HUKUKİ AÇIDAN İŞLETME ÇEŞİTLERİ. Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

Transkript

1 HUKUKİ AÇIDAN İŞLETME ÇEŞİTLERİ Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

2 EKONOMİK BİR BİRİM OLARAK İŞLETME Her ülkede işletmelerin türlü yönlerden bağlı olacakları hususlar çeşitli kanunlarla düzenlenmiştir. Ülkemizde; Ticaret Kanunu Borçlar Kanunu Kooperatifler Kanunu Vergi Kanunları Ayrıca, konuyla ilgili başka kanunlar da vardır

3 EKONOMİK BİR BİRİM OLARAK İŞLETME Ticari işletme, esnaf işletmesi için öngörülen sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tutan faaliyetlerin devamlı ve bağımsız şekilde yürütüldüğü işletmedir. Ticari işletme ile esnaf işletmesi arasındaki sınır, Bakanlar Kurulunca çıkarılacak kararnamede gösterilir (TTK: Madde 1)

4 EKONOMİK BİR BİRİM OLARAK İŞLETME Bir ticari işletmeyi, kısmen de olsa, kendi adına işleten kişiye tacir denir (TTK: Madde 12). Bir ticari işletmeyi kurup açtığını, sirküler, gazete, radyo, televizyon ve diğer ilan araçlarıyla halka bildirmiş veya işletmesini ticaret siciline tescil ettirerek durumu ilan etmiş olan kimse, fiilen işletmeye başlamamış olsa bile tacir sayılır (TTK: 4 Madde 12)

5 EKONOMİK BİR BİRİM OLARAK İŞLETME Ticaret şirketleriyle, amacına varmak için ticari bir işletme işleten vakıflar, dernekler ve kendi kuruluş kanunları gereğince özel hukuk hükümlerine göre yönetilmek veya ticari şekilde işletilmek üzere Devlet, il özel idaresi, belediye ve köy ile diğer kamu tüzel kişileri tarafından kurulan kurum ve kuruluşlar da tacir sayılırlar. Devlet, il özel idaresi, belediye ve köy ile diğer kamu tüzel kişileri ile kamu yararına çalışan dernekler ve gelirinin yarısından fazlasını kamu görevi niteliğindeki işlere harcayan vakıflar, bir ticari işletmeyi, ister doğrudan doğruya ister kamu hukuku hükümlerine göre yönetilen ve işletilen bir tüzel kişi eliyle işletsinler, kendileri tacir sayılmazlar (TTK: Madde 16)

6 ÜLKEMİZDE İŞLETMELERİN AYIRIMI Özellikle sanayide önemli ölçüde kamu payının bulunduğu ülkemizin karma ekonomik düzeninde, işletmelerimizin hukuki yapıları üçe ayrılmaktadır: Özel İşletmeler, Kamu İşletmeleri, Yabancı Sermayeli İşletmeler

7 ÖZEL İŞLETMELER 1. Tek Kişi İşletmeleri 2. Şirketler (Ortaklıklar) 3. Kooperatifler 4. Dernek ve Vakıfların (Tesislerin) İktisadi İşletmeleri

8 ÖZEL İŞLETMELER ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) 1. Adi Şirketler 2. Ticaret Şirketleri Şahıs Şirketleri Kollektif Şirketler Komandit Şirketler (Adi Komandit Şirketler) Sermaye Şirketleri 8 Anonim Şirketler Limited Şirketler Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler

9 TEK KİŞİ İŞLETMELERİ En eski, en basit ve en çok görülen bu işletme biçiminde, işletmenin sahibi, aynı zamanda tek yetkili ve sorumlu kişidir. Her türlü işletme faaliyetleriyle ilgili kararları alır, uygular ve denetler; tüm karlar ve riskler kendisine aittir. İşletmenin tüzel kişiliği yoktur, işletme ile sahibi hukuki bakımdan ayrı tutulmaz. Tek kişi işletmesi, genellikle az sermayeyi gerektiren 9 küçük işletmeler için en uygun hukuki şekildir

10 ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) İki ya da daha çok kişinin ticari bir amaca ulaşmak için emek ve sermayelerini bir sözleşme ile birleştirerek oluşturdukları kuruluşa şirket (ortaklık) denir

