ÜNİTE PSİKOLOJİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER GELİŞİM PSİKOLOJİSİ I

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER GELİŞİM PSİKOLOJİSİ I Gelişim Psikolojisinin Alanı Gelişim Psikolojisinin Temel Kavramları Gelişimi Etkileyen Faktörler Gelişimin Temel İlkeleri Fiziksel Gelişim Alanı PSİKOLOJİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Gelişim psikolojisinin alanını öğrenecek, Gelişim psikolojisinin temel kavramlarını ve gelişimi etkileyen faktörleri açıklayabilecek, Gelişimin temel ilkelerini öğrenecek, Fiziksel gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin temel özelliklerini öğreneceksiniz. ÜNİTE 9

2 GİRİŞ Psikoloji insan davranışlarını açıklamaya çalışan bir disiplindir ve insanın gelişim sürecini bilmek davranışların açıklanması noktasında en önemli kriterlerden biridir. Bu nedenle psikoloji alt dalları içinde gelişim psikolojisi oldukça önemli bir yere sahiptir. Birçok psikolog gelişim psikolojisiyle ilgili çalışmalar yapmış ve gelişimi farklı boyutlarıyla ele almışlardır. Bu bölümde genel hatlarıyla bu çalışmalardan söz edeceğiz. GELİŞİM PSİKOLOJİSİNİN ALANI Gelişim psikolojisi, döllenmeden başlayarak ölüme kadar geçen süreçte, bireyin davranışlarında meydana gelen ileriye dönük ve düzenli değişimleri inceleyen psikoloji alanıdır. GELİŞİM PSİKOLOJİSİNİN TEMEL KAVRAMLARI Organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönlerden geçirdiği sürekli ve düzenli değişim sürecine gelişim süreci denir. Gelişim psikolojisi alanında yapılan çalışmalarda üzerinde durulan temel kavramlar şunlardır: Gelişim Organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönlerden geçirdiği sürekli ve düzenli değişim sürecine gelişim denirken gelişim sürecinin sonunda ortaya çıkan ürünler de gelişme kavramıyla nitelendirilir. Büyüme Organizmada fiziksel özellikler yönünden gerçekleşen niceliksel değişmeler büyüme kavramıyla ifade edilir. Başka bir ifadeyle büyüme, boy ve kilo artışını ifade etmektedir. Olgunlaşma Organizmanın biyolojik olarak belli davranışları yapabilecek düzeye ulaşması veya organların kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek düzeye erişmesine olgunlaşma denir. Hazırbulunuşluk Organizmanın zihinsel, sosyal ve bedensel yönden öğrenmeye hazır olmasıdır. Hazırbulunuşluk, olgunlaşmadan daha kapsamlı bir kavramdır ve herhangi bir davranışın öğrenilebilmesi için gerekli olan olgunlaşmanın yanı sıra bu davranışa ilişkin ilgi, istek, tutum ve ön bilgileri de içerir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Deneyim (Yaşantı) Deneyim kavramı ile bireyin yaşantıları yoluyla kazandıkları ifade edilmektedir. Başka bir ifade ile gerek fiziki gerekse sosyal çevreyle etkileşim sonucunda bireyde kalan izdir. Öğrenme Organizmanın çevreyle etkileşimi sonucu davranışlarında meydana gelen, nispeten kalıcı izli değişiklikler öğrenme kavramıyla ifade edilir. Gelişim Alanı Gelişim incelenirken farklı alanlardaki gelişimler birbirinden ayrılır. Çünkü bir bireyin gelişiminin tamamını alanlara ve dönemlere ayırmadan yani daha küçük parçalara bölmeden incelemek zaman ve ekonomiklik açısından uygun değildir. Genel anlamda gelişim üç farklı gelişim alanına ayrılarak incelenir. Bu temel gelişim alanları fiziksel gelişim, bilişsel (zihinsel) gelişim ve psikososyal (kişilik ve ahlak gelişimi olmak üzere) gelişim alanlarıdır. Fiziksel gelişim dışarıdan gözlenebildiği ve rahatlıkla ölçülebildiği için diğer gelişim alanlarından farklı olarak gelişimin nicel yönünü oluşturmaktadır. Gelişim Dönemi Belirli özelliklerin ön plana çıktığı gelişim aşamalarına dönem denilmektedir. En basit dönem sınıflaması ise yaşa göre yapılandır. Yaş insanın yaşamında bir dönemi ya da aşamayı gösteren, doğuştan itibaren geçen zaman ve yıl birimiyle belirtilir. Yapılan gelişimsel araştırmalar belli yaşlardaki bireylerin benzer gelişimsel özellikler gösterdiklerini ortaya koymaktadır. Kritik Dönem Belli özelliklerin kazanılması açısından organizmanın çevresel faktörlerin etkisine en fazla açık olduğu zaman aralıklarına kritik dönem denir. Herhangi bir özellik kendisi açısından geçerli olan kritik dönemde kazanılmazsa daha sonra kazanılması ya çok zor ya da imkânsız olur. