TÜRK DİLİ I DERSİ UZAKTAN EĞİTİM DERS SUNULARI. 11.Hafta

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "TÜRK DİLİ I DERSİ UZAKTAN EĞİTİM DERS SUNULARI. 11.Hafta"

Esin Kurtoğlu
7 yıl önce
İzleme sayısı:

1 TÜRK DİLİ I DERSİ UZAKTAN EĞİTİM DERS SUNULARI 11.Hafta

2 Yapım Ekleri ve Uygulaması Fiilden İsim Yapma Ekleri Sıfat Fiil Ekleri Fiilden Fiil Yapma Ekleri Zarf Fiil Ekleri

3 Fiilden İsim Yapma Ekleri Fiil kök ve gövdelerinden, isimler yapmakta kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması, Türkçenin fiilden isim yapmaya elverişli bir dil olduğunun da göstergesidir. 1. -gan, -gen; -kan, -ken 2. -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, - ku, -kü 3. -gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün 4. -ı, -i, -u, -ü 5. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü 6. -ış, -iş, -uş, -üş 6. -k 7. -m 8. -ma, -me 9. -mak, -mek 10. -tı, -ti, -tu, -tü

4 Sıfat Fiil Ekleri Sıfat-fiiller, fiillerden yapılan geçici sıfatlardır. Fiil köklerine ve gövdelerine getirilen eklerle yapılırlar. Şekil bakımından fiilin özel biçimleri, işlev yönüyle de isim karakterindeki kelimelerdir. Fiillerin geçici hareket isimlerini oluştururlar. Sıfat-fiil yapan ekler şunlardır: acak, -ecek: olma-y-acak (dua), veril-ecek (söz)... -an, -en: Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (nehir), sus-an (dağ), düşün-en (adam). -ar, -er: bak-ar (kör), dön-er (sermaye), tut-ar (el)... -ası, -esi: İşlek değildir. Dua ve beddualarda rastlanır: adı bat-ası (düşman), canı çık-ası (sarhoş)... -maz, -mez: çık-maz (sokak), görün-mez (kaza), tüken-mez (kalem), utan-maz (adam)... -mış, -miş, -muş, -müş: yan-mış (yemek)... -r: bil-i-r (kişi), gör-ü-r (göz)...

5 Fiilden Fiil Yapma Ekleri Fiil kök ve gövdelerinden, yeni fiiller türetmek için kullanılan, sayıca az fakat işlek eklerdir. 1. -l- Dönüşlülük, edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar: boğ-u-l-, büz-ü-l-, üz-ü-l-, yor-u-l-; an-ı-l-, bas-ı-l-, duy-u-l-, çek-i-l-, kaz-ı-l-, kıy-ı-l-, öv-ü-l-, sar-ı-l-, sök-ü-l-, ver-i-l-, yaz-ıl-, yüz-ü-l- gibi. Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar. 2. -ma-, -me- Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar: yap-ma-, kaç-ma-, sor-ma-, uyu-ma-, yat-ma-, bil-me-, sev-me-, gör-me- vb. gibi.

6 3. -n- Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar: bil-i-n-, çek-i-n-, giy-i-n, yet-i-n-... Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik, bilinmezlik yapan nbirbirine karıştırılmamalıdır. Bunlar şekil bakımından aynı fakat işlev bakımından farklıdır: Dönüşlülük Edilgenlik, bilinmezlik ara-n- (Çok arandı.) ara-n- (Her yer arandı.) sil-i-n- (Silinmiş, kurulanmış.) sil-i-n- (Tahta silindi.) yıka-n- (Ali yıkandı.) yıka-n- (Araba yıkandı.) 4. -r- Fiillere, yaptırma ve oldurma anlamı katan, geçişsiz fiilleri geçişli ya pan eklerden biridir. Sonu ünlüyle biten fiillere gelmez. Daha çok, sonu ç, ğ, p, ş, t, y ünsüzleriyle biten tek heceli fiillere gelir: aş-ı-r-, bit-i-r-, doğ-u-r-, duy-u-r-, geç-i-r-, piş-i-r- vb.