11 ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) Bir işletmenin şirket olabilmesi için taşıması gereken özellikler: 1.Şirketi kuranların (gerçek veya tüzel kişiler) sayısı birden fazla olmalıdır. 2.Ortak bir amaç bulunmalıdır. 3.Ortak amaca ulaşmak için ortaklar arasında bir anlaşma bulunmalıdır. 4.Belirlenen hedefe ulaşmak için para, mal veya emek sermaye olarak konmalıdır

12 ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) Şirketler Adi Şirketler Şahıs Şirketleri Kollektif Şirketler Komandit Şirketler Ticari Şirketler Anonim Şirketler Sermaye Şirketleri Limited Şirketler Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler

13 ADİ ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) Borçlar Kanunu na göre, bir şirket Ticaret Kanunu'nda tanımlanan şirketlerin ayırt edici niteliklerini taşımıyor ise, "adi şirket" sayılır. Ticaret Kanunu'nda da, "Ticaret şirketleri" ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Adi şirketlerde, ticaret şirketlerinden farklı olarak, şirket sözleşmesi şekle bağlı değildir; sözlü veya yazılı olabilir. Açık ya da kapalı (zımni) anlaşma ile adi şirket kurulabilir. Şirketin, onu oluşturan kişilerden ayrı bir kişiliği (tüzel kişiliği) yoktur

14 ADİ ŞİRKETLER (ORTAKLIKLAR) Şirket kazançları ve zararları ortaklar arasında belirlenen oranlarda veya eşit olarak dağıtılır. Her ortağın sorumluluğu sınırsız olup, tüm şirket borçlarından kişisel varlığı ile sorumludur. Ancak şirket sözleşmesinde aksine bir hüküm bulunmadıkça bir ortağın kişisel alacaklıları, haklarını, ancak o ortağın tasfiyede payına düşen miktar üzerinden kullanabilirler. Her ortağın yönetim yetkisi vardır, ama yönetim bir veya birkaç ortağa bırakılabilir

15 TİCARET ŞİRKETLERİ Ticaret şirketleri, Ticaret Kanunu nda düzenlenmiştir. Adi şirketlerden farklı olarak, şirket sözleşmesi yazılı olmak ve bu kanunun bulunmasını istediği asgari unsurları taşımak zorundadır. Bu şirketlerde, adi şirketlerden farklı bir husus da, şirketin ayrı bir tüzel kişiliğinin olmasıdır. Ortaklar, mallarından belirli bir kısmını ayırarak bir araya getirmişler ve bu yoldan ortaya çıkan şirket varlıklarına bağımsız bir kişilik kazandırmışlardır

16 TİCARET ŞİRKETLERİ Ticaret şirketleri, ortakların hakları, sorumlulukları vb. hususlar bakımından farklı iki ana gruba ayrılır: Şahıs şirketleri Sermaye şirketleri

17 ŞAHIS ŞİRKETLERİ Şahıs şirketlerinde, kuruluş ve faaliyetler süresince ortakların kendi varlıklarının, yeteneklerinin ve kredilerinin büyük önemi vardır. Bu şirketler ikiye ayrılır: Kollektif şirketler Komandit şirketler (adi komandit şirketler)

18 ŞAHIS ŞİRKETLERİ Kollektif Şirketler Kollektif şirket ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla, gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirinin sorumluluğu şirket alacaklılarına karşı sınırlanmamış olan şirkettir (TTK:211). Bu tanımdan açıkça anlaşıldığı üzere, kollektif şirketlerde her ortak, işletme faaliyetlerinden doğan borçlardan tüm varlıklarıyla sınırsız ve müteselsilen sorumludur

19 ŞAHIS ŞİRKETLERİ Kollektif Şirketler Şu halde kollektif şirket, ticarethane, fabrika ve benzeri kurumları işletmek için gerçek kişilerin sınırsız sorumlu ortak olarak kurdukları ortaklık türüdür. Kollektif şirketlerde, ortakların birbirini yakından tanıyan, inanıp güvenen ve birlikte çalışmakta anlaşabilen kimseler olması çok önemlidir. Zira şahısların, şirketin iç ve dış ilişkilerinde büyük etkileri vardır. Ortak sayısı genellikle azdır. Kollektif şirket sözleşmesi yazılı şekle tabidir; ayrıca, 19 sözleşmedeki imzaların noterce onaylanması şarttır

