OĞUZ TÜRKÇESİNİN ANADOLU DAKİ İLK ÜRÜNLERİ (XIII. - XIV.

Transkript

1 OĞUZ TÜRKÇESİNİN ANADOLU DAKİ İLK ÜRÜNLERİ (XIII. - XIV. yüzyıl) Bu ürünler Türklerin 19. yy.a kadar devam ettireceği ve yeni kültürün etkisiyle 13. yüzyılda Anadolu'da örneklerini vermeye başladığı Divan ve Halk edebiyatının ilk örneklerini oluşturur. Dolayısıyla bu eserlerle köklü Divan ve Halk edebiyatı geleneğinin temelleri atılmıştır. İslamiyet sonrası Türk kültürünün öne çıktığı bu eserler üç kolda gelişmiştir: Coşku ve Heyecanı DileGetirenMetinler (Şiir) Bu asırlarda Oğuz Türkçesiyle yeni bir şiir anlayışı oluşmaya başlamıştır. Bu dönemde Türkçeyle yeni bir edebî dil oluşturma arayışına girilmiştir. Türkçe uzun ses ve kapalı hece gibi yeni ses değerleri kazanmıştır. Şiirde kullanılan kelimeler yavaş yavaş değişmiş, İslam medeniyeti çevresindeki kavram, kelime ve söyleyiş tarzları ile dil zenginleşmiştir. İslamiyet in kabulüyle Türk toplumunda köklü bir kültürel değişim yaşanmıştır. Bu kültürel değişimi, İslamiyet in değerlerini, tasavvuf anlayışını şiirle ve manzum metinlerle halka öğretme, benimsetme gayreti öne çıkmıştır. Bu dönemlerde ( yüzyıl) şiir, dinî ve siyasi fikirlerin yayılmasında bir araç olarak kullanılmıştır. Bu fikirler yayılırken ve yeni uygarlığın esasları halka aktarılırken bazı yeni nazım şekilleri kullanılmıştır. Bu dönemde öne çıkan ve çok kullanılan türler şunlardır: İlahî Dinî-tasavvufi Türk şiiri nazım şeklidir. Bu şiirler, ilahi hikmetleri ve sırları, tasavvufi anlayış ve görüşleri dile getiren, herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Allah ı ve peygamberi öven, Allah ın büyüklüğünü, rahmetini ve güzelliğini aktaran şiirlerdir, ilahiler genellikle dinî törenlerde, meclislerde, medreselerde ve dergâhlarda kendine has bir ezgi ve makamla okunup söylenir. İlahiler çoğunlukla dörtlükler hâlinde söylenir. Dörtlüklerden oluşanlar, genellikle 7 li, 8 li, bazen de 11 li hece ölçüsü ile yazılır. Beyit ile yazılanlar ise genellikle 11, 14 ve 16 lı hece ölçüsü ile bazıları ise aruz ölçüsüyle yazılır. Horasan da yaşayan ve tasavvuf düşüncesini hikmet adını verdiği şiirlerle etrafındakilere anlatan Ahmet Yesevi nin açtığı çığır, yetiştirdiği dervişlerle Anadolu ya da yayılmıştır. Türk dervişleri İslam ın ilkelerini ve tasavvuf düşüncesini halkın kolayca anlayabileceği yalın bir Türkçe ile söylemişlerdir. Özellikle Dinî- Tasavvufi Türk Halk şiirinin öncüsü olan Yunus Emre nin ilahileri geniş halk kitleleri tarafından sevilerek okunup dinlenmiştir. Şimdi Yunus Emre yi kısaca tanıyalım: Yunus Emre Dinî-Tasavvufi Türk Halk edebiyatının en büyük şairi olarak kabul edilir. Hayatı hakkında menkıbeler oluşan şairin gerçek yaşamı ile ilgili bilgiler çok azdır. Eskişehir'e bağlı Sarıköy de yaşamış olma ihtimali kuvvetlidir. Yurdun çeşitli bölgelerinde onun adına yapılmış makam adı verilen mezarlar vardır. Bunlar, Türk halkının Yunus Emre ye olan sevgisini gösterir. Çiftçilikle uğraştığı bilinen Yunus Emre nin, Taptuk Emre ye mürit olup onun dergâhında yetiştiği söylenir. Şiirlerinden, düzenli bir eğitim aldığı, Arapça ve Farsçanın yanında İslami bilimleri de öğrendiği anlaşılmaktadır. Yunus Emre, şiirlerini hece ve aruz ölçüsüyle yazmıştır. Şiirlerinde oldukça sade, temiz, akıcı ve yalın bir Türkçe kullan- 1

