ken Türkçe de ulaç kuran bir ektir. Bu çal ma konumuzu seçerken iki amac m z vard. Bunlardan birincisi bu konuyu seçmemize sebep olan yabanc ö

Transkript

1 G R ken Türkçe de ulaç kuran bir ektir. Bu çal ma konumuzu seçerken iki amac m z vard. Bunlardan birincisi bu konuyu seçmemize sebep olan yabanc ö rencilerin Türkçe ö renirken yapt anla malardan dolay, iken ulaç eki için bugüne kadar yap lan çal malardan ayr olarak yeni bir s n fland rma getirmekti. Geleneksel dilbilgisi kitaplar nda iken, genelde biçimsel olarak ele al nm ; i levlerine hemen hemen hiç de inilmemi tir.tüm ulaç yapan eklerin biçimsel olarak birbirine az ya da çok benzedi ini göz önünde bulundurursak, bu yolun iken ulaç ekini, di er ulaç yapan eklerden ay rmada ve ö retmede ne kadar yetersiz kald aç kt r. Özellikle Türkçe ö renen yabanc ö renciler bu ulaç ekleri aras ndaki ayr m yapmakta oldukça zorlanmakta, iken ekini neredeyse benzer bütün ulaç ekleriyle kar t rmaktad rlar. Bu sorunun, iken ekini biçimsel aç dan de il, i levsel aç dan ele al n p yeniden s n fland rarak çözülebilece i inanc nday z. Bu nedenle çal mam zda iken ulaç ekini i levsel aç dan ele ald k. Bu tip bir çal ma hiç ku kusuz Türk ö rencilerin de iken ulaç ekini ve di er ulaç yapan ekleri anlamas nda ve ö renmesinde kolayl k sa layacakt r. Bu çal ma konusunda seçmemizin ikinci sebebi ise iken ekinin neden büyük ünlü uyumu d nda kal n bulmakt. Anca bu ikinci sebep tamamen Türkoloji formasyonu almam zdan kaynaklanan bir merakt. Bu konu hakk nda yapt m z etimolojik ve 5

2 fonetik ara t rma sonucunda maalesef varsay mlardan öteye geçemedik. Birçok varsay m aras nda bizce do ruya en yak n olana iken ekinin, yaln zca imek fiiline do rudan eklenebildi inden (imek fiilinin, -mak ekli bulunmad için) iken ekinin de ince sesli olmas gerekmektedir. Fiil ve adlarla biti ik kullan ld nda da birle ik isimlerde oldu u gibi ünlü uyumu d nda kalmaktad r. Nas l ki ilkokul kelimesi biti ik yaz ld nda ünlü uyumuna ayk r l k aram yorsak iken için de ayn eyin söz konusu oldu unu dü ünüyoruz. 6

3 1. KONUNUN TANITILMASI Bu çal mada Türkçe deki iken biçimi üzerinde durulacakt r. Türkçe dilbilgisi kitaplar nda iken ulaçlar konusu alt nda ele al nmaktad r. Biz de ara t rmam zda Türkçe dilbilgisi kitaplar nda verilen bu aç klamalardan ve kullan lan terimlerden yararlanaca z. Bu kitaplarda iken ulaç ekine biçimsel aç dan yakla lmaktad r. Bu biçimsel yakla mlara biz de ba l kalaca z: yani iken ekinin fiil ve adlarla ne tür bir ili ki içinde oldu u aç s ndan Türkçe dilbilgileri bize yol gösterici olacak. Gene Türkçe dilbilgisi kitaplar bu ekin zaman aç s ndan ta d özellikler üzerinde durmaktad rlar. Çe itli zamanlarla nas l kullan ld n göstermektedirler (Bkz. Bölüm: 2.2.). Türkçe dilbilgilerinde bu biçimsel aç klamalar örneklerle desteklenmektedir. Oysa 1970 li y llardan bu yana yap lan dilbilgisi çal malar nda Türkçe deki ulaç ekleri özellikle söz dizimsel aç dan ele al nmaktad r. Nuri Yüce nin 1973 teki Gerundien im Türkischen Eine morphologische und syntaktiche Untersuchung adl çal mas ve T. Baran n 1978 deki The Syntax of Turkish Adverb Clauses adl yüksek lisans tezi, bu söz dizimsel çal malara örnek olarak verilebilir. Ancak 1970 li ve daha sonras y llarda Türkçe deki ulaç kuran ekler üstüne yap lan bu çal malar genellikle yabanc dillerde yaz lm t r. Ayn zamanda çal malar, ço unlukla yüksek lisans ve doktora tezi gibi akademik çal malard r. Dolay s yla hem yabanc dil 7

4 olarak Türkçe hem de ana dili olarak Türkçe sahas nda çal anlar n uza nda kalmaktad rlar. Bu nedenle biz de çal mam zda kitap halinde Türkiye de bulanabilen (kolay eri ilebilen) Türkçe dilbilgilerini kullanaca z ve bu dilbilgilerindeki terimlere de ba l kalaca z. ken biçimini Türkçe dilbilgileri do rultusunda tan tt ktan sonra i levlerine göre bir s n fland rmaya gidece iz. Böyle bir s n fland rman n hem ana dili ö retimine hem de yabanc dil olarak Türkçe ö retimine yararl olaca n dü ünüyoruz. ken ekinin ünlü uyumu d nda kalmas ilk bak ta dikkati çeken en önemli özelli i gibi görülür. Oysa iyice incelendi inde dilbilgisel ve i levsel taraflar n n çok daha ilginç oldu u hemen fark edilir. ken ya da ken ekilleri bulunan bu ek adlara, s fatlara ve fiillere getirilerek yayg n olarak kullan l r. Ayr ca kip olarak sadece gereklilik kipiyle kullan m mevcuttur. Öte yandan kal pla m biçimleri de oldukça i lektir. Çal ma konumuzun ç k noktas, Türkçe ö renmekte olana yabanc ö rencilerin iken ekinin kullan m nda yapt klar ilginç yanl lard r. Yabanc ö rencilerin iken ekini neredeyse benzer bütün ulaç yapan eklerle kar t rmalar bu konuyu her yönüyle ele almam za neden olmu tur. 8