20 Kollektif Şirketler ŞAHIS ŞİRKETLERİ Kollektif şirket sözleşmesine aşağıdaki kayıtların yazılması zorunludur: 1. Ortakların ad ve soyadlarıyla yerleşim yerleri ve vatandaşlıkları. 2. Şirketin kollektif olduğu. 3. Şirketin ticaret unvanı ve merkezi. 4. Esaslı noktaları belirtilmiş ve tanımlanmış bir şekilde şirketin işletme konusu. 5. Her ortağın sermaye olarak koymayı taahhüt ettiği para miktarı; para niteliğinde olmayan sermayenin değeri ve bu değerin ne suretle biçilmiş olduğu; sermaye olarak kişisel emek konulmuşsa bu emeğin niteliği, kapsamı ve değeri. 6. Şirketi temsile yetkili kimselerin ad ve soyadları, bunların yalnız başına mı, yoksa birlikte mi imza koymaya yetkili oldukları

21 ŞAHIS ŞİRKETLERİ Komandit Şirketler (Adi Komandit Şirketler) Ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir. Sorumluluğu sınırlı olmayan ortaklara komandite, sorumluluğu sınırlı olanlara komanditer denir. Komandite ortakların gerçek kişi olmaları gerekir. Tüzel kişiler ancak komanditer ortak olabilirler

22 ŞAHIS ŞİRKETLERİ Komandit Şirketler (Adi Komandit Şirketler) Komandit şirketler, birçok bakımlardan kollektif şirkete benzerler; hatta onun bir çeşidi sayılabilir. Nitekim, kanun kollektif şirkete ait bazı hükümleri bunlar içinde geçerli saymıştır; ama özel hükümler saklıdır. Komandite ortakların durumu kollektif şirket ortaklarınınki gibidir; gerçek kişi olmaları şarttır ve bunlar yönetime hakimdirler. Komanditer ortaklar tüzel kişi olabilir ve taahhüt ettikleri sermaye payı ile sorumludurlar

23 SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim Şirketler Anonim şirket, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız malvarlığıyla sorumlu bulunan şirkettir. Pay sahipleri, sadece taahhüt etmiş oldukları sermaye payları ile ve şirkete karşı sorumludur. Tamamı esas sözleşmede taahhüt edilmiş bulunan sermayeyi ifade eden esas sermaye ellibin Türk Lirasından ve sermayenin artırılmasında yönetim kuruluna tanınmış yetki tavanını gösteren kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş bulunan halka açık olmayan anonim şirketlerde başlangıç sermayesi yüzbin Türk Lirasından aşağı olamaz

24 SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim Şirketler Anonim şirketlerin kuruluşu iki türlüdür. 1. Ani kuruluş; 2. Tedrici kuruluş (TTK 276). Bunların arasındaki temel fark, ani kuruluşta şirket sermayesinin tamamının kurucular tarafından taahhüt edilmesi; buna karşılık tedrici kuruluşta, şirket sermayesini en az yüzde 10'unun kurucularca taahhüt edilmesi ve geri kalan kısmın hisse senetlerinin halka satışıyla tamamlanmasıdır

25 SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim Şirketler Anonim şirketlerde hisse senetlerinin satışıyla, paylar veya ortaklık kolayca el değiştirebilir. Şirketin veya payların devri, ortakların ölümü veya ortaklıktan çekilmeleri şirketi etkilemez. Devletin bunları yakından denetleme yetkisi vardır

26 SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim şirketlerin başlıca üstünlükleri Ortakların sorumlulukları payları ile sınırlıdır. Yönetim çoğu kez profesyonel yöneticilere bırakılır. Şirketin veya payların devri kolaydır, şirket uzun süre yaşayabilir. Büyüme yeteneği fazladır. Büyüklüğün çeşitli avantajlarına sahiptir