2 mıştır. Bu güzel üslup, onun yüzyıllar boyu sevilerek okunmasını sağlamıştır. Şiirlerine içten, coşkulu bir söyleyiş hâkimdir. Kâinattaki bütün varlıklara vahdet-i vücut" anlayışıyla bakmıştır. Şiirlerinde, dünyanın geçici olduğunu anlatarak, Allah a kavuşma arzusunu dile getirmiştir. Yunus un şiirlerinin yer aldığı bir Divan ı ve mesnevi tarzında yazıldığı Risâletü'n Nushiyye adlı bir eseri vardır. Nefes Bektaşi tarikatından olan tekke ozanlarının ayinlerde, meclislerde tarikatlarıyla ilgili temaları, ezgiyle okudukları koşma biçimindeki şiirlerdir. Sade bir Türkçeyle yazılan nefeslerde, daha çok, Peygamberimiz Hz. Muhammed e ve Hz. Ali ye övgüler işlenir. Bu şiirlere, kutsal bir esinle söylendiğine inanıldığı için nefes adı verilmiştir. Şekil ve içerik olarak ilahilere benzer. Buna aslında ilahinin Bektaşilerdeki ismidir, denebilir. Ayrıca ilahi türü şiirlere Mevleviler ayin, Halvetiler durak, Gülşeniler tapuğ, diğer tarikatlar da cumhur veya ilahi derler. Gazel Aşk, şarap ve tabiat güzelliklerini dile getiren, 5 ile 15 beyitten oluşan Divan şiiri nazım şeklidir. Kafiye örgüsü aa, ba, ca, da... şeklindedir. Gazelin aa şeklinde kafiyelenen birinci beytine matla, genellikle şairin adı ya da mahlası bulunan son beytine makta, en güzel beytine beyt ül gazel adı verilir. Eğer beyitler arasında birbirini tamamlayan anlam birliği varsa böyle gazellere yek- ahenk gazel denir. Her beyti aynı derecede güzel olan gazellere yek-avaz adı verilir. Gazel, Arap şiirinden İran edebiyatına, oradan da Türk edebiyatına geçmiştir yüzyıllarda birçok gazel şairi yetişmiştir. Ahmet Yesevi nin yolunu izleyenler bu devirde tasavvufi bir edebiyat oluşturdular. Din dışı edebiyat ise Hoca Dehhani ile başlamıştır. Dehhani, divanı olmadığı hâlde yazdığı 9 gazel ile gazel geleneğini başlatmıştır. Bu yüzyılda yaşayan Şeyyad Hamza ve Mevlana nın da gazel nazım şeklinin Anadolu da yayılmasında büyük etkileri olmuştur. Yine bu dönemde yaşayan Yunus Emre nin Divan ında dörtlükler şeklinde ilahi ve nefesleri yanında aruzla söylenmiş gazelleri de vardır. 14. yüzyılda gazel, tasavvuf şairlerinden Kadı Burhanettin ve Seyyid Nesimî ile gelişimini sürdürmüştür. Kadı Burhaneddin in Divan ında 1308 gazeli vardır. Hurufiliğin Anadolu da yayılmasında da etkili olan Nesimi nin 456 gazeli vardır. Nesimi nin tasavvufu konu alan beyitlik gazelleri bu şeklin en uzun örnekleridir. Aşık Paşa nın da özellikle Yunus tarzında yazdığı gazelleri vardır. Bu yüzyılın sonunda yaşayan Divan ındaki gazelleriyle ve diğer şairleri etkilemesiyle büyük bir gazel şairi olduğunu göstermiştir. Hoca Dehhanî 13. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen Hoca Dehhanî, Divan şairlerindendir. Selçuklu sarayına girmiştir. Selçuklu hükümdarı III. Alâeddin Keykubad ın emriyle Farsça olarak bir Selçuklu Şehnamesi yazmıştır. Anadolu da Tekke edebiyatının çok güçlü olduğu bir çağda aşk ve şarap şiirleri yazan Hoca Dehhanî, Divan şiirinin bilinen ilk temsilcisi sayılır. Çünkü Klasik Türk edebiyatının ilk örnekleri Dehhani nin elimizdeki şiirleridir. Ondan önce yazılmış eserlerin varlığı kabul edilse bile elde örnekleri yoktur. Onun şiirleri ise gazel ve kaside 2

