Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies. Gürol PEHLİVAN

Transkript

1 Yunus Emre. Editör: Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2012, 498 sayfa, ISBN: Gürol PEHLİVAN Türkiye de Yunus Emre, Fuad Köprülü nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (İstanbul 1918) isimli eseriyle bilim dünyasının gündemine gelmiş ve özellikle 1970 li yıllardan itibaren devam eden bir ilginin nesnesini oluşturmuştur. Maalesef bu ilginin sonucunda ortaya çıkan çalışmaların değeri oldukça tartışmalıdır. Yapılan sempozyumlar ve yayımlanan makalelerin çok defa birbirinin tekrarı mahiyette olduğu görülmektedir. Bu genel tablo içinde değerini günümüzde de devam ettiren çalışma sayısı nispeten azdır. Ahmet Yaşar Ocak ın editörlüğünü yaptığı Yunus Emre isimli anma kitabı, yukarıda çizdiğimiz tablo içinde önemli bir yayın olarak göz doldurmaktadır. Büyük ve küçük boy olarak iki şekilde basılmış olan eserin küçük boy baskısını tanıtacağız. Değerli bir Sunuş (9-14) yazısının ardından, kitapta yer alan makaleler şunlardır: Tuncer Baykara, Sufi ve Çevre: Yunus Emre Anadolu sunda Siyasal ve Toplumsal Ortam (15-43). Yazar, makalesinde tarih, coğrafî çevre, kıtlıklar, iskân, şehir, garipler, eğitim, vakıflar, tekkeler gibi konularda Selçuklu devri Anadolu su hakkında bilgi vermiştir. Burada dikkati çeken husus, bilgi verilen konuların Yunus Emre nin şiirleri veya menkıbeleriyle yakından ilgili olmasıdır. Böylece kısaca da olsa, şiirlerin söylendiği bağlam aydınlatılmıştır. Ahmet Kartal, Yunus Emre nin Anadolu sunda Kültürel ve Entelektüel Hayat (43-96). Kartal, makalesini, Müspet Bilimler, Düşünce Hayatı, Öğr. Gör., Celal Bayar Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 95

2 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Toplumsal Bilimler, Medreseler, Din ve Tasavvuf, Tarikatlar ve Sufi Çevreler, Büyük Tasavvufi Düşünce Akımları, Yunus Emre, Tasavvuf ve Şiir, Tasavvuf ve Halk Müslümanlığı, Türkçe gibi başlıklara ayırıp devir hakkında bilgi vererek, değerlendirmelerde bulunmuştur. Emek mahsulü olan bu yazıda, başlıklardan birini oluşturan müspet bilimler ifadesine dikkat çekmek istiyoruz. Türkiye de pozitif (!) karşılığında kullanılan bu kelime, Batı da yüzyılda doğa bilimlerini, bilimler hiyerarşisinin en üstüne koyan tavrın 1 dildeki ifadesidir ve günümüzde artık kullanılmamaktadır. Semih Tezcan, Eski Anadolu Türkçesi ve Yunus Emre Şiirlerinin Dili Üzerine (97-124). Bu makalesinde Tezcan, öncelikle Yunus Emre nin hiçbir şiirinin onun söylediği gibi kalmamış olduğu ( ) tespitini yapmaktadır. Ayrıca Yunus Emre nin sanıldığının aksine 13. yüzyılda değil, 13. yüzyılın sonlarında ve 14. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığını düşünmektedir (101). Yunus Emre nin yazmalardaki şiirlerinden hangilerinin ona ait olduğu sorusunu soran yazar, mevcut gerçek Yunus şiirleri yayınlarının yetersizliğine değinmekte (106), hatta bu bağlamda içindeki manzumelerin bayağı bir zevkin ürünü olmasından hareketle, Risâletü n-nushiyye yi onun eseri saymamaktadır ( ). Makalenin devamında Tezcan, Yunus Emre nin dilinin kolay olduğu yargısının esassız olduğunu belirtmiş, bu şiirleri anlamak için bilinmesi elzem dilbilgisi özelliklerini ve kelimeleri kısaca vermiştir ( ). Son olarak Yunus Emre şiirlerinin yayınlarında görülen bazı okuma hatalarını ve metin onarımıyla düzeltilebilecek noktaları kısaca gösteren yazar, daha Yunus Emre yle ilgili yapılacak işlerin ne kadar çok olduğunu gözler önüne sermiştir. Semih Tezcan, Yunus Emre nin Adı ( ). Kitaptaki ikinci makalesinde Tezcan, şairin isminin iki öğesini ele almaktadır. Öncelikle Yunus isminin Yonus olduğunu açıklamaktadır ( ). İkinci olarak da Emre kelimesinin anlamı üzerine çeşitli görüşleri verip eleştirdikten sonra ( ), kelimenin Farsça hemrâh (yoldaş) kelimesinden geldiğini savunmuştur ( ). Turan Alptekin, Üç Yunus: Yunus Emre-Âşık Yunus-Bizim Yunus ( ). Alptekin bu yazısında, mevcut Yunus Emre şiirlerinin üç ayrı Yunus a ait olduğunu ileri sürmüştür. İlki Yunus Emre ( ) dir. Bu Yunus un tarikat silsilesi, Tapduk, Saltuk ve Barak a bağlanmaktadır (146) sayfalar arasında bu kişiye ait olduğu düşünülen on dört şiir verilmiştir. İkinci isim, 14. yüzyılda yaşayan ve ilk Yunus Emre nin halifesi olup Risâletü n-nushiyye nin yazarıdır ( ) sayfalar arasında şiirlerinden 1 Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri Açın Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılanması Üzerine Rapor, çev. Şirin Tekeli, İstanbul: Metis Yayınları, 1996, s ; Hilmi Ziya Ülken, Bilgi ve Değer, İstanbul: Ülken Yayınları, 2001, s

3 beş örnek verilmiştir. Son olarak, Alptekin in Bizim Yunus olarak adlandırdığı ve 1439 yılında vefat ettiğini belirttiği mutasavvıf gelmektedir. Sivrihisar çevresinde veya Sakarya nehri kenarındaki köylerden birinde yaşamış olan bu zatın şiirleri de sayfalar arasında verilmektedir. Ahmet Yaşar Ocak, Yunus Emre: Yüzyıllar Arasında Bir Garip Derviş-i Kalender-reviş yahut Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanı, ( ). Ocak, bu çalışmasında öncelikle Yunus Emre ye ideolojik olarak yaklaşan, dolayısıyla tarih ve zaman dışı olan yaklaşımları ele almakta, bunları dört gruba ayırmaktadır: Öncelikle, Yunus Emre yi, yüksek tasavvufî fikirleri halk için popülerleştiren bir sûfî olarak gören yaklaşım; ikinci olarak, Yunus u, erken hümanist akımın temsilcisi gören anlayış; üçüncüsü, bu mutasavvıfı, İslam ile Türklüğü başarılı biçimde mecz eden bir mutasavvıf olarak gören milliyetçi bakış açısı; son olarak da onu, Alevi-Bektaşi anlayış içinde kabul eden yaklaşım ( ). Bu tespitleri yaptıktan sonra araştırmacı, Yunus u doğru anlayabilmek için üç şart ileri sürmektedir: Öncelikle, Yunus un yaşadığı devri bütün boyutlarıyla bilmek; ikinci olarak, bu devirde Anadolu da faaliyet gösteren tasavvufi akımları ve temel özelliklerini bilmek; son olarak da, ilk iki ölçü ışığında Yunus un eserlerini anlamak ve yorumlamak ( ). Araştırmacı, daha sonra Yunus la ilgili kaynaklar üzerinde durmuş, bu bağlamda elde hâlâ herkesi tatmin eden bir Divan neşrinin, Mustafa Tatçı nınki hariç, bulunmadığının altını çizmiştir. Akabinde Yunus la ilgili