27 SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim şirketlerin başlıca sakıncaları: Kuruluş işlemleri karmaşıktır. Hareket serbestisi sınırlı olup kanun hükümleri ve formaliteleri fazladır. Özel durumlarda kredi bulma güçlüğü olabilir. Küçük anonim şirketlerde bu güçlük daha sık görülür. Büyüklerde ise kötü yönetim sonucu finansal zayıflık aynı sorunu ortaya çıkarır. Yönetimi daha güçtür. Yönetim ve denetimin ortaklıktan ayrı olmasının bazı sakıncaları olabilmekte, şirket çıkarlarıyla ilgisiz kimseye denetleme yetkisi verilebilmektedir

28 SERMAYE ŞİRKETLERİ Limited Şirketler Limited Şirket: Limited şirket 50 kişiye kadar hakiki veya hükmi şahıs tarafından bir ticaret unvanı altında kurulup, ortaklarının mesuliyeti, koymayı taahhüt ettikleri sermaye ile sınırlı ve esas sermayesi muayyen olan ortaklıktır. Limited şirketlerin ortak sayısı 1-50 arasındadır. Limited şirketler TL sermaye ile kurulurlar. Limited şirketlerde de ticaret unvanında anonim şirketlerde olduğu gibi, işletme nevini gösteren limited şirket veya limited ortaklık ibaresinin bulunması gerekir

29 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket Sermayesi paylara bölünen ve alacaklılarına karşı, ortaklarından bir veya birkaçı bir kollektif şirket, diğerleri bir anonim şirket ortağı gibi sorumlu olan şirkettir. Komandit şirketlerde olduğu gibi komandite ortakların sorumluluğu sınırsız, komanditer ortakların sorumluluğu ise koymayı taahhüt ettikleri sermaye ile sınırlıdır

30 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Kooperatifler, tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kişileri ile özel idareler, belediyeler, köyler, cemiyetler ve dernekler tarafından kurulan değişik ortaklı ve değişir sermayeli teşekküllere kooperatif denir. Kooperatifler imzaları noterden onaylı, yazılı bir sözleşme ile en az 7 ortak tarafından kurulur. Kooperatiflerin temel amacı ortaklarının menfaatlerini korumaktır.

31 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Dernek Ve Vakıf İşletmeleri: Kural olarak dernekler işletme kurup işletemezler ve gelirleri üye ödentisi, dernek faaliyetleri veya dernek malvarlığından elde edilen gelirler ile bağış ve yardımlardan oluşur. Ancak, Medeni Kanun derneklerin asıl amacı kâr olmayan işletmeleri kurup işletmelerine izin vermektedir. Buna Kızılay ın maden suyu işletmesi örnek olarak verilebilir. İşletmenin asıl amacı kâr sağlamak değil, Kızılay ın faaliyetlerine kaynak sağlamaktır.

32 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Kamu İşletmeleri: Sermayesinin tamamı veya büyük bir bölümü kamu tüzel kişilerine ait olan işletmelerdir. Topluma hizmet amacı ile kurulan bu işletmelerin kuruluş amaçları şu şekilde sıralanabilir. Kamu kurumlarına gelir sağlamak İstihdama katkıda bulunmak Az gelişmiş bölgelerin sosyal, kültürel ve ekonomik yönden gelişmesine katkı sağlamak Ülkenin kalkınmasını hızlandırmak

33 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Kamu İşletmeleri Genel Yönetim İçinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Damga Matbaası ve Darphane Katma Bütçeli Yönetim İşletmeleri Özel Yapılı Kuruluşlar Kamu hastaneleri, Devlet Üretme Çiftlikleri Yerel Yönetim İşletmeleri İller Bankası ve Milli Piyango İdaresi il özel idarelerince kurulup işletilen oteller, belediyelerin su, havagazı, toplu taşıma için kurdukları işletmeler ile belediye tanzim satış mağazaları Kamu İktisadi Teşebbüsleri

34 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER KAMU İŞLETMELERİ Kamu İktisadi Teşebbüsleri: Kamu fonlarını kullanarak iktisadi alanda ticari esaslara göre mal ve hizmet üretmek ve pazarlamak üzere kurulmuş teşebbüslere kamu iktisadi teşebbüsü (KİT) denilmektedir. Ancak, genel kabul görmüş bir KİT tanımı bulunmamaktadır. Türkiye de çeşitli alanlarda mal ve hizmet üreten kuruluş bulunmasına rağmen, bunların bazıları statüleri gereği KİT kabul edilmemektedir. KİT denildiği zaman 233 Sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname kapsamına giren teşebbüsler anlaşılmaktadır.