7 5. -ş- : Fiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda fiiller yapar: at-ı-ş-, bak-ı-ş-, dön-ü-ş-, döv-ü-ş-, gör-ü-ş-, gül-ü-ş-, kalk-ış-, kok-u-ş-, sık-ı-ş- gibi. 6. -t- Ettirgen çatı kuran çok işlek bir ektir: acı-t-, az-ı-t-, benze-t-, boya-t-, kapa-t-, kuru-t- gibi. 7. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür- Çok işlek eklerden biridir. Ettirgen çatılı fiiller yapar. Ünlüyle biten tek heceli fiillerle ünsüzle biten bütün fiillere getirilebilir: de-dir-, giy-dir-, sez-dir-, sin-dir-, ver-dir-, ye-dir-; aç-tır-, astır-, bık-tır-, tart-tır-, çek-tir-, koş-tur-, öp-tür-, tüt-tür- vb. Yukarıdakilere göre az işlek olan, fiilden fiil yapma eklerinin diğerleri ise örnekleriyle birlikte şunlardır: -a-, -e- (bul-a-); -ala-, -ele- (dur-ala-, it-ele-, silk-ele-);-ar-/-er- (kopar-); -ı-, -ü- (kaz-ı-, sür-ü-); -k- (dol-u-k-, kan-ı-k-;); -p- (kır-p-)...

8 ÇATI Fiilin anlam bakımından özneye ve nesneye göre olan bağlantısına çatı denir. Buna göre fiiller, öznelerine ve nesnelerine göre iki grupta değerlendirilirler. Çatı Özneye göre fiiller Dönüşlü fiil Edilgen fiil Etken fiil İşteş fiil Nesneye göre fiiller Geçişli fiil Geçişsiz fiil Oldurgan fiil Ettirgen fiil

9 1. Özneye göre fiiller: a) Etken fiil: Özne alan, öznenin yaptığı işi gösteren fiillerdir: bil-, oku-... b) Edilgen fiil: Öznesi belli olmayan, özne almayan fiillerdir. Etken fiillere - l-, - n- fiilden fiil yapma ekleri getirilerek kurulur: at-ı-l-, yaz-ı-l-, ara-n-, bile-n- gibi. c) Dönüşlü fiil: Öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya kendine döndüğünü, özneyi etkilediğini gösteren fiillerdir. Genellikle - nekiyle kurulur. Fakat - l- ve - ş- ekleriyle de dönüşlü çatılar kurulabilir: gez-i-n-, süsle-n-; üz-ü-l-, iyile-ş- vb. d) İşteş fiil: Bir eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını gösteren fiillerdir. - ş- ekiyle kurulur: bak-ı-ş-, bekle-ş-, kaç-ı-ş-, yaz-ı-ş-.vb.

10 2. Nesneye göre fiiller: a) Geçişli fiil: Nesne alan fiillerdir: ara-, bul-, çek-, oku-, sevgibi. b) Geçişsiz fiil: Nesne almayan fillerdir: ağla-, düş-, gül-, uyu-, yat- vb. c) Oldurgan fiil: Geçişsiz fiilleri geçişli duruma getiren fiilden fiil yapma ekleriyle yapılan fillerdir: ağla-t-, düş-ü-r-, gül-dür-, uyu-t-, yat-ı-r- vb. d) Ettirgen fiil: Fiilin belirttiği işin özne tarafından bir başkasına yaptırıldığını gösteren fiillerdir. Geçişli veya oldurgan fiillere - r-, - t-, -d r-, -t r- ekleri getirilerek yapılır, geçişlilik dereceleri yükseltilir: iç-i-r-, şaş-ı-r-, büyü-t-, koş-tur-, yaz-dır-, öl-dür-t-, yap-tır-t-tır- vb.

