Tanrı nın Birliği ve Üçlü-Birlik; Kitâb-ı Mukaddes ve Kur ân-ı Kerîm deki Görüşlerin Analitik Bir Değerlendirmesi 1

Transkript

1 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ Cilt: 12, Sayı:2, 2003 s Tanrı nın Birliği ve Üçlü-Birlik; Kitâb-ı Mukaddes ve Kur ân-ı Kerîm deki Görüşlerin Analitik Bir Değerlendirmesi 1 Dr. M.O.Opeloye 2 Çev. Alparslan YALDUZ Arş. Gör.; U.Ü. İlâhiyat Fakültesi Özet Hıristiyanlık ve İslâm Tanrı nın varlığını savunmaktadırlar. Tanrı inancı her iki dinin inanç sisteminde, imanın ana prensibidir. Tanrı her iki dinde de benzer fonksiyonları yerine getirir. Bu perspektiften bakıldığında, Müslüman ve Hıristiyanların bir ve aynı Tanrı ya ibadet etmekte olduklarını ileri sürmek, mantıklı görülmektedir. Bu yaklaşım doğrultusunda makale iki doktrini de inceleyerek, Müslüman ve Hıristiyan Tanrı anlayışının, aslında bir ve aynı Tanrı nın farklı anlaşılmasının bir yansıması olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Abstract The Unity and Tri-Unity of God: An Analytical Appraisal of the Biblical and Qur anic Views Christianity and Islam assert the existence of God. Belief in God is a basic principle of faith in the belief system of the two religions. God in the Christianity and Islam performs synonymous functions. Viewed from this perspective, it might be reasonable to suggest that the Christians and Muslims worship one and the same God. It is in the 1 2 The Unity and Tri-Unity of God: An Analytical Appraisal of the Biblical and Qur anic Views, The Islamic Quarterly, 36/3, 1992, s Dinler Tarihi Bölümü, Lagos State University, Ojo.

2 light of this that this paper proposes to examine these two doctrines, with a view to demonstrating that their conceptions of God are only reflection of different understandings of one and the same God. Anahtar Kelimeler : Tevhîd, Üçlü-Birlik, İsa, Tanrı, İnanç Key Words : Unity, Tri-Unity. Jesus, God, Belief Hıristiyanlık ve İslâmiyet, Tanrı nın varlığını savunan iki dindir. Tanrı inancı, her iki dinin inanç sisteminde imanın ana konusudur ve diğer tüm esaslar da buna dayanır. Her iki dinde de, Tanrı benzer fonksiyonları yerine getirir, aynı şekilde hükmeder ve aynı sıfatlara sahiptir. Bu perspektiften bakıldığında, Müslüman ve Hıristiyanların bir ve aynı Tanrı ya ibadet etmekte olduklarını ileri sürmek, mantıklı görülmektedir. İşin tuhaf /ironik tarafı ise bazı Müslüman ve Hıristiyanlar, Tanrı nın birliği ve Üçlü-Birlik hakkındaki her iki kutsal kitabın öğretilerine dayanarak, bir ve aynı olan Tanrı ya inandıklarını reddedeceklerdir. 3 Bu yaklaşım doğrultusunda söz konusu makale, ilâhi kitaplarında geçtiği şekliyle bu iki doktrini inceleyerek, Müslüman ve Hıristiyan Tanrı anlayışının, aslında bir ve aynı Tanrı nın farklı anlaşılmasının bir yansıması olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Kitâb-ı Mukaddes te Geçtiği Şekliyle Tanrı nın Birliği ve Üçlü-Birlik Tanrı nın birliğiyle yalnızca tek bir Tanrı nın var olduğunu, ilâhi tabiatın bölünemeyeceğini ve parçalanamayacağını kastediyoruz. Bu doktrin, sadece Eski Ahit te değil, aynı zamanda Yeni Ahit te de geçmektedir. Aşağıdaki bölümler örnek olarak alınmıştır: 1. Dinle Ey İsrail, Tanrınız olan Rab birdir. (Tesniye 6:4) 2. Karşımda başka İlahların olmayacak. (Çıkış 20:3) 3. Yukarıda göklerde ve yerde Rab, o Tanrı dır; Başka yoktur. (Tesniye 4:39) 4. Yalnız Tanrı sensin. (Mezmurlar 86:10) 5. Benden başka Tanrı mı var? Evet başka Tanrı yok; Ben bilmiyorum. (İşaya 44:8) 6. Ben Tanrı yım benden başkası yok. (İşaya 45:22) 3 Bu görüş, Ekim 1988 de İganmu-Lagos ta National Arts Theatre de toplanan, Ulusal Dinî Hoşgörü Cemiyeti nin 2. Yıllık Seminerinde, Nijerya Müslüman Kongresi tarafından sunulan tebliğde ifade edilmişti. Aynı görüş için bkz. Watt, W.M., Islam and Christianity Today (Routledge and Kegan Paul, London 1983), s