35 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER KAMU İŞLETMELERİ Kamu İktisadi Teşebbüsleri KİT ler Genel Muhasebe Kanunu ve Sayıştay denetimine tabi değildirler. Yani özel hukuk hükümlerine göre işletilirler. Sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır ve kendilerine bağlı olarak müessese ve bağlı ortaklık kurabilirler. KİT kavramı yerine 1994 yılına kadar İktisadi Devlet Teşekkülleri (İDT) kavramı kullanılmakta idi. Ancak 233 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile İDT yeniden düzenlenerek KİT adını almıştır. KİT ler hem Kamu İktisadi Kuruluşlarını (KİK) hem de İDT leri kapsamına almaktadır.

36 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER KAMU İŞLETMELERİ İktisadi Devlet Teşekkülleri: İDT, sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan KİT lerdir. İDT, ekonomik gereklere uygun olarak verimlilik ve kârlılık ilkeleri doğrultusunda çalışan, kendi aralarında işbirliği yapan, ekonomi ile uyumlu olarak sermaye birikimine yardımcı olan ve yatırım kaynağı yaratan kuruluşlardır. Kamu İktisadi Kuruluşları:Kamu İktisadi Kuruluşu (KİK), sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mallar ile temel mal ve hizmet üretmek ve pazarlamak üzere kurulan KİT lerdir.

37 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER KAMU İŞLETMELERİ Müesseseler: Müesseseler sermayesinin tamamı bir İDT veya KİK e ait olan işletme veya işletmeler topluluğudur. Müesseselerin de KİT ler gibi tüzel kişilikleri vardır ve KİT statüsünde faaliyette bulunurlar. Yani devlet bütçesi dışında, özel hukuk hükümlerine göre çalıştırılırlar. Bağlı Ortaklıklar: Sermayesinin %50 sinden fazlası İDT veya KİK lere ait olan işletme veya işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketlerdir. İştirakler: KİT ler veya bağlı ortaklıkların sermayesinin %15-50 sine sahip olduğu anonim şirketlerdir

38 HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER Yabancı Sermayeli İşletmeler: Mülkiyetleri başka ülkelerin girişimcilerine ait olan işletmelere yabancı sermayeli işletmeler denir. Türkiye de kurulan yabancı sermayeli işletmeler dört başlık altında toplanmaktadır: Yabancı Sermaye Teşvik Kanununa Göre Kurulan İşletmeler Petrol Kanununa Göre Kurulan İşletmeler Türk Parasını Koruma Kanununa Göre Kurulan İşletmeler Uluslararası Anlaşmalara Göre Kurulan İşletmeler

39 TEKNİK ÖZELLİKLERİNE GÖRE İŞLETMELER Bu sınıflandırma, işletmelerin kullandıkları üretim faktörlerinin ağırlıklı olarak yapılandırdığı özellik dikkate alınarak yapılmaktadır. Bu bakımdan bakıldığında işletmeler emek yoğun işletmeler ve sermaye yoğun işletmeler olmak üzere iki başlık altında sınıflandırılabilir. Emek Yoğun İşletmeler Sermaye Yoğun İşletmeler

40 ULUSAL KÖKENLERİNE GÖRE İŞLETMELER Bilgi ve teknolojide hızlı gelişmeye paralel olarak küreselleşmenin de hız kazanması işletmeleri ulusal sınırların dışına taşırmış, ulusal işletmelere uluslararası işletmeler, çok uluslu işletmeler ve küresel işletmeler eklenmiştir. Ulusal İşletmeler Uluslararası İşletmeler Çok Uluslu İşletmeler Küresel İşletmeler