problemleri, biyografisi ve tasavvufi hüviyeti olarak ikiye ayıran ( ) Ocak; makalesinin son çeyreğinde, Yunus Emre nin Melâmetî ve Kalenderî-meşrep, vahdet-i vücud çu bir Anadolu sûfîsi olduğunu ileri sürmektedir. Bu kısımda bu Melâmetî anlayışla Yunus un şiirlerindeki temaların benzerliği, Yunus un da Melametî-Kalenderî dervişleri için tipik olan seyyahlığı, tekke sahibi bir şeyh olması, cemâlperestliği, şiiri fikirlerini yaymak için kullanması üzerinde durulmuştur. Ayrıca Mevlânâ ile mukayese edilerek ikisinin de Melâmetî- Kalenderî tasavvuf anlayışını farklı toplumsal gruplara telkin ettiklerini öne sürmüştür ( ). Haşim Şahin, Yunus Emre nin Şeyhi Tapduk Emre ( ). Şahin in adı geçen yazısı, şu ana kadar Tapduk Emre üzerine yapılmış en geniş çalışma olup onun hayatıyla ilgili olarak çeşitli kaynaklarda verilen ve açıkçası çok da güvenilir olmayan bilgileri değerlendirme gayretinin ürünüdür. Bu arada makaledeki bir hatayı da düzeltmek istiyoruz. Müellif, s. 215 de XIX. yüzyılda yaşamış meşhur Nakşbendî şeyhi İsmail Hakkı Bursevî ye şeklinde bir ifade kullanmakta ve bunu Yadigâr-ı Şemsî (609) ve Ahmet Yaşar Ocak a dayandır- 97

4 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği maktadır. 2 Öncelikle Yadigâr-ı Şemsî nin ilgili yerinde İsmail Hakkı Bursevî nin adı geçmemektedir. Ocak ise, kitabının 196. sayfasında (Şahin, sayfa numarasını 200 olarak vermiştir) Köprülü nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar isimli eserine atıf yaparak bu bilgiyi vermektedir. Köprülü nün ilgili kitabında sadece İsmail Hakkı Bursevî denmiş, yaşadığı yüzyıl ve tarikatı bahis konusu yapılmamıştır. 3 Bursevî nin Nakşibendî olduğu bilgisi, Ocak ın eklemesidir. Ocak ın ifadesini aynen alan Şahin, onun hatasını sürdürmüştür. Bilindiği gibi, İsmail Hakkı Bursevî yüzyılda yaşamış bir Celvetî şeyhidir. Ne Bursevî de ne Yâdigâr-ı Şemsî de ne Ocak ta ne de Köprülü de Nakşibendîlikten bahis vardır. Sadece Köprülü, Yesevîlik ihtimalini ileri sürmüştür. 4 Şahin, tahminimizce, Bursevî nin Nakşibendî olduğu hatasından yola çıkıp Yesevîlik-Nakşibendîlik ilişkisini de göz önünde bulundurarak böyle bir yoruma gitmiş; böylece, kaynakların söylemediği bir bilgiyi onlara söyletmiştir. Turan Alptekin, Yunus Emre Divanı ve Risaletü n-nushiyye si ( ). Daha önce yayımlanmış konuyla ilgili bir kitabının 5 özeti niteliğinde bulunan makalesinde Alptekin, Yunus Emre nin Divan ında bulunan tüm şiirlerin ona ait olmadığını, bunların Divan da dört tabaka halinde yer aldığını öne sürmektedir. En alttaki tabaka yedi heceli mâni tipi şiirlerden oluşan, 13. yüzyılda yaşamış Yunus Emre, Miskin Yunus, Derviş Yunus mahlaslarıyla görülen ilk şaire ait kısımdır. İkinci tabaka, aruz veznine geçiş ve kentleşme süreci içinde 14. yüzyıla ait Âşık Yunus a ait şiirlerden oluşur. Üçüncü tabaka, geleneğin halk ve divan şiiri tarzında, iki ayrı kolda geliştiği yüzyıllarda oluşur. En üst tabaka ise, yüzyılda oluşan ve bu geleneğe eklenmiş bulunan manzumelerden meydana gelir (255). Mustafa Kara, Yunus Emre nin Tasavvufi Kavramlar Dünyası ( ). Yazar bu makalede öğüt, kin, zahir, tama, akıl, tevazu, yol, hal, riyazet, melâmet gibi çeşitli kavramların Yunus Emre Divanında nasıl geçtiğini işlemiştir. 