IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER

Transkript

1 ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER Ahmed Abdullah Ali Iraklı siyasi analist. Irak Şiilerin iç çatışma alanı haline gelmek üzeredir. Bu çatışmanın bir tarafı, son iki yılda Haşdi Şaabi (Millet/Halk Yığınları) adı altında güç göstermeye başlayan Şii milisler, diğer tarafı ise bu milisleri siyasi amaçlarla kullanan Şii siyasi parti ve güçlerdir. Bu çatışmaların Şii dini otorite, kurum ve kuruluşları bile içine alabileceği öngörülmektedir. Şiiler arasındaki çatışmanın meydana gelmesi ihtimalini arttıran iki etken daha bulunmaktadır. Birinci etken, Irak ın içerisinde bulunduğu ekonomik, siyasi ve güvenlik kargaşasıdır. İkinci etken ise Irak ın önümüzdeki dönemde yeni bir yönetim sistemine tabi tutulacağına dair beklentilerdir. Bu çalışmada Şiiler arasında çıkması muhtemel çatışmalara ilişkin öngörüler, silahlı çatışma, siyasi çatışma ve dini çatışma olmak üzere üç boyut üzerinden değerlendirilecektir.

2 IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER 2 Günümüzde Irak ta bulunan Şii dini, siyasi ya da askeri güç merkezleri arasında bir anlaşma ve uyum sağlanamadığı görülmektedir. Irak ta farklı Şii grupların iç ve dış ittifakları, bakış açıları, yöntemler ve hedefler bakımından farklılıklar, alışılagelmiş bir hal almıştır. Artık Irak Şiilerin iç çatışma alanı haline gelmek üzeredir. Bu çatışmanın bir tarafı, son iki yılda Haşdi Şaabi (Millet/Halk Yığınları) adı altında güç göstermeye başlayan Şii milisler, diğer tarafı ise bu milisleri siyasi amaçlarla kullanan Şii siyasi parti ve güçlerdir. Bu çatışmaların Şii dini otorite, kurum ve kuruluşları bile içine alabileceği öngörülmektedir. Şiiler arasındaki çatışmanın meydana gelmesi ihtimalini arttıran iki etken daha bulunmaktadır. Birinci etken, Irak ın içerisinde bulunduğu ekonomik, siyasi ve güvenlik kargaşasıdır. İkinci etken ise Irak ın önümüzdeki dönemde yeni bir yönetim sistemine tabi tutulacağına dair beklentilerdir. Bu yeni yönetim sisteminin sonucunda da Irak ta yeni federal yapıların ortaya çıkması beklenmektedir. Ortaya çıkacak olan bu yeni durumun Şiileri, Irak ın orta ve güneyinde bulunan şehirlerde siyasi, dini ve askeri olarak kısıtlayacağı düşünülmektedir. Dolayısıyla da bu, Şii güçlerin elde ettiği ekonomik rantı azaltacak ve ekonomik çıkarlar için yarışanların sayısı artacaktır. Bu yarış çatışma ihtimalini arttıracaktır. Bütün Şii güçlerin şu anda bu çatışma ortamının hazırlığını yaptığı söylenmektedir. Irak ta çatışmanın yaklaştığına dair genel bir kanı bulunmakla birlikte, bu çatışmayı ateşleyen ilk kıvılcımın ne olacağı konusunda fikir birliğinden söz etmek mümkün değildir. Ancak bu beklenen çatışmanın zamanı tahminlerle kısıtlıdır. Çatışmaların ortaya çıkma ihtimali yüksek olmakla birlikte, yeni olayların ortaya çıkması, bu beklentilerin değişmesine yol açabilir. Bu konuyla ilgili verilerin değerlendirilebilmesi için, iç içe geçmiş üç boyutta inceleme yapmak yerinde olacaktır: Silahlı çatışma, siyasi çatışma ve dini çatışma. Şiiler Arasında Silahlı Çatışma Olasılıkları İlk olarak farklı Şii milis gruplarıyla Haşdi Şaabi arasındaki ilişkinin şeklini an-