41 İŞLETMELERİN BÜYÜMESİ Büyüme stratejileri mevcut operasyonların büyütülmesi ve genişletilmesini artırmanın yollarını aramaktadır. Çünkü işletmeler, büyük olmanın sağladığı muhtemel imkânlardan yararlanmak isteyeceklerdir. Bunun imkânlar şu şekilde sıralanabilir: 1. Piyasada etkinliğini artırarak daha fazla kâr elde edebilmek, 2. Optimum büyüklüğe ulaşmak, 3. Yeni teknoloji ve bilgileri elde etmek, 4. Değişen pazar koşullarına daha iyi uyum sağlamak, 5. Büyüklüğün sağlayacağı ekonomik imkân ve tasarruflardan yararlanmak, 6. Rekabet gücünü artırmak ve üstün duruma geçmek, 7. Aranan, tercih edilen ve güvenilen bir işletme olmak, 8. Faaliyetlerini bölgesel plandan ulusal ya da ulusal plandan uluslararası plana yaymak.

42 İŞLETMELERİN BÜYÜMESİ İşletmeler genellikle iç büyüme ve dış büyüme olmak üzere iki şekilde büyüyebilirler: İç büyüme, örgütün kendi kaynaklarını kullanarak ürün veya hizmetlerini geliştirmesidir. İç büyüme; Ürün farklılaştırma ve Pazar farklılaştırma olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilebilir:

43 İŞLETMELERİN BÜYÜMESİ Dış büyüme işletmelerin başka işletme ya da işletmelerle ortak hareket etmesi veya bütünleşmesidir. Dış büyüme, birliktelik ve stratejik işbirliği veya birleşme ve ortaklıklar oluşturma şeklinde gerçekleşmektedir. Dikey Büyüme: İleriye ve geriye doğru Yatay Büyüme Çapraz Büyüme

44 Dikey Büyüme Aynı sektörün farklı alt sektörlerinde faaliyet gösteren, alıcı veya satıcı ilişkisi olan şirketlerin bir araya gelmesidir. Dikey birleşmeler iki şekilde meydana gelmektedir: Geriye doğru dikey büyüme: İşletmelerin tedarikçisi durumunda olan işletmelerle birleşmesidir. Geriye doğru dikey birleşmenin amacı tedarik kanallarının kontrol altına alınarak daha uygun şartlarda girdi sağlamaktır. İleriye doğru dikey büyüme: İşletmenin dağıtım kanallarını ele geçirmek amacıyla gerçekleştirdiği birleşmedir. Bu yöntemde işletme kendi ürettiği mal ve hizmetlerini dağıtan işletmelerle birleşmiş olur.

45 Yatay Büyüme Aynı sektörde faaliyet gösteren veya aynı tüketicilere yönelik faaliyet gösteren rakip şirketler arasında gerçekleştirilmektedir. Bu tür birleşmeler sayesinde rekabeti ortadan kaldırmak veya diğer rakiplere karşı pazar payını artırarak piyasada daha fazla söz sahibi olmak amacıyla yapılabilir. İki özel hastane ya da telefon şirketinin birleşmesi bu birleşmeye örnek olarak verilebilir

46 Çapraz Büyüme Çapraz birleşmeler, farklı sektörlerde bulunan ve faaliyetleri açısından hiçbir benzerlik taşımayan işletmelerin çeşitlendirmeyle risklerini azaltmak, atıl fonlarının etkin kullanımı ve vergi yararları sağlamak gibi finansal nedenlerle yaptıkları birleşmelerdir. Yatay ve dikey büyümeler, iş genişletmek amacı ile yapılmasına karşılık, çapraz büyümeler iş zenginleştirme amacı ile yapılmaktadır. Hastanecilik sektöründe faaliyette bulunan bir işletmenin turizm sektöründen bir işletme ile birleşmesi buna örnek olarak verilebilir.