2 Mehmed Şemseddin, Yadigâr-ı Şemsî (Bursa Dergâhları), haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa: Uludağ Yayınları, 1997, s. 609; Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, İstanbul: Dergah Yayınları, 1996, s Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991, s. 266, dn. 20. Zaten 18 numaralı dipnotta da Köprülü, bilgileri aldığı kaynağın Çıktım erik dalına anda yedim üzümü mısraıyla başlayan Yunus Emre şiirine, İsmail Hakkı Bursevî nin yaptığı şerh olduğunu belirtmektedir. Şerh ve Köprülü nün 20 numaralı dipnotunda alıntıladığı bilgilerin bu şerhteki yeri için ayrıca bkz. Necla Pekolcay, Emine Sevim, Yunus Emre Şerhleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991, s Köprülü, a.g.e., s. 266, dn Turan Alptekin, Bir Ene l-hak Şiiri Yunus Emre Âşık Yunus ve Yunus lar, İstanbul: Demos 98 Yayınları, 2007.

5 Ahmet T. Karamustafa, İslam Tasavvuf Düşüncesinde Yunus Emre nin Yeri ( ). Yazar, makalesinde, mahabbe (sevgi) kavramının tasavvufta ortaya çıkışı ve yerine zamanla aşk kelimesinin ikame edilmesinin kısa serüvenini verdikten sonra, Ahmed Gazalî ve onun ortaya attığı mezhebi aşk konusu üzerinde durmaktadır. Aşk konusunda Ahmed Gazalî den Fahreddin Irakî ve Mevlânâ gibi Kalenderî şeyhlerin etkilendiği saptamasını yaparak, Yunus Emre nin aşk anlayışının Ahmed Gazalî ile benzerlikle içerse de daha ziyade Fahreddin Irakî ve Mevlânâ ile yakınlıkları olduğunu ileri sürmektedir ( ). Karamustafa, makalenin devamında Yunus Emre de bazı kavramların aşkın süzgecinden geçtikten sonra nasıl yansıtıldığına örnekler vermiştir ( ). Turan Alptekin, Alevi ve Bektaşi Edebiyatında Yunus Emre ( ). Makalede, Fuzûlî, Nesimî, Harâbî, Güvenç Abdal, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal gibi önemli Kızılbaş şairlerdeki Yunus etkisi tahlil edilmiştir. İlhan Başgöz, Yunus Emre, Türk Folkloru ve Halk Edebiyatı ( ). Başgöz, bu makalede Yunus Emre nin şiirlerinde gündelik hayatın izlerini (345), efsane ve menkıbeleri ( ), Dede Korkut destanlarının kalıntılarını ( ), mânileri ( ), atasözlerini ( ), semahları ( ), koşma şekliyle şiirlerin ilişkisini ( ), çalgıları ( ) incelemiştir. Yine bu makalede Yunus un Divan ında görülen zâhidâne şiirlerin Tapduk Emre ye bağlanmadan önce söylediğini; intisab ettikten sonra ise tasavvufî şiirleri inşad ettiğini iddia etmektedir ( ). M. Sabri Koz, Halk Kültüründe Yunus Emre ( ). Makalenin girişinde Koz, Yunus Emre nin farklı mezarlarının ve şiirlerindeki varyantlaşmanın bir doğru-yanlış anlayışıyla değil, sözlü kültür kuramlarının önemsediği sözel bellek, saklama, aktarma ve yeniden üretme süreçleri dikkate alınarak incelenebileceği vurgusunu yapmaktadır. Makalenin devamı, giriş kısmında söylenenlerin çeşitli örnekler üzerinden açıklanmasıdır. İlahiler, şiirler ve mezarlar üzerinden yapılan bu açıklamalarda, öncelikle, Yunus Emre nin ilahilerinin hangi yüzyıllarda kaçar kez bestelendiğini tespit etmiş, ardından Millî