3 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi lamak çok önemlidir. Haşdi Şaabi, yönetim olarak Irak Başbakanlığı Ulusal Güvenlik Müsteşarlığı na bağlı bir kamu kuruluşudur ün Haziran ayında Musul şehrinin IŞİD in eline geçmesinden sonra kurulmuştur. Görevi, IŞİD e karşı savaşan milis gruplarının faaliyetlerini ve kurumlarını düzenlemektir. Haşdi Şaabi nin yönetimi, hükümet ve milis grupların temsilcilerinden oluşmaktadır. Haşdi Şaabi nin kuruluş itibariyle temel hedefi, milis gruplarının silahlandırılması, eğitilmesi ve teçhizatlandırılması karşılığında, hükümet tarafından bu grupların Irak şehirlerinde veya çatışma alanlarında kullanılması olarak açıklanmıştır. Ancak gerçekte, milis gruplarının liderleri, hükümet kanadını kontrol altına alarak, çalışma sırasında kendi isteklerini hükümete dayatmaya başlamıştır. Yani tam tersi bir süreç ortaya çıkmış, hükümetin milis gruplarını yönlendirmesi gerekirken, milis grupları hükümeti yönlendirmeye başlamıştır. Zamanla milis gruplarının hükümetle olan ilişkisi, maaşlar, silahlar, askeri mühimmat ve devlet kurumlarındaki ayrıcalıklardan faydalanmanın karşılığında, hükümetle işbirliğine dönmüş ve bu işbirliği son dönemde en aza inmiştir. Milis güçleri giderek, Irak hükümetinin şemsiyesi altından çıkarak, liderleri, dini otoriteleri, iç ya da dış bağlantılarının talimatlarını dikkate alarak hareket etmeye başlamış ve hükümete sadakatleri azalmıştır. Irak hükümetinin bu milis güçlerinin faaliyetlerinin planlanması ve savaş stratejisinde herhangi bir rolü kalmamıştır. Bu bağlamda Haşdi Şaabi bünyesinde bulunan Şii milis grupları, fiili anlamda, bağlı bulundukları taraf açısından aşağıdaki gibi kategorize etmek mümkündür: a. İran la İyi İlişkileri olan Milis Grupları: Yıllar önce İranlı istihbarat ve emniyet güçleri tarafından Irak ta ve bölgedeki İran istihbarat hedeflerine hizmet edecek şekilde kurulan ve askeri ajanlar olarak görev alan milislerdir. Bu milislerin liderleri ve üyeleri genel olarak inanç bakımından İran daki dini otoriteye (velayeti fakih inancına) bağlıdır. İran a bağlılık Haşdi Şaabi nin kuruluş itibariyle temel hedefi, milis gruplarının silahlandırılması, eğitilmesi ve teçhizatlandırılması karşılığında, hükümet tarafından bu grupların Irak şehirlerinde veya çatışma alanlarında kullanılması olarak açıklanmıştır. 3

4 IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER 4 konusunda ilk sırada yer alan gruplar Bedir Örgütü (lideri Hadi El-Amiri), Asaib Ehlul Hak (lideri Kays El-Hazali) ve Ketaib Hizbullah tır (lideri Ebu Mehdi El-Muhendis). Bu milis grupları emirleri ve lojistik desteğini büyük ölçüde bağlı bulunduğu Devrim Muhafızları, istihbarat birimi ya da Kudüs Ordusu gibi İranlı otoritelerden almaktadır. Üstelik İran, bu milis gruplarının faaliyet alanlarını Irak dışına taşıyabilmektedir. İran son yıllarda bu Iraklı milis gruplarından yüzlerce kişiye eğitim verip, Suriye de Beşar Esad a destek vermek ve savaşmak için göndermiştir. İran Irak ta danışman sıfatıyla bulundurduğu İranlı subaylar aracılığıyla milis gruplarını kontrol etmekte ve yönlendirmektedir. Bu milis gruplarının, Haşdi Şaabi içerisindeki milis grupları arasındaki en kontrolsüz gruplar olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan bazı milis grupları, Irak taki Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinden sonra, 2003 yılında kurulmuştur. Bu milis grupları, dini ve siyasi Şii liderler tarafından kurulmuştur ve herhangi bir şekilde İran yönlendirilmesine ve politikasına bağlı değildir. Ancak bu gruplar zaman zaman İran la ilişkileri dola-