3 7. Ve İsa onlara cevap verdi: En önemlisi şudur; Dinle Ey İsrail! 8. Tanrımız olan Rab, tek Rab dır. (Markos 12:29) 9. Sonsuz yaşam, tek gerçek Tanrı olan seni ve senin gönderdiğin İsa- Mesih i tanımalarıdır. (Yuhanna 17:3) 10. Aracı tek bir tarafa ait değildir. Fakat Tanrı birdir. (Galatyalılar 3:20) 11. Birden fazla Tanrı yoktur. (Korintoslular II, 8:4) Bu ifadelerden, Kitâb-ı Mukaddes in İlâhi birliği (Tevhîd) öğrettiği açığa çıkmaktadır. Thiessen e 4 göre; İsrâiloğulları nın sürekli putperestliğe meyletmesi sebebiyle, tevhîdin vurgulanması gerekliydi. Bununla birlikte, ilâhi Üçlü-Birlik doktrini de Kitâb-ı Mukaddes te aynı şekilde mevcuttur. Üçlü-Birlik doktrini, bir ilâhi özde sırasıyla Baba (Tanrı), Oğul (Tanrı) ve Kutsal Ruh (Tanrı) olarak bilinen üç ezelî ve ayrı varlığın mevcûdiyeti anlamına gelmektedir. 5 Bu tanımlanan şekliyle inanç sistemine, ancak M.Ö. 4. yüzyılda gelinmiştir. Bazı ilk dönem Hıristiyanlarınca İlâhi Birlik inancı, İlâhi Üçlü- Birlik doktrini ile bağdaşmaz görülmüştür. Üçlü-Birlik kavramından kaynaklanan anlaşmazlıklar, muhtemelen Arius un tartışmalarda oynadığı önemli rol sebebiyle, Arian ihtilafı diye bilinmektedir. 6 Bu tartışmalar, Oğul un durumu ve Baba Tanrı yla olan ilişkisi etrafında cereyan etmekteydi: Oğul tamamen Tanrısal mıydı ve bundan dolayı gerçekten Baba ya benziyor muydu? Yoksa O, diğer yaratılmışlardan daha üstün yaratılmış bir varlık mıydı? Arius, Oğul un yaratılmış ve dolayısıyla Tanrı dan ayrı bir öze sahip olduğunu öne sürmek suretiyle Monarşianların 7 monoteist görüşünü destekledi. O bu iddiasını aşağıda gelecek olan Kitâb-ı Mukaddes bölümlerine dayandırmaktaydı. Kelly 8, Arius un İskenderiye Piskoposu na yazdığı mektupta dile getirdiği Üçlü-Birlik karşısındaki duruşunu şu şekilde ortaya koymaktadır: Thiessen, H.C., Introductory Lectures in Systematic Theology, (W.M.B. Eerdman s Publishing Company, Michigan 1955), s. 77. Wiley, H.O. and Culbertson, P. T., Introduction to Christian Theology (Beacon Hill Pres, Kansas 1946), s Arian ihtilafları hakkında detaylı bilgi için bkz: Berkhof, L., The History of Christian Doctrines (The Banner of Truth, Edinburgh 1973), s. 83 vd. Hıristiyanlıkta, M.S. II. Ve III. yy larda tanrının birliğini vurgulamaya çalışan bir teolojik akım. Bkz., Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara 1998, s.265. (Ç.N.) Kelly, J.N.D., Early Christian Doctrines (Harper and Row Publishers, New York 1978), s

4 Biz Bir Tanrı yı kabul ederiz. O, çocuğu olmayan, yegane ebedî, yegane kadîm, yegane gerçek, yegane ölümsüzlük sahibi, yegane hikmet sahibi, tek iyi, tek hâkim, her şeyin tek yargılayıcısıdır. Tek, aşkın ve bölünemez olduğundan, Tanrı nın varlığına ortak olunamaz. Tanrı nın -ne kadar yüceltilmiş olursa olsun- özünü diğer bazı varlıklara vermesi, O nun bölünebileceği ve değişime konu olabileceği anlamına gelecektir. Böyle bir şey ise tasavvur edilemez. Bunun da ötesinde, herhangi bir varlığın gerçek anlamda ilâhi öze ortak olması, tek olan/yegane olan diye tanımlanan İlâhi Varlığın ikiliği sonucunu ortaya çıkaracaktır. Bu yüzden, varolan başka herhangi bir şeyin Tanrı nın varlığına herhangi bir şekilde katılması, ortaklık suretiyle değil, bizzat O nun yaratma fiiliyle vücut bulması gerekir. Kelly, Arius ve taraftarlarının görüşünü şu dört varsayım ile özetler: 1. Oğul, (sonradan) yaratılmıştır. 2. Mahluk olduğu için, bir başlangıcı olmak zorundadır. 3. O nun Baba ile (varlık açısından) müşterekliği söz konusu değildir. 4. Oğul değişebilir ve hatta günah işleyebilir olmalıdır. Arius, Üçlü-Birliğe karşı tezini, Kitâb-ı Mukaddes bölümlerinden çıkarır: 1. Üzerinde tartışıldığı şekilde, Kitâb-ı Mukaddes bölümleri Tanrı nın birliğini, açıkça öğretmektedir. 