47 İŞLETMELERİN BÜYÜME ŞEKİLLERİ Ekonomik ve Hukuki Bağımsızlığı Kaybetmeden Gerçekleştirilen Birleşmeler: Centilmenlik Anlaşmaları Konsorsiyum Kartel Stratejik İşbirlikleri Holding

48 Centilmenlik Anlaşmaları Centilmenlik anlaşmaları, benzer işletmeler arasında ortaya çıkan, belirli konularda ve belirli amaçların gerçekleşmesine yönelik, karşılıklı söz vermeye dayanan, yasal açıdan bağlayıcı nitelikte olmayan yazılı ya da sözlü anlaşmalardır. Centilmenlik anlaşmaları ile işletmeler karşılıklı olarak birbirlerinin menfaatlerini korumaktadırlar. Anlaşma ile iki veya daha fazla işletme hammadde kaynakları veya pazarı paylaşmak ya da mevcut rekabeti ortadan kaldırmak sureti ile pazarda daha güçlü aktörler haline gelebilirler.

49 Konsorsiyum Konsorsiyumlar, İki veya daha fazla işletmenin sınırlı zamanda yapılması ve büyük sermaye gerektiren faaliyet alanlarında (köprü, baraj, liman vb. yapımlarında) bir araya gelerek birleşmeleridir. Proje tamamlandıktan sonra ortaya çıkan kâr veya menfaatler, konsorsiyum üyeleri tarafından, önceden yapılmış anlaşma gereğince dağıtılır. Konsorsiyum oluşturan işletmeler ekonomik ve hukuki bağımsızlıklarını kaybetmezler. Konsorsiyumlar genellikle büyük çaplı taahhüt işlerinin gerçekleştirilmesinde, projeyi alabilmek için farklı ülkelerden, aynı veya farklı uzmanlık alanlarında faaliyet gösteren işletmelerin finansal, teknolojik ya da uzmanlık üstünlüklerini birleştirerek işbirliği yapmak amacı ile kurulurlar. Proje tamamlanınca konsorsiyum sona erer.

50 Kartel Karteller, aynı konuda çalışan işletmelerin, piyasa koşullarını kendi amaçları doğrultusunda ve ortak çıkarlarını korumak amacıyla kullanmak için aralarında yaptıkları anlaşmalardır. Kartellerin en önemli özelliği, tüketici veya rakiplere karşı örgütlü bir grup olarak ortaya çıkması ve kolektif bir satıcı grup veya kolektif tekel oluşturulmasıdır. Kartel anlaşmaları yatay ve kısa dönemli bir dış büyüme ve ortak hareket etme biçimi olarak bilinmektedir.

51 Stratejik İşbirlikleri (Strategic Alliances) İki veya daha fazla işletme arasında, tarafların yararına stratejik amaçlara ulaşmak için oluşturulan işbirliği anlaşmalarıdır. İşbirliği anlaşmaları ulusal, özellikle de uluslararası nitelikte ve aşağıda verilen nedenlerle gerçekleştirilebilir: Yeni teknoloji ve üretim imkânlarına kavuşma, Bazı pazarlara girme veya giriş engellerini aşabilme, Dış çevrede oluşan veya oluşması muhtemel finansal, pazar, politik, kültürel, vb riskleri azaltma, İşletmenin ihtiyaç duyduğu hammadde ve yarı mamulleri daha ucuza temin edebil-me, Ölçek ekonomisinden yararlanma, Atıl kapasiteyi kullanılabilir hale getirme, Üretim ve satış faaliyetlerinde verimliliği geliştirme, İşletmecilik faaliyetlerinden tasarruf sağlama, İşletme yönetimi ve diğer işletmecilik faaliyetlerinde uzmanlıkları birleştirmek suretiyle sinerji oluşturma.

52 Holding Holding, bir şirketin başka şirketlerin hisse senetlerinin büyük bölümüne sahip olarak yönetim ve denetimi ele geçirmesiyle oluşan şirketler grubudur. Holdingler, herhangi bir mal veya hizmeti üretmek amacıyla kurulmazlar. Mevcut işletmelerin yönetim ve denetimi ele geçirmek amacı ile kurulurlar. Bir ana şirket elinde yeterli miktarda hisse senedini bulundurarak yavru şirketleri kontrol eder. Holdingi oluşturan şirketler farklı alanlarda faaliyet gösterebilirler. Ana işletmenin benzer (yatay büyüme) veya farklı ancak birbirini tamamlayan alanlarda faaliyet gösteren (dikey büyüme) ya da farklı alanlarda faaliyet gösteren (çeşitlendirme) birçok işletmeyi bünyesinde toplayarak gerçekleştirdiği bir büyüme biçimidir.