5 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi yısıyla siyasi ve lojistik destek almaktadırlar. Kabul edilebilir düzeyde İran daki siyasi ve güvenlik kurumları ile ilişkileri bulunmaktadır. Bu milislerin liderleri ve üyeleri dini inanç bakımından velayeti fakih görüşünü benimsemektedir. Bu gruplara Mukavemet İslamiye Liva Yevmul Maud ve IŞİD in Haziran 2014 te Musul u ele geçirmesinden sonra kurulan ve 2008 de dağılan Mehdi Ordusu nun bir bölümünü içerisine alan Saray El-Selam örnek olarak gösterilebilir. Bu grupların tamamı Sadr Hareketi ne bağlı olmakla birlikte, liderleri Mukteda El-Sadr dır. Bu gruplar Irak hükümeti ile daha çok işbirliği ve koordine içerisindedir. b. Iraklı Dini Otoritelere Bağlı Milis Grupları: Irak ta bulunan dini otoritelerin ve kutsal mekânların yönetimlerinin kurdukları milis gruplarıdır. Bu gruplar, Musul kentinin IŞİD tarafından ele geçirilmesinden sonra kurulmuştur. Bu gruplar temel olarak IŞİD e karşı savaşacak olan gönüllüler için kurulmuştur. Bu milis gruplar emirleri ve lojistik desteği, bağlı bulunduğu dini otoriteden almaktadır. Bu gruplara örnek olarak Atabel Abbasiye ye bağlı Ebu Fadıl Abbas, Atabel Aleviye ye bağlı Ali El-Ekber Tugayı gösterilebilir. Bu gruplar işbirliği ve koordinasyon açısından Irak hükümetiyle uyumlu çalışmaktadır. Bu sınıflandırmadan da anlaşılacağı gibi milis gruplarının bağımsız hareket etmediği, Irak içerisinden ve dışarıdan yönlendirildikleri görülmektedir. Bu siyasi veya dini yapılar arasında çıkabilecek en ufak bir anlaşmazlık veya rekabetin, bu milis grupları arasında silahlı bir çatışmaya dönüşme ihtimali göz ardı edilmemelidir. Özellikle, günümüzde Mukteda El-Sadr gibi Şii muhalifler, açık olarak Irak ta yasa dışı milis gruplarının varlığından bahsetmektedir. Sadr, bu milis gruplarının üyelerini kötü adamlar olarak lanse etmekte ve bu grupların suç işlediklerini öne sürmektedir. Buradan yola çıkarak, son dönemde Şiiler arasında bir rekabetin başladığını söylemek mümkündür. Bu rekabet, Irak ın bölünmesi ve geniş bir federal yapı kurulmasının gündeme gelmesiyle, Son dönemde Şiiler arasında bir rekabetin başladığını söylemek mümkündür. Bu rekabet, Irak ın bölünmesi ve geniş bir federal yapı kurulmasının gündeme gelmesiyle, silahlı çatışmalara dönüşebilir. 5