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kalıtım organizmanın anne babası yolu ile daha önceki atalarından genleri yoluyla getirdiği özelliklerdir. Gelişim kalıtım, çevre ve zaman faktörlerinin ortak etkisiyle gerçekleşen bir süreç olarak kabul edilmektedir. Organizmanın anne babasından, genleri yoluyla getirdiği özellikleri ifade eden kalıtım, gelişim sürecinde etkili olan en temel faktörlerden biridir ve gelişimin sınırlarını belirlemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Bireyin karşı karşıya kaldığı fiziki ve sosyal uyarıcılar çevresel faktörleri oluşturur. Organizmanın döllenme anından itibaren karşılaştığı uyarıcıların gelişim sürecindeki etkisi çevre faktörüyle ifade edilir. Gelişimde çevrenin etkileri doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında kendini göstermektedir. Kalıtım ve çevrenin yanı sıra gelişimi etkileyen bir diğer unsur da zamandır. Gelişim üzerinde zaman faktörünün etkisi anlatılmak istendiğinde genellikle tarihsel zaman etkisi kavramı kullanılmaktadır. Bu kavram organizmanın içinde bulunduğu zaman diliminde sosyal ve fiziksel çevresinde meydana gelen olayların gelişim üzerindeki etkisini ifade etmektedir. GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ 1- Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür: Organizmanın gelişimi, kalıtsal olarak getirdiği özellikler ile çevreden edindiği bilgi, beceri ve tutumların etkileşimiyle şekillenir. 2- Gelişim süreklidir ve belli aşamalar halinde seyreder: Gelişim döllenmeden itibaren başlar ve kesintisiz olarak yaşam boyu devam eder. Gelişim sürecinde belli aşamalar söz konusudur ve bu aşamaların her biri kendinden önceki aşamayı temel alıp, kendinden sonraki aşamaya temel hazırlayıcı niteliktedir. 3- Gelişim bir bütündür: Gelişimde birbirinden farklı alanlar söz konusu olmasına karşın bütün bu alanlar birbiriyle etkileşim içindedir ve gelişim bir bütünlük içinde seyreder. 4- Gelişimde kritik dönemler vardır: Organizmanın bazı gelişim alanlarında, öğrenmeye ya da gelişmeye eğilimli olduğu belli bir zaman dilimleri söz konusudur ve bu dönemlerde organizma çevre etkilerine daha çok duyarlıdır ve daha hızlı öğrenir. 5- Gelişimde bireysel farklılıklar vardır: Her bireyin gelişim hızı aynı değildir ve bireylerde belli bir gelişim döneminde ortaya çıkan değişiklikler birbirinden farklı olabilir. 6- Gelişim hızı her yaşta aynı değildir: Gelişim süreci her yaşta farklı hızda seyreder. 7- Gelişim genelden özele doğrudur: Gelişim sürecinde önce genel yapılar sonra özel yapılar gelişmektedir. 8- Gelişim baştan ayağa ve içten dışa doğrudur: Gelişimde fiziksel boyut göz önüne alındığında baştan ayağa ve içten dışa doğru bir seyrin söz konusu olduğu görülür. GELİŞİM ALANLARI Gelişim aslında bütünsel bir süreç olarak değerlendirilmesine karşın psikologlar genellikle gelişimi farklı alanlara ayırarak incelemektedirler. Bireyin yaşa bağlı olarak farklı boyutlardaki gelişimlerinin ele alındığı bu alanlar en temelde fiziksel gelişim, zihinsel gelişim, kişilik gelişimi ve ahlak gelişimidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 FİZİKSEL GELİŞİM Organizmanın bedensel yapısında ve vücut sistemlerinde meydana gelen değişimlerin incelendiği gelişim