53 İŞLETMELERİN BÜYÜME ŞEKİLLERİ Ekonomik ve Hukuki Bağımsızlık Kaybedilerek Gerçekleşen Birleşmeler: Tröst Tam Birleşme Konsern Korner I. Kaynaşma II. Katılma III. Satınalma

54 Tröst İki veya daha fazla işletmenin ekonomik çıkarları için hukuki ve ekonomik bağımsızlıklarını yitirerek, sermaye ve yönetimlerini birleştirmeleri sonucu meydana gelen birleşmelerdir. Bu tür birleşmeler genellikle yatay nitelikli birleşmelerdir. Amaçları, piyasalarda tekel oluşturabilecek büyüklüğe ulaşmak ve dolayısı ile rekabeti ortadan kaldırarak haksız kazanç elde etmektir. Yaygın olarak ABD de görülen tröstlerin amacı, belirli bir sektördeki birden çok işletmenin yönetiminin ele geçirilmesi ve bu yolla o sektördeki ekonomik egemenliğin kurulmasıdır.

55 Tam Birleşme İki veya daha fazla işletmenin tek bir işletme haline gelmesiyle oluşan tam birleşmeler, genellikle büyük işletmelerin küçük işletmeleri satınalması, küçük işletmelerin birleşerek, büyük şirketler haline gelmesi ya da bir işletmenin diğerini satınalarak bünyesine katması şeklinde ortaya çıkmaktadır. I. Kaynaşma (Merger): İki veya daha fazla işletmenin bir araya gelerek kendi yasal yapı ve sistemlerine son vererek, yeni ve daha büyük bir işletme olarak ortaya çıkmalarıdır. II. Katılma: Bu tür birleşmelerde iki ya da daha fazla işletme kendi aralarında anlaşarak mevcut işletmelerden birinin bünyesine katılma kararı vermektedirler. Böylece katılan işletmelerin yasal yapıları sona ermektedir. Bu tür birleşme yöntemine konsolidasyon da denmektedir. III. Satınalma (Acquisition): Bu tür birleşmeler, bir işletmenin diğer işletme ya da işletmeleri ya tamamen ya da kontrol edebileceği oranda hisselerini satınalmak suretiyle gerçekleşmektedir.

56 HUKUKİ BAĞIMSIZLIĞI KORUYAN, EKONOMİK BAĞIMSIZLIĞI KAYBETTİREN BİRLEŞMELER Bazı işletme birleşmelerinde işletmeler hukuki bağımsızlıklarını korumalarına karşılık, ekonomik bağımsızlıklarını kaybetmektedirler. Bu tür birleşmelerin başlıcaları; Konsern Korner

57 HUKUKİ BAĞIMSIZLIĞI KORUYAN, EKONOMİK BAĞIMSIZLIĞI KAYBETTİREN BİRLEŞMELER Konsern: Kartele benzeyen bir birleşme şeklidir. Genellikle daha az firmanın daha yakın ilişkilerle bir araya gelerek kârlarını artırmaya yönelik gösterdikleri çabalardan oluşmaktadır. Bu türde hukuki bağımsızlık vardır, ancak iktisadi bağımsızlık ortadan kalkar. Çünkü konserne giren işletmeler amaçlarına ulaşmak için, pazar şartlarını doğrudan etkilemeye çalışmak yerine, teknik ve finansal yapılarını veya örgüt yapılarını daha elverişli hale getirirler. Üyeler arasında iş bölümü yapılır ve iktisadi bağımsızlık ortadan kalkar. Korner: Kornerler daha çok menkul kıymetler borsasında faaliyet göstermekte olup, hisse senedi, tahvil gibi menkul kıymetlerden spekülatif kazanç elde etmeyi amaçlar. Resmi olmayan işletmeler arası sözlü anlaşmalarla gerçekleştirilir

58 SORULAR