6 IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER silahlı çatışmalara dönüşebilir. Bununla beraber, Irak ta bölünmenin söz konusu olması halinde, askeri gücü elinde bulunduran tarafın güçlü olacağı ve gelecekte Irak ın Şii bölgesini elinde tutacağı düşüncesinden hareketle, çatışma ortamının alevlenmesi mümkündür. Çünkü Şii bölgesine hâkim olan gücün Irak ın zenginliklerini diğer gruplarla paylaşmayacağı söylenebilir. Aynı zamanda, İran a yakın grupların diğer gruplara nazaran daha güçlü bir yapıya sahip oldukları düşünüldüğünde, Şii bölgesine bu grupların hâkim olacağı beklenmektedir. Diğer taraftan, Irak taki Şii bölgelerinde bazı Şii milis gruplarının savaş emirleri olarak ifade edildiği ve bu grupların tehdit yoluyla kazanç sağladığı konusunda iddialar bulunmaktadır. Bazı milis gruplarının artık mafyalaştığı söylenmektedir. Irak ın orta ve güney bölgelerinde bu milis grupların iş adamları ve tüccarlardan haraç aldıkları konuşulmaktadır. Hatta bazı bilgilere göre, Irak ta yatırım yapan bazı yabancı şirketlerin bu milislere para vererek dolaylı koruma sağladıkları ve kendilerine dokunulmayacağı yönünde garanti aldıkları öne sürülmektedir. Bütün bu eylemler IŞİD e karşı savaş 6

7 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi argümanı altında meşrulaştırılmaktadır. Bu nedenle Irak ta IŞİD meselesi sona erdikten sonra ve bölünme senaryosu gündeme geldiğinde, bu milis gruplarının varlıklarını devam ettirebilmek ve milis gruplarına olan ihtiyacın devamını sağlamak için, siyasi ve dini çatışmaları alevlendireceği konuşulmaktadır. Böylece, milis gruplarının liderleri ve üyelerinin mali kaynaklarının devamlılığı sağlanmış olacaktır. Şiiler Arasında Siyasi Çatışma Olasılıkları 2003 Nisanı nda eski rejimin yıkılması sonrasında siyasi ve silahlı mücadele iç içe geçmiş bir hal almıştır. Bu durum, Irak ta bulunan siyasi partilerin sınıflandırılmasını dahi zorlaştırmış ve milis gruplarının mı siyasi parti, yoksa siyasi partilerin mi milis grupları olduğu anlaşılamamıştır. Irak ta bulunan neredeyse bütün siyasi partilerin kendilerine bağlı silahlı yapılanmaları bulunmaktadır. Özellikle, dini yapıya sahip partiler bu konuda başı çekmektedir. Bu dini partiler Musul IŞİD tarafından işgal edildikten sonra hâkim olan milis gruplarıyla anlaşmalar imzalamıştır. Partiler bu milis gruplarına maddi, manevi, siyasi ve medya anlamında destek vermektedir. Bunun karşılığında da milis grupları bu partilere koruma ve askeri destek sağlamaktadır. Bilindiği üzere, Irak eski Başbakanı ve şimdiki Cumhurbaşkanı Yardımcısı Nuri El-Maliki, Kanun Devleti Koalisyonu nun başkanlığını yapmaktadır. Nuri El-Maliki nin İran a en yakın gruplar olarak bilinen Asaib Ehlul Hak, Ketaib Hizbullah ve Bedir Örgütü ile işbirliği içinde olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin, Bedir Örgütü, seçimlere Nuri El- Maliki nin başkanlığındaki Kanun Devleti Koalisyonu ile katılmıştır. Buradan hareketle, milis grupları ve Nuri El-Maliki nin iç ve dış politikada aynı duruşu sergilediği görülmektedir. Mevcut Irak Başbakanı Haydar El-Abadi, Nuri El-Maliki ile aynı siyasi parti (Dava Partisi) içerisinde yer almasına rağmen, Nuri El- Maliki nin davranışlarına bakarak, onun hükümetten bağımsız davrandığını söylemek mümkündür. Maliki, şu anda İran merkezli Şii milislerle bir- Irak ta bulunan neredeyse bütün siyasi partilerin kendilerine bağlı silahlı yapılanmaları bulunmaktadır. Özellikle, dini yapıya sahip partiler bu konuda başı çekmektedir. 7