3 şeklinde, oldukça basit motiflerin sık sık tekrarlandığı örneklerdir ve bunlar kolay anlaşılır benzetmelerle doludur. Âşık Paşa 1272 yılında Kırşehir de doğan ve asıl adı Alâeddin Ali olan Âşık Paşa, Türk dilinin Anadolu da yaygınlaşması için çalışan ve bu yolda Türkçe eserler yazan ilk Türkçeci şairlerimizdendir. Âşık Paşa, Türkçe şiirlerinde Türk ün Tanrı ve yurt sevgisini, barışçı dünya görüşünü, dostluk ve kardeşliği, tasavvufi bir anlatımla dile getirmiştir. Âşık Paşa, Kırşehir de, Ahilik örgütünün Mürşid i olmuş, çevresinde toplanan Oğuz Boylarına, dostluk ve kardeşlik ilkelerini aşılamış, onlara Türkçe seslenmiş, eserlerini Türkçe ile yazmıştır. Âşık Paşa, çevresinde yalnız Türkçe ile konuşup, eserlerini Türkçe yazmakla kalmamış, aynı zamanda o güne dek moda olan Arapça ve Farsçaya karşı Türk dilinin güçlü bir savunucusu olmuştur. Garibnâme, Âşık Paşa nın en tanınmış eseridir. Türkçe olarak yazılan bu eser beyitten oluşur. Mesnevi biçiminde yazılan bu eser, on bölümden oluşmaktadır. Eser dinî ve tasavvufi öğütler veren bir ahlak kitabı niteliğindedir. Âşık Paşa bu eserinde devrin aydınlarından, Türk diline gereken önemi vermemelerinden dolayı sitem dolu ifadelerle bahseder. Aruz ve hece ölçüsüyle yazılmış şiirleri, gazelleri, ilahileri de olan Âşık Paşa, 3 Kasım 1333 te, Kırşehir de vefat etmiştir. Ahmedî Asıl adı Taceddin İbrahim olan Ahmedî, 14. yüzyıl Divan edebiyatı şairlerindendir. Öğrenimini Anadolu da ve Mısır da tamamlamıştır. Bir müddet Germiyanoğlu beylerinden Süleyman Şah ın yanında bulunmuştur. Osmanlı Şehzadesi Emir Süleyman tarafından da korunan Ahmedî, ömrünün çoğunu Bursa da geçirmiştir. Divan kâtibi olarak bulunduğu Amasya da ölmüştür. Edebî zevkindeki üstünlük, ifadesindeki titizlikle dikkati çeken Ahmedî nin, 14. yüzyıl şairlerinin birçoğu üzerinde etkileri görülür. Divan sahibi Ahmedî nin ayrıca İskendername ve Cemşid ü Hurşid adlı mesnevi türünde iki eseri vardır. Olay Çevresinde Oluşan Metinler yüzyıllarda Türk edebiyatında, şiirin yanında sınırlı da olsa olaya bağlı eserler de ortaya çıkmıştır. Özellikle Anadolu nun fethi sırasında yaşanan olayları, mücadeleleri dile getiren Battalname, Danişmendname gibi olaya bağlı çeşitli destansı metinler mevcuttur. Bu dönemdeki eserlerin kaynağını, İslamiyet öncesi destanlar ve İslâmî dönemde oluşan hikâyeler oluşturmaktadır. Bu eserlerden bazıları, Arap ve Fars edebiyatlarından alınan olaylara millî unsurların eklenmesiyle oluşturulmuştur. Bu dönemde özellikle fetih ve gaza temalarını işleyen kahramanlık hikâyeleri rağbet görmüştür. Bu dönemdeki anlatmaya bağlı metinleri, destanlar (Battalname, Dede Korkut Hikâyeleri, Danişmendname vb.) ve mesneviler olmak üzere iki gruba ayırabiliriz. a. Battalname İslam kültür dairesinin ortak ürünlerinden biri olan Battalname, Seyyid Battal Gazi nin menkıbeleşmiş hayatı üzerine kurulmuş anonim ve destani bir halk hikâyesidir. Battal Gazi nin asıl adı Abdullah tır. Seyyid Battal Gazi nin yaşamı hakkında kesin bilgi yoktur. 3

4 Kuvvetli bir ihtimale göre VIII. yüzyılda Araplarla Bizanslılar arasında yapılan savaşlara katılmış, yıllarında şehit olmuştur. Battal kahraman demektir. Peygamber soyundan geldiğine inanıldığı için Seyyid diye anılır. Türk halkı Battal Gazi nin tarihsel kişiliği etrafında oluşan menkıbeleri Anadolu nun fethi sırasındaki mücadelelere uyarlayarak onu Türkleştirmiş ve bir alp-gazi tipinde şekillendirmiştir. Yani bu destanı, İslamiyet ten önceki destan gelenekleriyle de zenginleştirmişler ve yeni bir destan geleneği meydana getirmişlerdir. Battalname, Türk halkı tarafından çok tanınmış ve sevilmiş bir destandır. Bunda, Türk