2. Oğul u, Baba ya nazaran daha alt düzeyde bir varlık olarak tanıtan Kitâb-ı Mukaddes ayetleri: Matta 28:18, Luka 18:19, Yuhanna 5:19, Yuhanna 14:28, Korintoslular I 15:28 ve saire. 3. Oğul u, yaratılmış olarak tanıtan Kitâb-ı Mukaddes ayetleri: Süleyman ın Özdeyişleri 8:22, Elçilerin İşleri 2:36, Koloseliler 1:15, İbraniler 3:2 4. Babayı tek gerçek Tanrı olarak takdim eden Kitâb-ı Mukaddes ayetleri: Yuhanna 17:3 Arius a ilk karşı çıkan, kendi piskoposu Alexander ve daha sonra da Tanrı nın ve uknumlarının Üçlü-Birliği düşüncesini ısrarla savunan Athanasius oldu. O, Baba ve Oğul un özünün bir olduğunu düşünüyordu. Ariusçuların, Oğul un zaman öncesinde yaratıldığı inancını reddederek, Oğul un zât olarak müstakil ve ezelî varlığını ileri sürdü. Böylece, Ariusçular ın Oğul un zaman öncesinde 476

5 yaratılması inancını reddetti. Onun bu görüşü, şu şekilde dile getirilen kendi inanç sisteminde açıkça ifadesini bulur: Biz teslisteki ve uknumların birbirine karışmadığı ve özün bölünmediği Üçlü-Birlik içindeki bir Tanrı ya ibadet ederiz. Çünkü, uknumlardan biri Babanın, diğeri Oğul un ve bir diğeri de Kutsal Ruh undur. Ancak, Babanın, Oğul un ve Kutsal Ruh un Tanrı lığı bir tektir. Hepsi aynı anda izzet sahibi ve ebediyette ortaktır. 9 İznik Konsili, M.S.325 yılında, bu tartışmaları çözmek amacıyla toplandı. İhtilaf, Athanasius un lehinde karara bağlandı. Konsilde bulunan bütün piskoposlara, aşağıda sunulan İznik İnanç Bildirgesi imzalatıldı: Biz, her şeye gücü yeten, görünür ve görünmez her şeyin yaratıcısı, tek Tanrı ya, Kâdir-i mutlak Baba ya inanırız. Ve Tanrı nın Oğul u olan, doğurulmuş, Baba nın özünden, Tanrı dan Tanrı, ışıktan ışık, gerçek Tanrı dan gerçek Tanrı, yaratılmamış doğurulmuş, Baba ile aynı özden, kendisi sayesinde yeryüzündeki ve gökyüzündeki her şeyin vücut bulduğu yegane Rab, İsa-Mesih e inanırız ki; bizim ve kurtuluşumuz için aşağı inerek enkarne olmuş, insan suretine bürünmüş, acı çekmiş, üçüncü gün yeniden dirilmiş, cennete yükselmiş, ölüleri ve dirileri yargılamak için gelecektir: Ve (biz aynı şekilde) Kutsal Ruh a da inanırız. Katolik Kilise, Oğul un var olmadığı bir zaman vardır; doğrulmadan önce yoktu, yoktan yaratılmıştır diyenler veya Tanrı nın Oğlu farklı bir özdendir; ya da yaratılmış veya değişebilen bir tabiata sahiptir diyenleri, aforoz eder. 10 Bu metinde Oğul un özünün, Baba ile aynı olduğunun düşünüldüğü aşikardır. Oğul yaratılmamış bir varlık olarak, Baba ile aynı seviyeye getirilmiştir. Üçlü-Birliğin üçüncü elemanı olan Kutsal Ruh da, bu tartışmada aynı derecede önemliydi. Zira Arius, Kutsal Ruh un Oğul tarafından ilk yaratılmış varlık olduğunu kabul ederken, Athanasius, Kutsal Ruh un Baba ve Oğul ile aynı özden olduğunu ileri sürmekteydi. 11 İznik Konsili, piskoposları yalnızca İznik İnanç Bildirgesi ni kabul etmeye zorlamadı, aynı zamanda Arianizm i de resmen yasakladı. Konsilin kararı, anlaşmazlıkları sona erdirmek yerine daha da içinden çıkılmaz hale getirdi. Bu, pek çok Hıristiyanın İznik Kararı konusunda ikna olmaması yüzündendi. Bu karar, dünyanın dört bir yanındaki Hıristiyan Kiliselerinin birliği üzerinde silinmez bir iz olarak kaldı. Doğu Kiliseleri kısmen Arius çu iken, Batı Kiliseleri Athanasius doğuda aforoz edildiğinde onu coşkuyla karşılayıp kabul Wiley-Culbertson, age, s.123. Kelly, age, s Berkhof, age, s

