EDEBİYAT BİLGİ VE KURAMLARI

Transkript

1 5. Baskı

2 Yard. Doç. Dr. Bilâl ELBİR EDEBİYAT BİLGİ VE KURAMLARI ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2009, Ankara 5. Baskı: Şubat 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Yazar Hakkında Yrd. Doç. Dr. Bilâl ELBİR tarihinde Manisa da doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Manisa da tamamladıktan sonra 1990 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümünü kazandı yılında Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünü tamamladıktan sonra yine aynı yıl yüksek lisans programını kazandı yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı dalında yüksek lisansını tamamladı yılında doktora programını kazandı ve 2003 yılında Eski Türk Edebiyatı alanındaki doktorasını tamamladı. Millî Eğitim Bakanlığı nda öğretmen olarak çalıştıktan sonra 1998 yılında Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği Bölümüne öğretim görevlisi olarak girdi. Halen Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümünde Yard. Doç. Dr. olarak çalışmaktadır. Yazarın alanı ile ilgili çalışmaları, Erciyes, SDÜ Burdur Eğitim Fakültesi, Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, Turkish Studies, Newsa gibi dergilerde yayımlandı. iii

4 ÖNSÖZ Türk edebiyatı çok geniş bir coğrafi sahada yayılma alanı bulmuş ve edebî çeşitlilik açısından da dünyada eşine az rastlanır edebiyatlardan birisidir. Edebiyatımızda nazım ve nesir açısından müthiş bir çeşitlilik bulunmaktadır. Çalışmamızda bu çeşitlilikten birçok örnekler bulmak mümkündür. Türk edebiyatı araştırmacılar tarafından incelenirken dönemlere ayrılarak incelenmektedir. Her dönemin kendine has bazı özelliklerinin olduğu bir gerçektir. Biz de bu çalışmada edebî ürünlerimizi incelerken bölümlere ayırarak inceledik. Ancak unutulmaması gereken bir gerçek de şudur: Halk edebiyatıyla dîvân edebiyatı; batı tesirinde gelişen Türk edebiyatıyla klâsik edebiyatımız arasındaki farklar bir uçurum niteliğinde değildir. Bu edebiyatlar, genel anlamdaki bir Türk edebiyatının parçasıdırlar ve birbirlerinden tamamen kopuk yapılar değildirler. Çalışmamızın temel olarak edebiyat bilgileri ve edebiyat kuramları (teorileri) olarak iki temel bölüme ayrıldığını söyleyebiliriz. Türk edebiyatında edebiyat bilgileri alanında birçok çalışma yapılmışken, edebiyat teorileri alanında fazla çalışma yapılmamıştır. Bunun temel nedeninin Batı edebiyatının edebiyat teorileri sahasına daha önceden girmiş olması olduğunu söyleyebiliriz. Edebî eseri okuyan bir kişinin değerlendirme ölçütlerinin objektif kriterlere oturmasına yardım eden edebiyat teorisi, edebî eseri anlamamıza yardım eder. Edebiyat Bilgi ve Kuramları adını taşıyan bu eserde, birçok konu dar bir alana sıkıştırılmaya çalışılmıştır. Gelecekte yapılacak olan baskılarının şekil ve içerik açısından değişeceğini şimdiden ifade edebiliriz. Yararlanmış olduğum eserlerin künyeleri kaynakça bölümünde belirtilmiştir. Çalışmamızın öğrencilerimize ve edebiyat meraklılarına yararlı olmasını temennî eder, mutluluklar dilerim. Bilâl Elbir Ekim-2009 Demirci v

5 DÖRDÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Edebî ürünlerin anlaşılabilmesi için iyi çözümlemeler yapılması gereği muhakkaktır. Edebiyat Bilgi ve Kuramları kitabı, bu alanın meraklılarına edebiyat teorisiyle edebiyat bilgisini bir arada sunmuştur. Türkçe ve Edebiyat Bölümleri öğrencileri için bir başvuru kitabı niteliği taşıyan bu eserin ikinci baskısının hayırlı olmasını temennî eder, Pegem Akademi Yayıncılık ekibine teşekkürlerimi sunarım. Yrd. Doç. Dr. Bilâl ELBİR Eylül 2010 Demirci vi