halkının kahramanlığa ve kahramanlara karşı duyduğu ilgi ve hayranlığın rolü büyüktür. Destanın kahramanı olan Seyyid Battal, destanda bilgili, dindar, cömert ve savaşçı bir tip olarak karşımıza çıkar. Destanda Battal Gazi hem Müslümanlığı yaymak için mücadele eder, hem de canavar, büyücü, cadı ve dev gibi olağanüstü güçlerle savaşır. Battal Gazi nin Aşkar Devzâde adlı atı da kendisiyle beraber savaşır ve kahramanlıklar gösterir. Önceleri hikâyeci âşıklar tarafından anlatılan bu destan, 16. yüzyıldan itibaren Battalname adıyla manzum ve mensur olarak değişik zamanlarda yazıya geçirilmiştir. Daha sonra ortaya çıkan Danişmendnâme ve Saltuknâme, Battalnâme nin devamı niteliğindedir. Bunlardan başka İslâmî devirde Cengiz Han, Timur, Köroğlu için söylenmiş destanlar da vardır. b. Dede Korkut Hikâyeleri Dede Korkut Hikâyeleri, anonim Türk halk edebiyatının en dikkate değer ürünlerinden biridir. 15. yüzyılda Kitab-ı Dede Korkut adıyla yazıya geçirilen hikâyeler, Türk dili, kültürü ve folkloru açısından zengin bir kaynak niteliği taşır. Dede Korkut Hikâyeleri sanatçısı belli olmayan, halkın ortak malı olan bir eserdir. Kitap on iki destansı hikâye ve bir ön sözden oluşur. Her hikâye, bağımsız olmakla beraber, bunların çoğunda ortak kahramanlar bulunur ve her hikâyenin sonunda Dede Korkut söz alır. Hikâyelerde nazım ve nesir iç içe kullanılmıştır. Hikâyelerde daha çok Oğuzların düşmanları ve insanüstü güçlerle savaşımları, inançları, âdetleri, yaşayışları anlatılmaktadır. Hikâyelerde, destandan halk hikâyeciliğine geçiş döneminin ürünü olduğu için destan ve masal unsurlarına da rastlanmaktadır. Hikâyelerde Kuzeydoğu Anadolu civarındaki Müslüman Oğuzların hayatı anlatılmakla beraber, İslamiyet öncesi dönemdeki atlı göçebe medeniyetin hayat görüşü hâkimdir. Hikâyelerdeki Dede Korkut, Salur Kazan ve Bayındır Han gibi kahramanların, mekânın ve zamanın ortak oluşu on iki hikâyenin birbirine bağlı olduğunu gösterir. Dede Korkut un gerçek ismi, hayatı, yaşadığı zaman ve yer kesin olarak bilinmemektedir. Onun, kendi adıyla bilinen hikâyelerin ilk anlatıcısı olduğu tahmin edilmektedir. O, kopuz çalıp hikmetli sözler söyler. Hikâyelerde, keramet sahibi, veli ve kutsal bir kişi olarak ortaya çıkar. Oğuzlar onu çok severler, ona büyük hürmet gösterirler, meselelerini ona danışırlar. Dede Korkut un gelecekten haberler verdiği, 295 yıl yaşadığı ve Hz. Muhammed e (s.a.v.) elçi olarak gönderildiği söylenir. Dede Korkut Kitabı nın günümüze ulaşan iki nüshasından biri Almanya Dresten Kitaplığı nda, diğeri ise Vatikan dadır. c. Danişmendname Anadolu nun Müslüman-Türklerin hâkimiyetine geçmesi sırasında Danişmend Gazi ve Melik Gazi nin gösterdikleri kahramanlıkları anlatan bir halk destanı olan Danişmendname, 12. yüzyılda anonim olarak ortaya çıkmıştır. 13. yüzyılda yazıya geçirilen Danişmendname, 4

5 İslâmî Türk destanlarındandır. Destandaki kahramanların yaşamış olması, mekânların Anadolu daki gerçek mekânlar olması ve dolayısıyla da anlatılan hikâyelerin tarihî gerçeklere uygun olması, destanın uzun süre tarih kitabı olarak nitelendirilmesini sağlamıştır. İbn-i Ala halk arasındaki rivayetlerin doğrularını toplayıp, Danişmendname yi yazmıştır. d.mesneviler Sözlük anlamıyla ikişer, ikişerlik anlamına gen mesnevi, edebiyatta dizeleri kendi aralarında kafiyeli (aa, bb, cc, dd,...) beyitlerle kurulan bir