6 edecek kadar, İznik Konsili kararına sadık kaldı. (Bu anlayışla Batı Kilisesi daha sonra düzenlenen) Roma (M.S.341) ve Sardica (M.S.343) konsilleriyle Athanasius un doktrinini kayıtsız şartsız destekledi. Hıristiyanlık ta üçlü-birlik doktrini konusundaki ihtilaf, son derece büyüktür. Bununla birlikte Kitâb-ı Mukaddes öğretilerine dikkatle bakınca onun, Athanasius un kredosunda ifade edildiği şekliyle, Üçlü-Birlik doktrinini tasdik etmekten yana olduğu dikkat çekecektir. Nitekim Kitâb-ı Mukaddes ten çıkarılan aşağıdaki deliller, pek çok Hıristiyan teolog tarafından Üçlü-Birlik doktrinini desteklemek için kullanılmıştır: Eski Ahit 1. Tanrı isminin çoğul formda, Elohim (olarak) kullanılması, Yaratılış 1:1 2. Tanrı ya ilişkin çoğul zamirlerin kullanılması, Yaratılış 1:26, 3:22 ve İşaya 6:18 3. Tanrı için çoğul fiillerin kullanılması, Yaratılış 1:26 ve 11:7 4. Tanrı da ayırım yapılması, Yaratılış 19:24 5. Oğul ve Baba arasında ayırım yapılması, Mezmurlar 2:7 6. (Kutsal) Ruh ve Tanrı arasında ayırım yapılması, Yaratılış 6:3 7. Kahinin yaptığı kutsama, Sayılar 6: Tri-sagion 12 diye bilinen İşaya tarafından, Holy (Kutsal, Kuddüs) kelimesinin üç kez kullanılması, İşaya 6:3 Yeni Ahit 1. Üçlü-Birliğin üç uknumunun birlikte zikredilmesi. Matta 28:19, Korintoslular I 12:4-6, Efesliler 1: Oğul un Tanrı olarak tanıtılması. Aşağıdaki örnekte görüleceği gibi İncil deki ifadeler, İsa nın hükmeden bir Tanrı olduğu izlenimini vermektedir. İsa ebediyet 13, vücûd 14, ma rifet 15 ve kudret İşaya, (Kutsal)Tanrı, (Kutsal) Kudretli, ve (Kutsal) ebedî bize merhamet edendir şarkısında kutsal kelimesini üç defa tekrar ettiği için bu isimle anılmaktadır. Molland, Eınar, Christendom, A.R. Mowbray and Co. Limited, İngiltere 1961, s.32, (Ç.N.) Yuhanna 8:58, 17:5, 17:24; Koloseliler 1: Yuhanna, 3:13; Matta, 18:20, 28:20; Efesoslular 1:23. Yuhanna 16:8, 21:17; Koloseliler 2:3; Luka 6:8. Vahiy 1:8; Yuhanna 5:19; Matta 28:18; İbrânîler 1:3; Markos 5:11; Luka 4:38-41; Matta 9:

7 gibi ilâhi sıfatlarla tavsif edilmektedir. Aynı şekilde İsa nın yaratma 17, günahın bağışlanması 18, ölüyü diriltme 19 ve adaleti uygulama 20 gibi ilâhi fonksiyonları yerine getirdiğine inanılmaktadır. O birkaç İncil ayetinde, Tanrı veya Rab 21 diye adlandırılmaktadır. Bunlarında ötesinde (Yeni Ahit te) İsa, kendisine tapınılacak bir ilâh gibi tanıtılır. 22 Teologlar, İsa nın bizzat kendisinin, ibadetin sadece Tanrı ya yapılması gerektiğini bildirdiğini 23, onun kendisine ibadet edilmesini kabul etmesinin ise, kendisini Tanrı gibi gördüğü anlamına geleceğini savunmaktadırlar. 3. Babanın Tanrı olarak tanıtılması. Yuhanna 6:27, Romalılar 1:7, Galatyalılar.1:1, vs. 4. Kutsal Ruh un Tanrı gibi tanıtılması. Elçilerin İşleri 5:3-4 ve Korintoslular II 3:17-18 de görebileceğimiz gibi İncil Kutsal Ruh u Tanrı olarak takdim etmektedir. Bundan dolayı onun sözleri ve fiilleri, Tanrı nın sözleri ve fiilleri 24 gibi sayılmaktadır; ebediyet 25, vücûd 26, ma rifet 27 ve kudret 28 gibi Tanrı nın sıfatları onu tasdik etmektedir; benzer şekilde yaratma 29, yeniden doğma 30, ölümden sonra diril(t)me 31, Kitâb-ı Mukaddes in vahyedilmesi 32 gibi ilahi fiiller de ona nispet edilmektedir. Kutsal Ruh un ilâhi statüsü, Matta 28:19, Korintoslular II 13:14 ve Korintoslular I 12:4-6 da açıkça görüleceği gibi vaftiz formülasyonunda, havarilerin hayır duasında /dileğinde ve kilise hiyerarşisi içinde, baba ve oğul ile ilişkisi olan bir varlık şeklinde anlaşılabilir. Yukarıdaki Kitâb-ı Mukaddes pasajlarına göre bir Hıristiyanın anladığı şey; Üçlü-Birlik her ne kadar bir Tanrı da her birinin özel Yuhanna 1:3; Koloseliler 1:6; İbrânîler 1:10. Matta 9:2; Luka 7:47 vd. Yuhanna 5:25-29, 6:39 vd., 6:54, 11:25. Yuhanna 5:22; Romalılar 14:10; Korintoslular II, 5:10; Vahiy 19:15. Yuhanna 1:1, 20:28; Filippililer 2.11; Romalılar 5:1. Matta 14:33, 28:9; Luka 5:8. Matta 4:10. İşaya 6:0; Yuhanna 12:39-41 ve Elçilerin İşleri 28: İbrânîler 9:14. Korintoslular I, 2:10 vd.; Yuhanna 14:26, 16:12 vd. Luka 1:35. Mezmurlar 139:7-10. Yaratılış 1:2; Yuhanna 33:4; Mezmurlar 104:30. Yuhanna 3:5. Romalılar 8:11. Petrus II, 1:21; Elçilerin İşleri 1:

8 görevleri olan üç uknumun bulunması ise de, tri-theism (üç Tanrı ya inanma) ile aynı şey olmadığıdır. Bu konu Holdcroft 33 tarafından yeterli derecede şöyle açıklanmaktadır: Tanrı, Oğul un varlık sebebi olması bakımından Baba dır. Tanrı, Baba dan doğmuş olması bakımından Oğul dur. Tanrı, her şeye nüfuz etmesi anlamında Kutsal Ruh tur. Baba birinci uknumdur, ancak bu onun ilk varolduğu anlamına gelmez. Oğul un rolü, yerine getirmek ya da uygulamaktır. Tanrı dan olan (sudur eden) Kutsal Ruh un rolü, ulaştırmak ya da tatbik etmektir. Bu üç uknum her bakımdan eşittir. Hıristiyanlar kutsal Tanrı nın bu üç özü arasındaki ilişkinin, sonlu evren yaratılmadan önce, ezelde mevcut olduğuna inanmaktadırlar. Ne Oğul un inkarnasyonu ne de Kutsal Ruh un aracılığı herhangi bir değişikliğe uğramamıştır. Bu üç öz arasındaki ilişkide azalma ya da artma da olmamıştır. İlâhi öz, üç ezelî idrak ve üç ezelî irâdeyi içermektedir. Kitâb-ı Mukaddes ile temellendirilmesine rağmen, Üçlü-Birlik doktrininin bazı problemleri ortaya çıkardığı gerçeği inkar edilemez. Bunun sebebi, Bazı Kitâb-ı Mukaddes bölümlerinin, yüzeysel de olsa, Oğul un Baba ya eşit olmadığı izlenimini vermesidir. Mesela Matta 28:18, İsa nın yetkisini Baba dan aldığını bildirmektedir. Markos 13:32, Oğul un ve meleklerin hakkında bilgi sahibi olmadıkları kıyametin vaktini, ancak Baba nın bildiğini iddia etmektedir. 34 Korintoslular I 15:28, Oğul un diğer bütün şeyler gibi Babaya tabi olacağını bildirmektedir. Yuhanna 5:19, Oğul un kendiliğinden hiçbir şey yapmadığı, ancak Baba nın yaptıklarını görerek onları yaptığını itiraf etmektedir. Unitaryenlerin (Unitarians), bir ilâhi özde, üç ebedi ayrım doktrinini reddetmeleri, bu ve benzeri Kitâb-ı Mukaddes ayetlerine dayanmaktadır. Üçlü-Birlik inancını savunanların bu Kitâb-ı Mukaddes bölümlerinden habersiz olmadıklarını belirtmek gerekir. Onlara göre, Kutsal Ruh un veya Oğul un ikinci derecede yer alması iradîdir. Filippililer 2:5-7 bunu doğrulamaktadır: İsa-Mesih teki düşünce sizde de olsun. İsa-Mesih, Tanrı özüne sahip olduğu halde, Tanrı ya eşitliği sımsıkı tutunacak bir hak saymadı. Tam tersine, kendine özgü yücelikten soyunarak kul özdeşliğini aldı. İnsan eşitliğine girerek, insan biçiminde belirdi Holdcroft, L.T., The Doctrine of God (Western Book Company, Oakland 1978), s. 66. Teslisçiler, İsa nın bazı Kutsal Kitab bölümlerinde bilgisinin sınırlı olduğunu kabul etmesinin, bu tevazu günlerinde ilâhî sıfatlarla kuşatılmış olmasının sonucu olduğuna inanırlar. 480

9 Bu ifadeler bize, İsa nın Tanrı olduğunu, fakat insan biçiminde doğmak suretiyle kendi rızasıyla kulluk statüsüne büründüğünü anlatmaktadır. Kulluk statüsünde olmasına rağmen, onun yücelik, kudret ve ezelîlik bakımından Baba ile aynı olduğuna inanılmaktadır. Hıristiyan teologlar, doktrinin bir sır olduğu, 35 vahiyden kaynaklandığı ve spekülasyon ürünü olmadığına inanmakla beraber, Üçlü-Birlik inancındaki giriftliği de kabul etmektedirler. Kur an-ı Kerîm de Öğretildiği Şekliyle Tevhîd İnancı Tevhîd inancı, bir kaçını örnek olarak aşağıya aldığımız pek çok Kur an-ı Kerîm ayetinde kuvvetli bir şekilde vurgulanmaktadır: 1. İlâhınız tek bir Allah tır. Ondan başka İlah yoktur. O, rahmandır, rahimdir. (Bakara 2/163) 2. Yoksa siz, Allah ile beraber başka Tanrılar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz? De ki: Ben buna şahitlik etmem...o ancak bir tek Allah tır. (En âm 6/19) 3. İlâhınız tektir. (Nahl 16/22) 4. De ki: Ben yalnızca sizin gibi bir beşerim. Ancak bana İlâhınızın, sadece bir İlah olduğu vahyolunuyor. (Kehf 18/110) 5. İlâhınız bir tek ilâhtır. Öyleyse ona teslim olun. (Hac 22/34) 6. Gerçekten, gerçekten İlâhınız birdir. (Sâffât 37/4) 7. De ki: O Allah bir ve tektir. (İhlâs 112/1) Tevhîd Doktrininin, Kur an-ı Kerîm de sağlam bir şekilde yer aldığı yukarıdaki Kur an referanslarından belli olmaktadır. Kur an-ı Kerim Allah ın birliğinin, bölünemez olduğunu öğretmektedir. Tevhîd, İslâm da Allah ın tam anlamıyla birliği demektir. Ve çoğulculuğun bütün şekilleri onun özüne aykırıdır. 