alanıdır. Fiziksel gelişim, gelişimin gözlenmeye en uygun alanıdır ve doğum öncesinden yaşlılığa dek uzanan sekiz aşamada ele alınan bir süreçtir. Doğum Öncesi Dönem Döllenmeyle başlayıp doğum anına kadar geçen süreyi kapsayan bu dönem fiziksel gelişimin en hızlı seyrettiği süreçtir. Gelişim psikologları doğum öncesi dönemi genellikle dölüt, embriyo ve fetüs olmak üzere üç evrede ele alırlar. Döllenmeden itibaren organizmanın gelişmeye başladığı ilk iki hafta dölüt evresi olarak adlandırılırken, ikinci haftanın sonundan sekizinci haftanın sonuna kadar devam eden süre embriyo evresi olarak adlandırılır. Embriyo evresinde organlar belirginleşmeye ve organizma insan şeklini almaya başlar. Embriyo evresinin sonundan doğuma kadar geçen süre ise fetüs evresi olarak adlandırılır ve bu evrede organizma doğduğunda yaşamını sürdürebilmesini sağlayacak yeterlilikleri kazanır. Bebeklik Dönemi Doğum anından itibaren yaşamın ilk iki yılını kapsayan bu dönemde de fiziksel gelişim oldukça hızlı şekilde seyreder. Yeni doğan bir bebek yaklaşık olarak cm boyunda ve gr ağırlığındadır. Ancak bebeklik döneminin sonunda boyu yaklaşık 75 cm ağırlığı ise 10 kiloya ulaşır. İlk Çocukluk Dönemi Bebeklik döneminden sonra başlayan ve altı yaşına kadar geçen süreyi kapsayan bu dönemde çocuğun boyu ve kilosu, yavaş fakat düzenli şekilde artmaya devam eder. İlk çocukluk döneminin ortalarında çocuğun boyu, doğduğu zamanki boyunun iki katına ulaşır. Son Çocukluk Dönemi 6-12 yaş aralığını kapsayan ve çocuklar okula başladıkları için okul dönemi olarak da adlandırılan son çocukluk döneminde bedensel yapıdaki gelişim hızı oldukça düşüktür. Bu dönemde çocukların boy ve kilolarında önemli bir artış görülmezken erkek ve kız çocukların bu özelliklerinde belli farklılıklar görülmektedir. Dönemin ilk yıllarında erkek çocuklar kızlara oranla daha ağır ve uzunken dönemin ortalarında kız çocuklarında boy ve kilo artışı hızlanarak erkek çocuklarla yakın seviyeye ulaşır, hatta dönemin sonlarında kızlar, erkek çocukları geçerler. Bu durum kızların ergenliğe erkeklerden daha önce girmeleriyle açıklanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Ergenlik döneminde fiziksel gelişim alanında bireyler arasında önemli farklılıklar görülebilmektedir. Bazı bireyler bu döneme daha erken girmekte veya bu dönemi daha erken tamamlayabilmektedirler Ergenlik Dönemi Yaklaşık olarak yaş aralığını kapsayan ergenlik dönemi, çocukluktan yetişkinliğe geçiş niteliği taşıyan ve fiziksel açıdan oldukça hızlı ve önemli değişikliklerin yaşandığı bir süreçtir. Hızlı ve ani boy uzaması, kilo artışı, vücutta tüylenmeler ve cinsel organlardaki değişimler bu dönemde oldukça belirgin ve dikkat çekici boyuta ulaşır. Bu döneme kızlar erkeklerden daha önce girdiklerinden fiziksel yapıdaki değişikliklerde de erkeklerden daha önde olurlar. Uzuvlardaki farklı derecedeki gelişimden dolayı beden oranları dengesizleşir ve fiziksel görünüm bireyi rahatsız edebilecek şekilde çirkinleşebilir. Ergenlik döneminde fiziksel gelişim alanında bireyler arasında önemli farklılıklar görülebilmektedir. Bazı bireyler bu döneme daha erken girmekte veya bu dönemi daha erken tamamlayabilmektedirler. Fiziksel gelişim süreci ergenlikten sonra da genç yetişkinlik, olgunluk(orta yaşlılık) ve yaşlılık dönemleriyle açıklansa da ergenlikten sonra bu alana ilişkin kayda değer bir değişiklikten söz edilmemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Ödev Gelişim Psikolojisi I insanın gelişim sürecini bilmek davranışların açıklanması noktasında en önemli kriterlerden biridir. Bu nedenle psikoloji alt dalları içinde gelişim psikolojisi oldukça önemli bir yere sahiptir.gelişim psikolojisi, döllenmeden başlayarak ölüme kadar geçen