nazım biçimidir. Her beytin mısraları kendi içinde kafiyeli olduğu için olaya bağlı uzun konuların işlenmesine uygun bir nazım biçimidir. Öyle ki binlerce beyitten oluşan mesneviler vardır. Mesneviler, bir bakıma Divan edebiyatının manzum öykü ve romanları sayılır. Mesnevilerdeki yer ve zamanın belli olmaması, anlatılan olayların ve olay kahramanlarının olağanüstü özellikler taşıması, mesnevileri masala ve destana yaklaştırmaktadır. Mesnevi, İran edebiyatında doğmuş, daha sonra Arap ve Türk edebiyatlarına geçmiştir. Türk edebiyatında ilk uzun mesnevi 11. yüzyılda Yusuf Has Hacip in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Mevlâna nın 13. yüzyılda yazdığı beyitlik Mesnevi si bu sahada önemli bir eserdir. Bu eser, Farsça yazılmasına rağmen Türk şairleri üzerinde yüzyıllarca geniş etki bırakmıştır. 13. yüzyılın sonunda, Şeyyad Hamza nın yazdığı 1529 beyitlik Yusuf ü Züleyha mesnevisi edebiyatımızın ilk aşk mesnevisidir. 13.yüzyılda Anadolu sahasında yetişmiş, büyük mutasavvıf şair Yunus Emre nin yazdığı Risaletü n-nushiyye adlı eser, ahlakî ve öğretici tarzda, 573 beyitlik küçük bir mesnevidir. Gülşehrî nin 1317 de Attar dan çevirdiği ve birçok eklemelerle zenginleştirdiği Mantıku t-tayr (Kuş Dili) mesnevisi ile Âşık Paşa nın Garipname si Mevlâna tarzında temsili hikâyeler ve aralarına sıkıştırılmış gazellerle oluşturulmuş, ahlaki, tasavvufî mesnevilerdir. 14.yüzyılda Hoca Mes ut un 5568 beyitlik Süheyl ü Nevbahar ı, Erzurumlu Darir in 2120 beyitlik Kıssa-i Yusuf u, Şeyhoğlu Mustafa nın 7903 beyitlik Hurşidname si, Ahmedî nin Büyük İskender in maceralarını anlattığı 8200 beyitlik İskendername si, bir aşk hikâyesini anlattığı 4798 beyitlik Cemşid ü Hurşid i ve Emir Süleyman adına yazdığı tıp mesnevisi Tervihü l- Ervah ı söylenebilecek önemli mesnevilerdir. Mesneviler, işlediği konulara göre sınıflandırılabilir: Mizahi mesneviler Savaş ve kahramanlık mesnevileri Dinî ve tasavvufi mesneviler Aşk konulu mesneviler Bir şehri anlatan mesneviler Ahlaki ve öğretici mesneviler Şimdi mesnevi yazarlarından öne çıkanları kısaca tanıyalım: Meviâna Celaleddin-i Rumî Mevlâna Celâleddin-i Rumî, Belh te doğdu. Babası Bahaeddin Veled, ünlü bir bilgin ve mutasavvıftı. Moğol istilâsı sebebiyle memleketini terk edip Anadolu ya gelip Konya ya yerleşti, ilk derslerini babasından alan Mevlana, devrin diğer bilginlerinden de dersler alarak yetişti. Şems-i Tebrizî ile karşılaştıktan sonra tasavvufa yöneldi. Bu karşılaşma, 5

6 Mevlâna nın yaşamında derin izler bıraktı. O güne kadar vermekte olduğu vaazlarını kesti, içine kapandı, halkla uzun süre görüşmedi. Bu süre içinde Şems-i Tebrizî ile baş başa yaptığı sohbetler sayesinde tasavvufta derinleşti ve çok ünlü bir tasavvufçu oldu. Bütün eserlerini Farsça yazmasına rağmen etkisi Türk edebiyatında uzun yıllar devam etti. Ölümünden sonra oğlu Sultan Veled tarafından sistemleştirile Mevlevilik, onun adının daha da yayılmasını sağladı.mevlâna ya göre Allah a kavuşmak için nefis ve ihtirasın yenilmesi gerekir. Allah aşkı, insan ruhunu yüceltip yükseltir. Mevlana, ölümü şeb-i arus (düğün gecesi) olarak görür. Mevlana, 13. yüzyılda yaşamış büyük bir mutasavvıf, fikir ve gönül adamıdır. Aynı zamanda iyi bir şair olan Mevlana, şiirlerinin tamamına yakınını Farsça yazmıştır. Mevlâna nın en tanınmış eseri, altı ciltten meydana gelen Mesnevi sidir. Mevlana bu eserinde