11 Zarf Fiil Ekleri Zarf-fiiller, fiil kökleri ve gövdelerinden yapılan geçici zarflardır. Cümlede, eylemin yapılış zamanını ve tarzını belirten zarf görevinde bulunurlar. Getirildiği fiile, yerine göre zaman, tarz ve bağ anlamı (veya görevi) katan zarf-fiil ekleri şunlardır: -a, -e : bat-a çık-a, koş-a koş-a, sor-a sor-a, gül-e gül-e, gül-e oyna-ya gibi tekrar gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ görevindedir: düş-e- (yaz-), düşün-e- (bil-), gide- (dur-), oku-y-a-(bil-) vb. -alı, -eli : Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin süreklili ğini bildirir: Okula başla-y-alı üç yıl oldu. oldu ol-alı, tanıştık tanış-alı, bildim bil-eli, geldim gel-eli, gittin gid-eli, görme-y-eli (büyümüş) gibi. Bu ek, son zamanlarda zayıflayarak gel-eliden beri, sat-alıdan beri örneklerinde olduğu gibi beri edatıyla genişleme eğilimindedir.

12 -arak, -erek : Eylemin yapılış tarzını bildirir: anlat-arak (öğrendi), çalış-arak (kazan), kay-arak (düştü), gül-erek (cevap verdi), inle-yerek (öldü). Yaygın olmamakla birlikte son zamanlarda bazı ağızlarda dan, - den;-tan, -ten ekini aldığı da görülür: basarak-dan, tut-araktan, diz-erekden, gül-erekten gibi. Bu söyleyiş biçimleri, yazı dilinde kullanılmamalıdır. -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe; -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe: aldıkça (aldı), bil-dikçe (sevindi), oku-dukça (okudu), gör-dükçe, yaptıkça, iç-tikçe, tut-tukça, sürt-tükçe vb. -ı, -i, -u, -ü: Tekrar gruplarında tarz; birleşik fiillerde bağ görevindedir: ağla-y-ı ağla-y-ı, oyna-y-ı oyna-y-ı, diz-i diz-i, solu-y-u solu-y-u, sür-ü sür-ü; al-ı- (ver-), gel-i (ver-), sor-u- (ver-), gül-ü- (ver-) vb. -ınca, -ince, -unca, -ünce: Zaman gösterir: inan-ınca (yapar), gelince (sorar), sor-unca (öğrendi), gör-ünce (koşup geldi) vb.

13 -ıp, -ip, -up, -üp: Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir: al-ıp (götürdü), çal-ıp (oynadı), sevin-ip (gitti), oku-y-up (adam oldu), sor-up (öğrendi), gül-üp (geçti). -ken : i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir. Kullanımda i- fiilinin i si düşer ve ek, ünlü uyumlarına uymaz: satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken, gülecek-ken, yazacak-ken vb. -madan, -meden : Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir. Olum suzluk anlamıyla birlikte çıkma kavramı da katar: bil-meden (almış), çalış-madan (olmaz), gör-meden (karar veremem)... Yukarıda sıralanan ekler ve bu eklere verilen örnekler, Türkçenin sondan eklemeli bir dil olarak yeni kelimeler türetmeye ne kadar elverişli olduğunu göstermektedir. Türkçede eklerin kelime türetme imkânı hakkında fikir vermesi açısından şu anekdot da dikkat çekicidir: Türkçenin büyük hayranlarından olan ve otuz iki dil bilen J. Vandewalle 1991 yılında Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezini ziyaret etmiş ve bilgisayar programlarından yararlanarak bir eyleme yüz bin civarında kavram yüklenebileceğini göstermiştir.

Benzer belgeler

Fiilden İsim Yapma Ekleri

Fiilden İsim Yapma Ekleri Fiil kök ve gövdelerinden, isimler yapmakta kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması, Türkçenin fiilden isim yapmaya elverişli bir dil olduğunun da göstergesidir. 1. -gan, -gen; -kan,