8 IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER 8 likte, gelecekte ortaya çıkabilecek Şiiler arasındaki çatışmaya hazırlıklı olabilmek için güçlü bir yapı kurmaya çalışmaktadır. Aynı bağlamda, birçok Şii grubu da Maliki nin yolunu izlemektedir. Ancak, mevcut durum itibariyle her grup, sahip olduğu milis grubunun gücü, büyüklüğü ve İran la yakınlığına göre farklı pozisyon almaktadır. Dolayısıyla, ileride gerçekleşmesi beklenen Şiiler arasındaki silahlı çatışmanın sonucunda siyasi anlaşmazlıklar da meydana gelebilir. Siyasi anlaşmazlıklar, Irak ta Şiiler için ayrı bir federal yapı kurulduktan sonra, yönetimden pay elde etmek amacıyla yaşanabilecek Şiiler arasındaki silahlı çatışmalar sonucunda da ortaya çıkabilir. Öte yandan, bu durum Şii din adamları arasındaki çekişmeye de zemin oluşturabilir. Nitekim her Şii partisi, İslami ideolojiye sahip ve dini otoritesi olan bir partidir. Örneğin, Dava Partisi nin takip (taklit) ettiği dini otorite, Irak asıllı İranlı Şii din adamı Mahmud El-Şehrudi dir. Fazilet Partisi ise Ayetullah Muhammed El-Yakubi yi taklit (takip) etmektedir. Mukteda El-Sadr ise Ayetullah Kazım El-Hairi yi dini merci olarak kabul etmiştir. Ayrıca Iraklı Şii siyasi grupların bazıları velayeti fakih düşüncesini benimseyerek, İran çizgisinde bir tutum takınmaktadır. Örneğin Bedir Örgütü savaş alanında Hamenei nin fotoğraflarını taşımaktadır. Bu dini otoriteler arasında gelecekte ortaya çıkabilecek herhangi bir anlaşmazlık siyasi, hatta silahlı çatışmaya kadar ulaşabilir. Şiiler Arasında Dini Çatışma Olasılıkları Şiiler arasındaki çatışmanın iki tarihi kökeni vardır. Birincisi İran ın Şiilerin İran ın Kum şehrinde bulunan dini otoriteye bağlama çabası ve bu şehri en önemli ve en büyük dini simge haline getirmeyi amaçlamasıdır. Böylece Irak ta bulunan ve en önemli Şii dini otoriteyi barındıran Necef şehrinin yerini Kum şehri almış olacaktır. Buna bağlı olarak da, İran ın Şiilerin tamamının velayeti fakih ideolojisini benimsemesini istediğini söylemek yerinde olacaktır. Böylece bütün Şiileri İran daki dini otoriteye bağlılık ilan edecek ve İran ın dini lideri, Necef