36 Tevhîd, Allah tan başka İlah yoktur ve Muhammed (sav) onun elçisidir, anlamına gelen Kelime-i Tevhid de dile getirilir. Bu ifadenin anlamı, Allah ın dışında hiç bir şeyin ibadete layık olmadığıdır. Muhammed in (sav) elçi olduğunun ise zikredilmesi çok önemlidir. Bu ifadeyle mü min, Muhammed i (sav) Allah veya Allah ın oğlu olarak değil, bilakis, yukarıdaki (Kehf 18/110) ifadeye uygun olarak, O nun mesajını insanlara iletmek için gönderilmiş bir peygamber olarak görmesi konusunda uyarılmaktadır Micjpas, M. Steffens, Modern Anti-Trinitarianism and Islam, Samuel, M.Swemer (ed.), The Muslim World, Vol.II (2) (The Christian Literature Society for India, London 1912), s Sidiqui, Tanzimuddin, Taohid Oneness of God, Halim Abdulhamid (ed.), Studies in Islam, Vol.XVI (2), (Quarterly Journel of Indian Institute of Islamic Studies, New Delhi 1979), s

10 Müslümanların dilinde çok yaygın olan Kelime-i Tevhid, onların, Allah ın birliğini ve Muhammed in (sav) peygamberliğini kabul ettiklerinin bir belirtisidir. Bununla birlikte bu sözlü tasdikin, amel ile desteklenmesi beklenir ki aksi halde bu ifade anlamsız olur. Tevhîd doktrini, yukarıda geçen İhlâs Suresi nin dört ayetinde özetlenmiştir. İslâm peygamberi, 37 hadislerinde bu surenin önemine dikkat çekerek şöyle der: Kul huvallahu ehad, Kur an ın üçte birine denktir. Gazâlî 38 hadisi yorumlarken bu hadisin, Kur an ın önemli konularıyla ilgili üç bölümüne işaret ettiği kanısındadır. Bunlar; Allah hakkında bilgi, ahiret hakkında bilgi, doğru yol ile ilgili bilgidir. Gazâlî ye göre bilginin bu üç şekli, Kur an ın en önemli meselesidir. Geriye kalanlar da bunu izleyen şeylerdir. İhlâs Suresi, bu üç konudan biri olan Allah hakkında bilgiyi ihtiva etmekte ve onun ortaklıktan münezzeh olduğunu belirtmektedir. Yusuf Ali 39 tefsirinde, bu sureyle ilgili aşağıdaki beş esasa dikkat çeker: 1. Allah zâtıyla kaimdir, filozofların soyut bir kavramı değildir. 2. İbadete layık olan yalnızca Allah tır. Diğer varlıklar ya da şeyler sonradan yaratılmışlardır ve hiçbir şekilde Allah ile mukayese edilemezler. 3. O, başlangıcı ve sonu olmaksızın ebedîdir, mükemmeldir, zaman, mekan ve her türlü sınırlamadan münezzehtir. 4. doğurmamış ve doğrulmamıştır. Zira bu, insanî özelliklerin onun varlığına katılması anlamına gelecektir. 5. O, bilinen veya hayal edilen herhangi bir şeye, ya da bir kişiye benzemez. Kur an ın ifadesiyle Allah ın birliği, Allah ın zâtî birliği demektir. Zira bu şekilde Tanrı ların çokluğu ve bir Tanrı da uknumların çokluğu da reddedilmektedir. Yine bu birlik, Allah ın sıfatlarında da bir olduğu anlamına gelmektedir. Çünkü ilâhi sıfatlara sahip olan sadece O dur. Ve son olarak, Allah ın fiillerinde de birliği demektir. Zira ilâhi fiilleri diğer varlıklar yapamaz Muslim, Musâfirîn, 260; Tirmizî, Hac 95. Muhammed Abu l Dasim (trans.), The Jewels of the Qur an: Al-Ghazali s Theory (Faculty of Islamic Studies, University of Kebangban, Malaysia 1977), s. 79. Ali Yusuf, The Holy Qur an: Text, Translation and Commentary, (The Islamic Foundation, Leicester 1978), s. 1806, 6296 numaralı dipnot. 482