Kütüphane ve kendi kütüphanesindeki 536 cönkte bir biçimde Yunus adına kayıtlı şiirlerin oranını hesap ederek yarıya yakınında bu isme ait şiir olduğunu ortaya çıkarmıştır. Son olarak da Yunus a ait olduğu iddia edilen mezarlar/makamlar hususu üzerinde durarak, bu durumu da popülerliğinin bir göstergesi olarak ele almıştır. Bizce de herhangi bir kültür öğesi, popülerleştiği ölçüde yeniden üretme sürecine bağlı olarak yeniden ve yeniden inşa edilmekte; bu inşa, topluluk tarafından yerel-millî kimliğin bir parçası haline getirilmektedir. Beşir Ayvazoğlu, Her Dem Yeni Dirlikte Cumhuriyet Sonrası Yunus Emre Yorumları ( ). Kitaptaki en uzun yazı olan Ayvazoğlu nun 99

6 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği çalışması, bir kitabın prototipi gibidir. On dört kısım olarak kaleme alınmış yazının bölümlerine, tanıtım yazımızı okuyanlara kolaylık olması açısından, tarafımızdan başlık verilmiştir: I. İlk Araştırmalar, Yunus a Dikkat Çekiş, II. Türklüğün İkonu, III. Entelektüel Buhranın Sembolü ve Yankıları, IV. Abdülbaki Gölpınarlı, Tartışmalar, Oratoryo Sorunu, V. Yunus un Kabri, VI. Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Dernekleşme Çabaları, VII. Nezihe Araz, Sezai Karakoç, Molla Kasım Tartışması, VIII. Laik, Humanist, Devrimce Yunus, IX. Muhafazakar-Milliyetçi Tepkiler, X. Türk Romanında Yunus, XI. Türk Şiirinde Yunus, XII. Türk Tiyatrosunda Yunus, XIII. Türk Resim, Heykel, Sinemasında Yunus, XIV Yunus Emre Sevgi Yılı Etkinlikleri ve İki Yunus Araştırmacısı. Görüldüğü gibi çok dolu bir içeriğe sahip olan yazının, Cumhuriyet devrinde Yunus etkisi için bir harita görevi üstleneceğini rahatlıkla söylemek mümkündür. Burada ufak bir hataya dikkat çekmek istiyoruz. Ayvazoğlu, Burhan Ümit (Toprak) in Yunus un şiirlerini hayat aşamalarına göre yedi kısım halinde tasnif ederek yayımladığı bilgisini verdikten sonra, bunları tek tek belirtmektedir. Ancak makalede, üçüncü kısımdan beşinci kısma geçilmektedir. Ayrıca makalede üçüncü kısmın açıklaması olarak verilen bilgiler, Burhan Ümit te dördüncü grup şiirlere aittir. Üçüncü kısım için şu ekleme yapılmalı: Üçüncü bölüm şiirleri şüphenin uyanmağa başladığı devre aittir. İkincinin karakterleri ile birlikte başka özellikleri de vardır. Din ve imana karşı kayıtsızdır. Şüphe ile beraber melankoli de meydana çıkar. Ölüm korkusu da canlanır. İlk hidayet devrindeki huzur ve sükûn kaybolur 6 ve Ayvazoğlu nun sıralaması düzeltilmelidir. Onur Bilge Kula, Yunus Emre de Çoğulluk, Tolerans ve İnsancılık İdesi ( ). Eserdeki diğer makalelerden kelime tercihleriyle ayrılan bu yazı, Yunus un insancılığını, bir Müslüman mutasavvıf olduğu gerçeğini göz ardı etmeden, ele almaktadır. Bu bağlamda kendi yüzyılında Avrupa da esamisi okunmayan fikirlerin (448) onun dilinden döküldüğünü görmekteyiz. Makaledeki üslup yer yer çetrefil bir hal almakta, okuyucuyu sıkacak boyutlara gelmektedir. Örneğin: Yaşadığı dönemin de bir sonucu olarak Yunus ta akılcı bilginin nesnel gerçeklikle uyuşumu anlamında hakikat veya bilgi kuramsal bir kategori ve konulaştıran felsefi bir dizge olarak hakikat sorunsalı aranmamalıdır. Yunus un hakikati, iyilikler, güzellikler, tanrısal nitelikler ve bu nitelikleri insanın öz-yapısına içkinleştirme etkinliği ve edimidir. (467) Elbette felsefi ifadelerin hemen anlaşılması beklenmeyebilir; ancak zannediyorum ki üslûp üzerinde biraz daha titizlikle durulsa, daha rahat anla- 6 Burhan Toprak, Yunus Emre Divanı, İstanbul: Odunpazarı Belediyesi Yayınları, 2006, s