9 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi dini otoritesinin yerini almış olacaktır. İran daki Şah rejimi 1979 da yıkıldıktan sonra, İran bu iki hedefe ulaşmak için büyük çaba harcamaktadır. İran ın bu iki hedefe ulaşarak bölgede hâkimiyetini sağlayacağı ve ulusal çıkarlarına hizmet edeceği düşünülmektedir. Bu noktada, Irak ta Şiiler arasında yeni bir akım başladığı ve Iraklı Şiilerin, velayeti fakih düşüncesini benimsemeye davet edilmeye başlandığı görülmektedir. İran ın dini lideri Ali Hamanei nin, Irak taki Necef merkezli dini otoritenin yerini almasına çalışılmaktadır. İran dan doğrudan destek alan Şii partiler ve milis grupları bu propagandayı yürütmektedir. Bunun karşısında, bazı Şii gruplar da bu akıma karşı koymaya çalışmaktadır. Ayrıca, konunun bir de mali yönü bulunmaktadır. Herhangi bir dini otoritenin taklitçilerinin (takipçilerinin) azalması, o dini otoritenin gelirlerinin de azalması anlamına gelecektir. Zira Şii inanışına göre, her Şii gelirinin beşte birini, Humus (Hums) adı altında, dini otoriteye vermektedir. Şiiler bağlı bulundukları dini otoriteye Humus verdiklerinden, Şiilerin dini otoritelerini değiştirmeleri durumunda, verilen Humus u da taklit (takip) ettikleri yeni dini otoriteye aktarmaları gündeme gelecektir. Böylece dini çerçevede yapılan bu siyasi ve mali rekabet, ileride Şii grupların karşı karşıya gelmesine ve belki de silahlı çatışmaya gitmesine sebep olabilecek, diğer önemli bir sebeptir. Sonuç 2003 yılı Nisan ayında Amerika nın işgaliyle Irak taki rejimin değişmesinden bu yana, Irak ta bulunan Şii güçler arasında birçok siyasi kriz yaşanmış ve bu siyasi krizlerin bazıları silahlı çatışmalara dönüşmüştür. Iraklı Şiiler arasındaki siyasi-silahlı çatışmaların en belirgini, yılları arasında Sadr Hareketi ne bağlı Mehdi Ordusu yla, Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi ne (SCIRI) bağlı olan Bedir Örgütü arasında yaşanan çatışma olmuştur. Öte yandan, 2008 yılında Mehdi Ordusu ve bu grupla işbirliği yapan gruplar ile hükümet ve hükümetin desteklediği silahlı gruplar arasında, Süvariler Savaşı (Sevletu l Fursan- Battle Iraklı Şiiler arasındaki siyasi-silahlı çatışmaların en belirgini, yılları arasında Sadr Hareketi ne bağlı Mehdi Ordusu yla, Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi ne (SCIRI) bağlı olan Bedir Örgütü arasında yaşanan çatışma olmuştur. 9

10 IRAK TA ŞİİLER ARASINDAKİ MUHTEMEL ÇATIŞMALAR VE ÖNGÖRÜLER of Basra) olarak adlandırılan çatışmalar yaşanmıştır. Bu krizler iç ve dış müdahalelerle bazen alevlendirilirken, bazen de yatıştırılmıştır. Bu noktada İran ın müdahaleleri, bu krizler üzerinde olumlu ya da olumsuz yönde etkili olma konusunda en büyük role sahip olmuştur. Çünkü İran kendini, Irak taki bütün Şii güçlere sahip çıkan taraf olarak görmektedir. Ancak, eğer gelecekte Irak taki Şii güçler arasında siyasi, silahlı ve dini çatışmalar yaşanırsa, İran ın bu olası çatışmalarda bütün kesimlere sahip çıkan taraf olmaktan vazgeçip, tek bir kesimi destekleyen taraf olması muhtemeldir. İran ın Irak taki hedef ve yönelimleriyle ilgili olarak, bu durumun Irak ta Şiiler arasında açık bir çatışmaya doğru ilerlemesi muhtemeldir. ORSAM, Ortadoğu konusunda faaliyet gösteren tarafsız bir düşünce kuruluşudur. ORSAM Ortadoğu ile ilgili bilgi kaynaklarını çeşitlendirmeyi ve bölge uzmanlarının düşüncelerini Türk akademik ve siyasi çevrelerine doğrudan yansıtabilmeyi hedeflemektedir. Bu amaçlar doğrultusunda ORSAM, Ortadoğu ülkelerindeki devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak, yerel perspektiflerin güçlü yayın yelpazesiyle gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır. ORSAM yayın yelpazesi içinde kitap, rapor, bülten, politika notu, konferans tutanağı ve ORSAM dergileri Ortadoğu Analiz ve Ortadoğu Etütleri bulunmaktadır. Bu metnin içeriğinin telif hakları ORSAM a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir. ORSAM ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara Tel: 0 (312) Fax: 0 (312)