süreçte, bireyin davranışlarında meydana gelen ileriye dönük ve düzenli değişimleri inceleyen psikoloji alanıdır. Gelişim kalıtım, çevre ve zaman faktörlerinin ortak etkisiyle gerçekleşen bir süreç olarak kabul edilmektedir.kalıtım organizmanın anne babası yolu ile daha önceki atalarından genleri yoluyla getirdiği özelliklerdir. Bireyin karşı karşıya kaldığı fiziki ve sosyal uyarıcılar çevresel faktörleri oluşturur. Gelişim birbirinden farklı sekiz ilke ile genel olarak açıklanabilir. Gelişim alanlarından biri de fiziksel gelişimidir. Fiziksel gelişim gelişimin niceliksel yönüdür. Özet Psikoloji insan davranışlarını açıklamaya çalışan bir disiplindir ve Gelişim ile ilgli temel kavramlara günlük hayatınızdan örnekler bularak yazınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Gelişim psikologları insan gelişiminin bir süreç olduğunu söylemektedirler. Bu bilgi göz önüne alındığında aşağıdaki seçeneklerden hangisinde bu süreç doğru olarak sınırlandırılmıştır? a) Doğumdan başlayarak ergenlikle sona eren bedensel gelişim anlaşılmaktadır. b) Döllenmeden başlayarak yaşamın sonuna kadar olan süreç anlaşılmaktadır. c) Bebeğin anne rahminde şekillenmeye başladığı ovum dönemi ile yaşamın sonuna kadar olan süreç anlaşılmaktadır. d) Bebeğin anne rahminde şekillenmeye başladığı tarih olan üçüncü ayın başı ile yaşamın sonuna kadar olan süreç anlaşılmaktadır. e) Doğumdan başlayarak hayatın sonuna kadar devam eden süreç anlaşılmaktadır. 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi olgunlaşma kavramına yöneliktir? a) Bireyin toplumsal açıdan sorumluluk alabileceği bir düzeye erişmesi b) Organların kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek düzeye ulaşması c) Bedensel büyüme ve değişmenin gerekli davranış değişikleriyle tamamlanması d) Organizmanın bir davranışı yapabilecek düzeye gelmesi ve o davranışla ilgili ön bilgilere sahip olması e) Gelişimin değişik alanlarda, ancak bir bütünlük içinde seyretmesi 3. Gelişim birçok faktörden etkilenir, bu etkenlerden en önemli olanları hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir? a) Kalıtım-çevre-eğitim. b) Kalıtım-çevre-zaman. c) Kalıtım-çevre d) Büyüme-çevre-deneyim. e) Kalıtım-olgunlaşma. 4. Aşağıdakilerden hangisi gelişim ilkelerinden biri değildir? a) Gelişim baştan ayağa-içten dışa doğrudur. b) Gelişimde kritik dönemler vardır. c) Gelişim dönemleri birbirinden bağımsızdır. d) Gelişim hızı her yaşta aynı değildir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 e) Gelişimde bireysel farklılıklar vardır. 5. Fiziksel gelişimi yaşıtlarına göre geri olan Mesut, ergenliğe geç girmiş ve arkadaşlarının ince sesi ve çocuksu davranışlarıyla alay etmeleri nedeniyle olumsuz bir benlik algısı geliştirmiştir. Buna göre Mesut un olumsuz bir benlik algısına sahip olması, aşağıdaki gelişim ilkelerinden hangisiyle ilişkilidir? a) Gelişim genelden özele doğrudur. b) Gelişimde kritik dönemler vardır. c) Gelişim bir bütündür. d) Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. e) Gelişimde kalıtım ve çevrenin etkisi söz konusudur. Cevaplar: 1.B, 2.B, 3.B, 4.C, 5.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bayhan, S. P. ve Artan, İ. (2004). Çocuk Gelişimi ve Eğitimi. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. Kılıçlı, Y., (2000). Okulda Ruh Sağlığı. Ankara: Anı Yayıncılık. Özbay, Y. ve Erkan, S. (Ed.). (2008). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Pegem. Steinberg, L. (2007). Ergenlik. Ankara: İmge. Temel, F. Z., Aksoy, A. B. (2005). Ergen ve Gelişim. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Yıldırım, İ. (Ed.). (2008). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Anı. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10