7 şılabilir bir metin ortaya çıkabilirdi. Ayrıca bazı yargıların çok sorunlu olduğunu belirtmek gereklidir. Örneğin:... bu hakikat anlayışı, Tasavvuf içerisinde yer alan ve öncelikle Ahmet Yesevi nin hikmet lerinden, Hallacı Mansur un Ben Tanrı yım söyleminden, Mutezile den ve Melâmetîlik geleneğinden beslenen bağdaşım ve tolerans idesi temelinde insansalı tanrısala doğru yükseltme ve tanrısalda eritme düşüncesi ve uğraşı olarak betimlenebilir. ( ) Öncelikle, cümlenin doğru kurgulanmamış olmasından kaynaklanan, Melâmetîlik geleneği nin tasavvufun dışında bir oluşum gibi anlaşılması sorunu vardır. Halbuki bu akım, tasavvufi bir niteliğe sahip olup tarikatlar içindeki bazı uygulamaları eleştirir. 7 İkincisi ve daha önemlisi, Yunus un Mutezile den beslendiği yargısıdır ki kanıtlanması çok güç olan bu iddia, bir cümle içerisinde geçiştirilmiştir. Aklı, aşkın hizmetine veren 8 Yunus un, İslam ekolleri içerisinde akla çok değer veren bir anlayıştan 9 beslenmesi nasıl mümkün olur? Bunun mümkün olduğu düşünülüyorsa, yazıda bu görüşün ispat edilmesi gerekliydi. İskender Pala, Güntülü ( ). Pala nın yazısı, akademik yayınlarda alışık olmadığımız türden bir anlatı. Bir rüya olarak kurguladığı yazıda Pala, günümüz elbiseleri içindeki Yunus Emre ile karşılaşır. Pala dan kendisiyle ilgili bir roman yazmasını isteyen Yunus Emre, onun bazı sorularını cevaplar. Metin, müellifin Yunus Emre ile ilgili kafasındaki bazı sorulara cevap arayışının kurmaca dilindeki karşılığı gibidir. Yazar, 2011 yılında Yunus Emre nin hayatını Od adıyla romanlaştırmıştır. Dolu içeriğiyle Yunus Emre hakkındaki kitaplar arasında her zaman faydalanılacak bir eser olacak bu çalışmanın editörü Ahmet Yaşar Ocak ı ve makale yazarlarını kutlar; eseri, Yunus Emre ye yakışır bir tarzda yayımlayan Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkilerine teşekkür ederiz. 7 Abdülbâki Gölpınarlı, 100 Soruda Tasavvuf, İstanbul: Gerçek Yayınları, 1985, s Mustafa Tatçı, Yunus Emre Divânı I İnceleme, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990, s ; Mehmet Demirci, Yunus Emre de İlâhî Aşk ve İnsan Sevgisi, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1997, s Abdülbâki Gölpınarlı, Türkiye de Mezhepler ve Tarikatler, İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları, (ty), s ; Hilmi Ziya Ülken, İslam Düşüncesi Türk Düşüncesi Tarihi Araştırmalarına Giriş, İstanbul: Ülken Yayınları, 1995, s. 34; Hilmi Ziya Ülken, Eski Yunan dan Çağdaş Düşünceye Doğru İslam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri, İstanbul: Ülken Yayınları, 1998, s. 107; Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İstanbul: İklim Yayınları, 1992, s