tasavvuf düşüncesini işlemiştir. Diğer önemli eserleri şunlardır: Divan-ı Kebir, Fihi Mâfîh, Rubaîler. Şeyyad Hamza Doğum ve ölüm tarihleri bilinmeyen Şeyyad Hamza nın 13. yüzyılda Akşehir-Sivrihisar yöresinde yaşadığı tahmin edilmektedir. Anadolu da Yunus Emre den önce Türkçe şiir yazan ilk şairlerden biri de Şeyyad Hamza dır. Gezgin bir derviş olan Şeyyad Hamza, hem aruz hem de hece ile şiirler yazmıştır. Hece ile yazdığı şiirlerindeki dil, aruz zorlamalarından uzak kaldığı için daha pürüzsüz, daha doğaldır. Şair kendinden yaklaşık yüz yıl önce yaşamış olan Ahmed Yesevî nin şekil ve üslûp bakımından etkisinde kalarak onun bir şiirine nazire söylemiştir. 13. yüzyılın dinî ve düşünce yaşamına uygun olarak kaleme aldığı Yusuf ü Züleyha adlı mesnevisi ünlüdür. Eseri, sade bir Oğuz Türkçesi ile yazmıştır. Eserinde Anadolu Türkçesinin ses ve şekil özelliklerini geniş ölçüde yansıtmıştır. Eserde, Türkçeyi aruza uygulamada birçok imale ve zihaf hatası yapmıştır. Eserin konusu Kur an dan alınmıştır. Eserde tasavvuf anlayışı doğrultusunda nefsini yenmeyi başaran kişinin sultanlardan da üstün olacağı teması işlenmiştir. Gülşehri (1250? ?) Kırşehir'de yaşayıp mantık, matematik, fıkıh ve tefsirle uğraşan Gülşehri, gençliğinde edebiyat ve tasavvuf da öğrenmiştir. Farsça ve Arapça öğrenmiş, ancak o, eserlerini Türkçe yazmıştır. Türkçenin Anadolu da bir kültür dili olması için çaba harcamıştır. Türkçeyi bir sanat dili haline getirmeyi çok isteyen bir şairdir. Mantık ut Tayr adlı tasavvufi eserin manzum tercümesinde Türkçeye incelik, ahenk kazandıracağını ve Türkçeyi bir sanat dili haline getireceğini söylemektedir. Ahi Evran-ı Veli ile 50 yıl beraber yaşayan Gülşehri, onun ölümünden sonra Ahilik Postuna oturmuştur. Gülşehri nin en önemli yapıtı, Feridüddin Altar'ın aynı adlı yapıtını temel alarak yazdığı, tasavvufi konuları işlediği ve Gülşenname olarak da bilinen Mantiku t-tayr dır. İslam Felsefesindeki mebde ve maad (başlangıç ve son) konusunu işlediği Farsça mesnevi Felekname, 167 beyitlik Türkçe mesnevi Keramet-ı Ahi Evran, aruz kalıplarını örnekleriyle gösteren Farsça Aruz-ı Gülşehri öbür yapıtlarıdır. Gülşehrî, 14. yüzyılda klâsik Türk edebiyatının oluşmasında etkili olmuş bir şairimizdir. Eserlerinde dinî-tasavvufi konulara ağırlık vermiştir. Gülşehrî, Mantıku t-tayr ı, İran şairi 6

7 Feridüddin-i Attar ın aynı isimli eserinden Türkçeye çevirmiş olmakla beraber, birçok manzum hikâye ile eseri zenginleştirip yeniden düzenlemiştir. Onun için orijinal bir eser sayılabilir. Kuş Dili anlamına gelen Mantıku t-tayr da, tasavvuftaki vahdet-i vücut düşüncesi temsili olarak anlatılmıştır. Eserin konusu kısaca şöyledir: Çeşitli türden kuşlar, Hüdhüd kuşunun önderliğinde Kafdağı nın ardında bulunan padişahları Simurg un yanına gitmek üzere yola çıkarlar. Kuşların başından birçok macera geçer. Çoğu, yolculuğun zorluklarına dayanamaz. Sonuçta pek azı Simurg a ulaşır. Ona ulaşan kuşlar onda kendilerini, kendilerinde de onu görürler. Burada kuşlar insanları, Hüdhüd aklı, Simurg da Allah ı temsil etmektedir. Öğretici Metinler Öğretici metinler aydınlatmak, yol göstermek ve öğretmek amacıyla yazılan metinlerdir. Bu dönemdeki öğretici metinlerde daha çok din, tasavvuf, islami menkıbeler, tıp, tabiat gibi konular ele alınmıştır. Bu metinlerin amacı bilgi vermek, açıklamak olduğu için sade, anlaşılır ve