11 Allah a eş koşmak (şirk) bütün şekilleriyle, yalnızca yukarıda ele alınan İhlâs Suresi nde değil, aynı zamanda Al-i İmrân 3/64 te de kınanmıştır: De ki: ey Ehl-i Kitap, sizinle bizim aramızda ortak olan bir söze geliniz. Allah tan başkasına tapmayalım; O na hiçbir şeyi eş tutmayalım ve Allah ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilahlaştırmasın. Eğer onlar yine yüz çevirirlerse, işte o zaman: Şahit olun ki, biz Müslümanlarız deyiniz. Bu Kur an ayetlerine göre, İslâm şu fiilleri şirk olarak görmektedir: 1. Taşlar, ağaçlar, nehirler vb. şeylere Allah gibi ibadet etmek 2. Diğer yaratılmış varlıkların İlâhi öze ortak olduğuna inanarak, İlâhi sıfatları ve fiilleri bunlara atfetmek. 3. Allah ın yanı sıra, rahipler ve din adamları gibi diğer varlıkları ilah olarak kabul etmek (Yukarıdaki tanımların) ilkini oluşturan puta tapıcılık, şirkin en eski şeklidir ve genellikle ilkel topluluklarda bulunmaktadır. Hıristiyanlık ve İslâm gibi en yaygın dinlerin ortaya çıkışıyla birlikte, şirkin bu şekli kaybolmaya başlamıştır. Kur an, putatapıcılığı şiddetle eleştirir. Putlara ibadet etmeyi ahmaklık olarak görür. Mesela Meryem 19/42 de, duymayan, görmeyen, başkasına faydası olmayan şeylere tapmanın ardındaki mantığı sorgular. Enbiyâ 21/51-65 de de, İbrahim peygamberin putlarını kırdığı putperestlerin, onun sorularına tatmin edici cevaplar vermede yetersiz kaldıkları belirtilerek, aynı ahmakça tavır eleştirilmektedir. Putların, ibadet edenlerin, (ibadetteki) konsantrasyonuna yardımcı olmaya hizmet eden araçlar olduğu, puta tapıcılığın bilinen gerekçesidir. Bu gerekçe İslâm a göre savunulamaz. Gerçek şu ki, bazı bilginlerin de savunduğu gibi bu putların Yüce Varlık tan zuhur ettiğine inanıldığı için ibadet edenlerin dikkati, çoğu zaman başka herhangi bir şeyden daha çok putların üzerine toplanır. 40 İslâm ın görüşüne göre şirkin ikinci şekli de aynı şekilde Kitâb-ı Mukaddes te şiddetle kınanmaktadır. Bu şeklin örneği Hıristiyan inanç sisteminde bulunan, bir Tanrı da üç unsurun varlığı ve Tanrı ile birlikte Kutsal Ruh ve Oğul un sonsuzluğudur. Kur an-ı Kerîm in tevhîd anlayışı, Hıristiyan Üçlü-Birlik ve ilâhî oğul doktrinini tamamen reddeder. Bu amaçla Nisâ 4/171 de şöyle buyurulur: Meryem oğlu İsa-Mesih, ancak Allah ın resulüdür, (o) Allah ın Meryem e ulaştırdığı bir kelime ve O ndan bir ruhtur. Şu halde Allah a ve peygamberlerine iman edin. Ve (Allah) üçtür demeyin. 40 Awolalu, J.O.-Dopamu, P.A.,West African Traditional Religion (Onibonoje Pres, Ibadan 1979), s

12 Bundan vazgeçmeniz sizin için daha hayırlıdır. Allah ancak bir ve tek Allah tır. O, çocuğu olmaktan münezzehtir... Aynı durum Mâide 5/76 da bildirilir: Allah üçün üçüncüsüdür diyenler kafir olmuşlardır. Halbuki bir tek Allah tan başka Tanrı yoktur. Eğer söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kafir olanlara acı bir azap isabet edecektir. Montgomery Watt, 41 Günümüzde İslâm ve Hıristiyanlık adlı eserinde, buraya aldığımız iki ayetin, Hıristiyan Üçlü-Birlik doktrininin eleştirisi şeklinde, genellikle yanlış yorumlandığını savunmaya çalışmaktadır. Ona göre söz konusu ayetler (dikkatle incelenirse), Üçlü-Birlik doktrini demek olan üç uknumu değil, Hıristiyanlıkta bir sapkınlık olarak görülen, üç Tanrı (tri-theism) inancını yermektedir. Ona göre Kur an-ı Kerîm in bu eleştirisi Hıristiyanların da hemfikir olacakları bir eleştiridir. Bize göre Watt ın bakış açısı yanıltıcıdır. (Çünkü) Kur an-ı Kerîm in Üçlü-Birlik hakkındaki tavrı, özellikle İsa nın ilâhi tabiatını ya da Tanrısal Oğul doktrinini aynı şekilde eleştiren Kitâb-ı Mukaddes in diğer bölümleri göz önünde bulundurulduğunda, yanlış bir yoruma meydan vermeyecek derecede açıktır. 42 Söz konusu yazar başka bir eserinde, İki kutsal kitabın İsa ile ilgili öğretisindeki benzerliklere rağmen, Kur an-ı Kerîm in İsa yı Allah ın Oğlu olarak görmediğini vurgulayarak, Kur an-ı Kerîm ve Kitâb-ı Mukaddes teki İsa anlayışlarının farklılıklarını, detaylı bir şekilde ele almıştır.. 