6 İÇİNDEKİLER Önsöz... v 1. BÖLÜM EDEBİYAT VE İŞLEVİ (ss: 1 9 ) Edebiyat ve İşlevi...2 Edebiyatla İlgili Terim ve Tanımlar...4 Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış BÖLÜM ANLATIM BİÇİMLERİ VE ÖLÇÜLER (ss: ) Anlatım Biçimleri ve Ölçüler...12 Aruz Ölçüsü...13 Aruz Kalıpları BÖLÜM HECE ÖLÇÜSÜ (ss: ) Hece Ölçüsü Hece Kalıpları BÖLÜM KÂFİYE (UYAK) (ss: ) Kafiye (Uyak)...36 Kafiye Çeşitleri...37 Redif...37 Yarım Kafiye...38 Tam Kafiye...39 Zengin Kafiye...40 Cinaslı Kafiye BÖLÜM NAZIM BİÇİMİ VE NAZIM TÜRÜ (ss: ) Nazım Biçimi ve Nazım Türü...44 Divân Şiiri Nazım Biçimleri...45 Mısra...45 Beyit...45 Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri...46 Gazel...46 Kaside...48 Mesnevî...50 Kıt a...54 Müstezad...55 Bentlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri...56 vii

7 Tek Bendli Nazım Şekilleri...56 Bend Sayısı İki ya da Daha Fazla Olanlar (Musammatlar)...58 Nazım Türleri...77 Tevhid ve Menâcât...77 Na t...80 Mi'râciye...81 Mersiye...82 Medhiye...83 Hicviye...84 Fahriye BÖLÜM DÎVÂN ŞÂİRLERİNİN EDEBÎ ANLAMDA BİRBİRLERİYLE KURDUĞU İLİŞKİLER (ss: ) Dîvân Şâirlerinin Edebî Anlamda Birbirleriyle Kurduğu İlişkiler BÖLÜM TÜRK HALK EDEBİYATI (ss: ) Türk Halk Edebiyatı...96 Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri ve Türleri...97 Mâni...97 Türkü Ağıt Ninni Âşık Edebiyatı Nazım Şekilleri Koşma Destan Semaî Varsağı Âşık Edebiyatı Nazım Türleri Güzelleme Taşlama Koçaklama Ağıt Tekke Edebiyatı ve Nazım Türleri İlâhî Devriye Nutuk Nefes Şathiye Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Şekilleri Dîvân Semâî Kalenderî Selis Satranç Vezn-i Âhar viii

8 8. BÖLÜM YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM BİÇİMLERİ VE TÜRLERİ (ss: ) Yeni Türk Şiirinde Kullanılan Nazım Biçimleri ve Türleri Yeni Türk Şiiri Nazım Biçimleri Klasik Nazım Biçimleri Çapraz Kafiyeli Nazım Şekli Sarma Kafiyeli Nazım Şekli Düz Uyak (İkili) Düzenli Nazım Biçimleri Düzensiz Nazım Biçimleri Serbest Şiir BÖLÜM EDEBÎ SANATLAR (ss: ) Edebi Sanatlar Aliterasyon Asonans Cinas Hüsn-i Ta lîl İâde Îhâm İktibas İrsal-i Mesel (İrad-ı Mesel) İstiâre İstifhâm İştikâk Kinaye Leff ü Neşr Mecâz-ı Mürsel Mübalâğa Nidâ Rücu Sehl-i Mümtenî Sihr-i Helâl Ta riz Tecâhül-i Ârif Tekrir Telmih Tenâsüb Terdid Teşbih Teşhis ve İntak Tevriye Tezad ix

9 10. BÖLÜM TÜRK EDEBİYATI NDA NESRİN GEÇİRDİĞİ EVRELER (ss: ) Türk Edebiyatı nda Nesrin Geçirdiği Evreler Nesir Türk Edebiyatında Nesir İslam Öncesi Türk Nesri İslamiyet in Kabûlü nden Sonraki Türk Nesri Halk Edebiyatında Nesir Batı Tesirinde Gelişen Türk Nesri BÖLÜM EDEBÎ AKIMLAR (ss: ) Edebî Akımlar Klâsisizm Romantizm Realizm (Gerçekçilik) Naturalizm Parnasizm Simgecilik (Sembolizm) Empresyonizm Kübizm Gelecekçilik (Fütürizm) Dadaizm Gerçeküstücülük (Sürrealizm) Varoluşçuluk (Egzistansiyalizm) Postmodernizm BÖLÜM EDEBİYAT TEORİSİ (KURAMLARI) (ss: ) Edebiyat Teorisi (Kuramları) Yansıtmacılık Kuramı Anlatımcılık Alımlamacılık Biçimcilik (Rus Biçimciliği) Yapısalcılık Dıştan Yaklaşım Edebiyat ve Biyografi Edebiyat ve Psikoloji Edebiyat ve Toplum Edebiyat ve Düşünce Edebiyat ve Diğer Sanatlar İçten Yaklaşım Kaynakça x