5 5. SONUÇ Çal mam zda öncelikli olarak iken ekinin i levsel bir s n fland rmas n yapmaya çal t k. Ara t rmam z n ba nda iken ulaç ekini tan tt ktan sonra, iken i biçimsel aç dan ele ald k. Bu bölümde iken in ünlü uyumu d nda kald n belirttik. Ayr ca bu ekin fiillere, adlara ve s fatlara nas l eklendi ini inceledik. ken in adlara ve s fatlara do rudan eklenebildi ini buna kar l k fiillere ise ancak imdiki, sürerli, belirsiz geçmi, geni ve gelecek zaman ve de gereklilik kipinden sonra getirilebildi ini gördük.sözdizimsel aç dan iken i inceledi imiz bölümde ise iken in iki ayr cümleyi birle tirdi ini ve ki i eklerinden sadece üçüncü ço ul ki i üzerine geldi ini belirttik. ken biçimini inceledi imiz ikinci bölümde, iken ekini önce etimolojik aç dan ele ald k. Bu bölümde iken in neden ünlü uyumu d nda kald n bulmaya çal t k. Fakat maalesef bu konuda birkaç varsay mdan öteye geçemedik. Daha sonra iken in Türkçe dilbilgilerinde hangi konu ba l alt nda ve nas l verildi ini ara t rd k. Türkçe dilbilgisi kitaplar nda iken ulaçlar konusu alt nda verilmektedir. Dilbilgiciler, iken ekini biçimsel aç dan ele al p ço unlukla sadece zaman i levini vermektedirler. Türkçe dilbilgisi kitaplar ndaki biçimsel yakla mlara biz de ba l kald k. Yabanc dil olarak Türkçe kitaplar nda iken biçiminin ö retimi bölümünde, bu konuda en yayg n olarak kullan lan, Nurettin Koç ve Mehmet Hengirmen in birlikte haz rlad klar Türkçe 75

6 Ö reniyoruz 2 adl kitab n ele ald k. Bu kitapta da iken, biçimsel ve sözdizimsel aç dan ele al n p sadece zaman i leviyle verilmektedir. Türkçe dilbilgilerindeki bilgilerden yararlanarak ve yine bu kitaplardaki terimleri kullanarak iken in i levsel aç dan bir s n fland rmas n yapt k. Bu bölümde, inceledi imiz kitaplarda rastlamad m z, iken ekinin nas ll k i levini de örnekleriyle verdik. Ayr ca iken eki ile kullan lan zaman eklerinin de önemli oldu unu ortaya koyduk. Örne in, iken in ko ul i levi, belirsiz geçmi zamanda, gereklilik i levi ise sadece gelecek zaman ekiyle kullan ld nda mümkündür. Öte yandan iken eki; imdiki, geni ve sürerli imdiki zaman ekleri üstüne geldi i durumlarda, temel cümlenin eylemiyle e zamanl l k göstermektedir. Buna kar l k iken, belirsiz geçmi zaman eki üzerine getirildi i durumlarda yan tümcenin eylemi, temel tümcenin eyleminden önce gerçekle mektedir. Gelecek zamanla kullan m nda ise yan tümcenin eylemi gerçekle memektedir. ken in zaman i levinin her cümlede bulunmas, dikkatimizi çeken bir ba ka özelliktir. Ara t rmam z n son bölümünde ise yabanc ö rencilerin, iken ekinin kullan m nda yapt yanl lar ele al nm t r. Yabanc ö renciler, iken ekini hemen hemen benzer bütün ulaç yapan eklerle kar t rmaktad rlar. Ancak biz çal mam zda iken in en çok kar t r ld -erek ve -di i zaman ekleriyle kar la t r lmas na yer verdik. Bu ulaç yapan eklerle haz rlanm testler, Ankara 76

7 Üniversitesi Türkçe Ö retim Merkezi Taksim ubesi ö rencilerine uygulanm t r. ki ayr s n ftan toplam 25 ö renci taraf ndan cevaplanan dört test sonucunda yap lan yanl lar n nedenleri belirtilmi tir. Ö rencilerin ev ödevlerindeki yanl lar da daha sonra yine nedenleriyle birlikte verilmi tir. Bu tür kar la t rmal çal ma sonucunda ö renciler ulaç yapan ekleri, neredeyse yanl s z kullanmaya ba lam lard r. Sonuç olarak unu diyebiliriz: Bize iken eki, bu tür bir ay r mdan, yani i levlerden yola ç k larak ö retilirse elde edilecek sonuçlar çok daha olumlu olacakt r. Böylece zaman ya da sebep gösteren di er biçimlerle de kar la t r labilir ve bu ekilde farklar ortaya konunca ö retim daha ba ar l olabilir. 77