43 Şirkin üçüncü şekli, rahiplerin ve din adamlarının tanrılaştırılmasıdır. Bu eğilim, İslâm ın da dahil olduğu pek çok dinde vardır. Bu uygulama, bazı rahiplerin, azizlerin ve şeyhlerin hemcinslerine üstünlük iddia etmesinden kaynaklanan kutsal rahiplik anlayışının sonucudur. Tevbe 9/31 de bu istenmeyen uygulamaya gönderme yapılmaktadır. Şirk hangi şekilde ifade edilirse edilsin, affedilmez büyüklükte bir günahtır Watt, age., s.50. Bkz: Mâide 5/75; Tevbe 9/31;Yûnus 10/68; İsrâ 17/111; Kehf 18/4-5; Meryem 19/35, Bunun dışında Kitab-ı Mukaddes ve Kur an-ı Kerîm İsa nın doğumu ile ilgili benzer rivayetlere sahiptir. Kur an-ı Kerîm Kutsal Kitab gibi, İsa nın kıyamet saatinin geldiğinin bir işareti olarak (Zuhruf 43/61) ikinci kez geleceğini doğrular. (Nisâ 4/159 metin üzerinde Yusuf Ali nin dipnotu.) Detaylı bilgi için bkz: Opeloye, M.O., Jesus in the Bible and Qur an, Malik, S.H.A. (ed.), Al- Fikr, No.1, Vol. VII (Department of Arabic and Islamic Studies, Uiversity of Ibadan 1988), s. 55 vd. Nisâ 4/48; Lokman 31/

13 Sonuç Yukarıda geçen değerlendirmelerden, İslâm ve Hıristiyanlığın Tanrı kavramları arasında geniş bir ayrılığın olduğu son derece açıktır. Buna rağmen bu, Müslümanların ve Hıristiyanların farklı Tanrı lara ibadet ettikleri anlamına gelmez. Bize göre Kitâb-ı Mukaddes te anlatılan Tanrı, Kur ân-ı Kerîm de anlatılan Allah ile aynıdır. İnsanların onu algılayışlarına bağlı kalmadan O, O dur. Anlayışlardaki farklılık, insan aklının gelişmesindeki değişik evrelerin bir yansımasıdır. Bir aşamada insan, Afrika Yerli dininde olduğu gibi, cansız nesnelerde Tanrı tezahürünü arar; diğer aşamada, Yahudilikte olduğu gibi, Ahit Sandığında Tanrı tezahürünü arar; bir diğer aşamada, Hıristiyanlıkta olduğu gibi, İsa-Mesih te Tanrı tezahürünü bulmaya çalışır; ve başka bir aşamada ise Tanrı nın bir tezahüre ihtiyacının olmadığı düşünülür ki 45, bu da İslâm ın duruşudur. Bizim kanaatimize göre madem ki Tanrı tektir, onun dini de tek olmalıdır. Pek çok Kur an-ı Kerîm ayeti tarafından tasdik edilen ve değişik peygamberlerin tebliğ için ard arda gönderildiği din, bu tek dindir. Bundan dolayı, Hıristiyanlık Yahudiliğin devamı, İslâmiyet de Hıristiyanlığın devamı olarak görülebilir. Bakara 2/62 de, Allah ın iradesine gerçekten boyun eğmek şartıyla, bu dinlerin mensuplarına kurtuluş söz verilmektedir: Şüphesiz iman edenler ile Yahudilerden, Hıristiyanlardan ve Sâbiîlerden Allah a ve ahiret gününe hakkıyla inanıp, salih amel işleyenler için Rableri katında mükafatlar vardır. Onlar için herhangi bir korku yoktur. Onlar üzüntü çekmeyeceklerdir. Bu Kur an-ı Kerîm ayetinden öğrendiğimiz, bir ve aynı Tanrı ya ibadet eden Müslüman ve Hıristiyanların, kendilerini tarihsel süreç içinde ortaklar olarak görmeleri gerektiğidir. Onlar, ortak ibadet ettikleri, kurtuluş bahşeden ilâhi varlık nedeniyle, Âl-i İmran 3/64 te emredildiği şekilde birbirleriyle yürekten ilişki içinde olmalıdırlar. Bu iki dinin ortak kaynağı, Hıristiyanların ve Müslümanların evrensel bir iyiliksever Tanrı anlayışı çatısı altında, evrensel kardeşlik duygusunda birleştirme aracı olarak kullanılabilir. 46 Bilmeliyiz ki Hıristiyanlık ve İslâm, her ikisi de hoşgörülü, bağışlayıcı, merhametli, şefkatli, hayırsever ve her şeyin iyiliğini isteyen dinlerdir. Aynı şekilde her iki din de, komşu sevgisini, dindarlığın ve iyi işler yapmanın temel şartı olarak görür. İnsanın barışı ve dayanışmayı araması, dinlerin bu esasından dolayıdır Balogun, I.A.B., Utilizing Religions for Peaceful Unity and Progress in Nigeria (22 Ocak 1981 de Nijerya Ilorin Üniversitesi nde ders olarak sunulmuştur.), s. 6. Nijerya da da bu dinlerin özünde bulunan evrensel kardeşlik duygusu kullanılmalı ve iki dinin mensupları arasında karşılıklı anlayış ve güven oluşturarak güçlü, müreffeh bir Nijerya yaratılmalıdır. 485