açık bir dil kullanılmıştır. Anlatımda kısa ve yalın cümleler seçilmiştir. Dönemin öğretici metinleri hem manzum hem de düzyazı şeklinde yazılmıştır. Bu dönemdeki öğretici metinleri Tasavvufî metinler ve Nasreddin Hoca Fıkraları olarak gruplandırabiliriz. a. Tasavvufi Metinler 11. yüzyıldan itibaren Türkler, kitleler hâlinde İslamiyet e girmeye başladı. Yine bu yüzyıldan itibaren Anadolu ya yerleşen Türklerin İslamiyet i tanımasında, Horasan dan gelen ve tasavvuf düşüncesini benimseyen dervişlerin, alperenlerin önemli rolü oldu. Oralardan gelen dervişler Mevlana, Hacı Bektaş gibi şahsiyetlerin etrafında toplandılar. Büyük şehirlerde dergâhlar, kasaba ve köylerde tekkeler yaptılar. Böylece Anadolu'daki bu canlı dinî hayat, İslami (dinî) bir edebiyatı da beraberinde getirdi. Tasavvuf düşüncesinin sistemli bir şekilde uygulamaya geçirilmesine ise tarikat denildi. Türklerde Tekke edebiyatı 12. yüzyılda Ahmet Yesevi ile başlamıştır. Ahmet Yesevi nin Divan-ı Hikmet indeki şiirlerin bu düşüncenin yayılmasında çok büyük katkısı olmuştur. Ama Anadolu nun bu alandaki ilk ve en büyük şairi Yunus Emre dir. Yunus Emre, Risaletü n-nushiye adlı eserini ve ilahilerini tasavvuf düşüncesi çerçevesinde yazmıştır. Genel olarak tasavvuf düşüncesini işleyen, bu çerçevede eserler veren edebiyata Tasavvuf edebiyatı; bu tür metinlere ise tasavvufî metinler adı verilmiştir. Eserlerinde tasavvuf düşüncesini çokça işleyen yazar ve şairlere ise mutasavvıf denilmiştir. Bu dönemde öne çıkan en önemli tasavvuf şairi olan Hacı Bektaş Veli yi kısaca tanıyalım. Hacı Bektaş Veli 13. yüzyıl Dinî-Tasavvufi Türk Halk edebiyatının önde gelen temsilcilerinden olan Hacı Bektaş Veli, Horasan ın Nişabur şehrinde doğmuştur. Asıl adı Muhammed bin Musa dır. Bektaş lâkabını daha sonra almıştır. Ahmet Yesevi nin halifelerinden Lokman Perende nin manevi eğitiminden geçtikten sonra, şeyhi tarafından Anadolu ya gönderilmiştir, Amasya, Kayseri ve Sivas ı dolaşarak sonunda Sulucakarahöyük e yerleşen Hacı Bektaş Veli, Anadolu nun Türkleşmesi ve İslamlaşması yolunda büyük çabalar sarf etmiştir. Tasavvufla 7

8 ilgili düşünceleri geniş bir alanda etkisini göstermiştir yılında vefat ettiği sanılan Hacı Bektaş Veli nin türbesi, düşüncelerini yaymak için yerleştiği Kırşehir in Hacıbektaş ilçe- sindedir. Yeniçeriler tarafından pir olarak kabul edilen Hacı Bektaşî Veli, Osmanlı askerî sistemi içerisinde manevi bir etkiye sahiptir. İslam dininin prensiplerine sıkı sıkıya bağlı olan Hacı Bektaş Veli nin düşüncelerinin temelinde Allah sevgisi, doğruluk, insanın değeri, nefsin terbiyesi gibi dinî ve tasavvufi esaslar vardır. En önemli eseri, aslı Arapça olan Makâlât ıdır. Bunun dışında Kitâbü l-fevâid ve Fatiha Tefsiri gibi eserleri olduğu bilinmektedir. b. Nasreddin Hoca Fıkraları Nasreddin Hoca, halkın duygularını, düşüncelerini yansıtan, bir gülmece ustasıdır. O, fıkralarında Anadolu insanının ortak hayat tarzını, olaylara bakışını, gülmece anlayışını, alay ve eğlenme kültürünü, övgü ve yergi becerisini dile getirmiştir. Onunla ilgili fıkraların ortak özelliğini sevgi, hoşgörü, gülünç duruma düşürme, kendi kendiyle çelişkiye sürükleme, yergi, övgü, alaya alma gibi öğeler oluşturur. Nasreddin Hoca nın değeri, söylediği gülmecelerdeki anlam, yergi ve alay öğelerinin inceliğinden ileri gelir. O, fıkralarda karşımıza