10 Kaynakça Aksan, Doğan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara, Aktaş, Hasan, Modern Türk Şiirinde Edebî Sanatlar, İstanbul, Aktaş, Şerif, Edebiyatta Üslûp ve Problemleri, Ankara, Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, Ankara, Alparslan, Ali, Şeyh Gâlib, Ankara, Andrews, Walter, Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı, İstanbul, Arat, Reşit Rahmetî, Eski Türk Şiiri, Ankara, Aytaç, Gürsel, Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, Ankara, Ayvazoğlu, Beşir, İslam Estetiği ve İnsan, İstanbul, Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, Belviranlı, Ali Kemal, Aruz ve Âhenk, İstanbul, Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, İstanbul, Cengiz, Halil Erdoğan, Dîvân Şiiri Antolojisi, Ankara, Çavuşoğlu, Mehmet, Dîvânlar Arasında, Ankara, Çelebioğlu, Âmil, EskiTürkEdebiyatıAraştırmaları, İstanbul, Çetişli, İsmail, Metin Tahlillerine Giriş 1 -Şiir-, Ankara, Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Elbir, Bilâl, Kânî Dîvânı Üzerine Bir İnceleme, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Ankara, Emre, İsmet, Postmodernizm ve Edebiyat, Ankara, Enginün, İnci, Mukayeseli Edebiyat, İstanbul, Gariboğlu, Kemal, Edebiyat Bilgileri, Ankara, Gölpınarlı, Abdülbakî, Şeyh Gâlib Dîvânından Seçmeler, Ankara, Güzel, Abdurrahman, Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı, Ankara, İpekten, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Ankara, Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı Tarihi III-IV, İstanbul, Kaplan, Mehmet, Şiir Tahlilleri II/Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, İstanbul, Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Kültürel Değerleri, Ankara, Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, İstanbul, Karaalioğlu, Seyit Kemal, Türk Şiir Sanatı, İstanbul, Karaalioğlu, Seyit Kemal, Edebiyat Sanatı, İstanbul, Karahan, Abdülkadir, Nef î Dîvânından Seçmeler, Ankara, Kocakaplan, İsa, Açıklamalı Edebî Sanatlar, İstanbul, Kortantamer, Tunca, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara, Köprülü, Mehmet Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1988.

11 230 Edebiyat Bilgi ve Kuramları Külekçi, Numan, Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Ankara, Levend, Âğâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi C: 1, Ankara, Macit, Muhsin-Soldan, Uğur, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, Ankara, Mazıoğlu, Hasibe, Nedim in Dîvân Şiiri ne Getirdiği Yenilik, Ankara, Mengi, Mine, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, Moran, Berna, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul, Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul, Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Ankara, Onay, Ahmet Talat, Eski Türk Edebiyatı Mazmunlar, Ankara, Oğuz, M.Öcal, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Ankara, Özön, Mustafa Nihat, İzahlı Dîvân Şiiri Antoljisi, Ankara, Pala, İskender, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Ankara, Pala, İskender, Dîvân Edebiyatı, İstanbul, Pamuk, Orhan, Beyaz Kale, İstanbul, Pekolcay, Neclâ, İslâmî Türk Edebiyatı, İstanbul, R.Wellek- A.Warren, Edebiyat Biliminin Temelleri, Çev: Ahmet Edip Uysal, Ankara, Rousseau, A. M.-Pichois, Cl., Karşılaştırmalı Edebiyat, İstanbul, Solok, Cevdet Kudret, Türk Edebiyatından Seçme Parçalar, İstanbul, Soysal, M. Orhan, Eski Türk Edebiyatı Metinleri, İstanbul, Tahirü l- Mevlevî, Edebiyat Lugati, İstanbul, Tarlan Ali Nihat, Edebiyat Meseleleri, İstanbul, Timurtaş, Faruk Kadri, Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul, Tunalı, İsmail, Sanat Ontolojisi, İstanbul, Tuncer, Hüseyin, Meşrûtiyet Devri Türk Edebiyatı, İzmir, Tuncer, Hüseyin, Cumhuriyet Devri Türk Edebiyatı-1, İzmir, Ülken, Hilmi Ziya, İslam Felsefesi, İstanbul, Wellek, Rene/Warren, Austın, Edebiyat Teorisi (Çev. Ömer Faruk Huyugüzel), İzmir, Yavuz, Hilmi, Osmanlılık, Kültür, Kimlik, İstanbul, Yazın Akımları Özel Sayısı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Yetiş, Kâzım, Ta lim-i Edebiyat ın Retorik ve Edebiyat Nazâriyâtı Sahasında Getirdiği Yenilikler, Ankara, Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Ankara, Yücel, Hasan Ali, Edebiyat Tarihimizden, İstanbul, Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, İstanbul, 1990.