bilgin, bilgisiz, vurdumduymaz, utangaç, atak, şaşkın, açıkgöz, uysal, kurnaz gibi çelişik niteliklerle çıkar. Hoca, soyut olayların içinde olağanüstü bir varlık olarak değil, halk arasında yaşanan bir olayın içinde gerçek bir insan olarak ortaya çıkar. Bu olaylar karşısında duyulması gereken tepkiyi fıkralardan biriyle dile getirir. Halka zulüm yapan beyler ve hâkimler, karşılarında Nasrettin Hocayı bulurlar. Hoca, halkın hakkını zekâ silâhıyla korur. Zalimler ve dalkavuklar, riyakârlar ve hak yiyenler, insanlara boş yere azap çektirenler onun zekâsı ile olduklarından daha fena, daha gülünç durumlara düşerler. Nasreddin Hoca fıkralarında eşeğin ayrı bir yeri vardır. Eşek ile Hoca adeta bütünleşmiştir. Eşek onun bineği, yoldaşı, eli ayağı olduğu kadar bir yergi ve alay ögesidir. Onun ve Anadolu halkının oluşturduğu fıkralarda ata pek rastlanmaz. Çünkü soyluların, saray çevrelerinin bineğidir at. Eşek; acının, sıkıntının, dayağın, açlığın simgesidir Anadolu da. Nasreddin Hoca'nın etkisi kendinden sonraki zamanlara ve bütün toplum kesimlerine yayılmıştır. İncili Çavuş, Bekri Mustafa, Bektaşî" gibi çok değişik yörelerin ve insanların duygularını yansıtan fıkra türlerinin doğmasına vesile olmuştur. Nasrettin Hoca Nasrettin Hoca. Sivrihisar ın Hortu köyünde doğmuştur, ilk bilgilerini bir köy imamı olan babasından öğrenmiş, sonra Akşehir'e giderek devrinin tanınmış bilginlerinden ders almıştır. Nasrettin Hoca nın ayrıca, Konya medreselerinde okuduğu; Akşehir'de, Sivrihisar'da ders okutup imamlık ve hatiplik yaptığı sanılmaktadır. Aydın bir din adamı olan Hoca, yaşamı boyunca İslami kurallara bağlı kalmış, ama hiçbir zaman bağnazlığa düşmemiştir. Nasrettin Hoca, zekâsı ve fıkralarıyla dünyaca tanınmış bir halk filozofudur. Hocanın, yaşam, tabiat ve toplum içindeki insanı, keskin görüşler ve zeki söyleyişlerle karikatürize eden nükteleri, yalnız bir milleti değil, bütün insanlığı tatmin edecek değerdedir. Bu özellikleriyle Nasrettin Hoca fıkraları, her dönemde tazeliğini korumuş ve toplumun her kesimince 8

9 benimsenmiştir. 18. yüzyıldan itibaren Hocanın fıkraları birçok Batı diline tercüme edilmiştir. c.fütüvvetname Selçuklularda ve Osmanlılarda görülen ahi birlikleri, aslında halk ve esnaflara seslenen bir mistik tasavvuf inancı olarak ortaya çıkmıştır. Fütüvvet, bu toplulukların kural ve esaslarına verilen addır. Fütüvvetname, fütüvveti konu alan veya fütüvvetin adap ve erkânı hakkında bilgi veren eserlerin ortak adıdır. Yani bu ad ahilikle ilgili yazılan kitapların genel adıdır. Bu türden kitaplar yazarın adıyla birlikte söylenir: Burgazî Fütüvvetnamesi, Nasırî Fütüvvetnamesi gibi. Fütüvvet kavramının temeli tasavvufa dayandığı için, bu tür eserlerin hepsinde tasavvufi nitelik ağır basar. Genellikle fütüvvet anlayışı Hazreti Adem den başlayarak Hazreti Muhammed (s.a.s.) de dahil olmak üzere bütün büyük peygamberlerin vasıflarıyla izah edilmiştir. Ancak zamanla, özellikle 13. yüzyıldan itibaren ahilik kurumu içinde yazılan fütüvvetnamelerde, Hazreti Peygambere varis olan Hazreti Ali'nin fütüvvet anlayışını en iyi temsil eden kişi olarak görülmeye başlandığı göze çarpar. Günümüze ulaşan en eski fütüvvetname, 10. yüzyılda mutasavvıf Sülemi tarafından yazılan Arapça Kitab ül-fütüvve dir. Sülemi, fütüvveti uygunsuz davranışlardan kaçınmak, Allah'a itaat etmek, ahlak üstünlüklerini, güzelliklerini korumak şeklinde tanımlar. 9