Hangi mallar/hizmetler ne miktarda üretilmelidir? Hangi kaynaklar ne kadar kullanılarak üretimde bulunulmalıdır?

Transkript

1 3. TERCİH, TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ KURAMLARI Bu bölümde, mikro iktisadın iki önemli yapı taşı üretici ve tüketicinin rasyonel davranışlarının iktisadi olarak nasıl analiz edileceğini öğreneceğiz. Üretici ve tüketici kuramlarına geçmeden önce de davranışların temelinde yer alan önemli iktisadi kavramlar incelenecektir. 3.1 Kıtlık, Tercih ve Fırsat Maliyeti 1. bölümde de bahsedildiği gibi iktisat biliminin temelinde kaynakların kıt olması vardır. Söz konusu kıt kaynaklara karşı ise sürekli artan nüfus ve sınırsız insan ihtiyaçları, iktisat bilimine gereksinimi ortaya çıkarıyordu. Böyle bir durumda iktisadın cevap bulmaya çalıştığı temel amaçları yeniden hatırlarsak; Hangi mallar/hizmetler ne miktarda üretilmelidir? Hangi kaynaklar ne kadar kullanılarak üretimde bulunulmalıdır? Üretilen malların/hizmetlerin bölüşümü nasıl olmalıdır? Dikkat edilirse üç sorunun da özünde tercih kavramı vardır. Tercihler ise yine ilk bölümde bahsedildiği gibi rasyoneldir. Tüm isteklerinin karşılanamayacağını bilen insan, çeşitli seçenekler arasında tercih yapmak zorundadır. Sahip olunan kaynaklar ihtiyaçlara oranla kıt olduğundan, bu kaynakların hangi ihtiyaçların karşılanmasında kullanılacağına karar verilmesi ve bazılarının karşılanmasından vazgeçilmesi gerekir. Bunun için ihtiyaçlar önem derecesine göre sıralanacak ve en önemlileri ihtiyaçları karşılayacak mal/hizmetler) seçilecek (rasyonel seçim) ve en yüksek fayda (tatmin) sağlanmış olacaktır. Dolayısıyla bazı tercihlerden vazgeçilmiş olacaktır. İşte vazgeçilen tercih seçilen tercihin fırsat maliyetini oluşturur. Kısaca fırsat maliyeti, bir tercihi uygularken vazgeçilen başka bir tercihtir. Örneğin, bir lokantada mevcut iki menüden birinci menüyü tercih edersek, fırsat maiyeti ikinci menü olacaktır. Yani birinci menünün fırsat maliyeti ikinci menüdür.

2 Basit bir örnekle fırsat maliyeti kavramını daha iyi anlamaya çalışalım. Bir öğrencinin hafta sonu tatili için yapabileceği iki aktivite olduğunu varsayalım; 1. Aktivite (tercih) : sinemaya gitmek. 2. Aktivite (tercih) : tiyatroya gitmek. Her hafta sonu bu iki tercihten birini tercih ettiğini başka bir alternatifi de olmadığını varsayalım. Diyelim ki öğrenci yaptığı marjinal analiz sonucu sinemaya gitmeye karar versin. Yani tiyatroya gitmekten vazgeçsin. Bu durumda sinemanın fırsat maliyeti tiyatrodur sonucunu çıkarırız (Vice versa). Çünkü öğrenci sinemayı tercih ederek tiyatrodan alacağı faydadan vazgeçmiş olacaktır. Şimdi de işin içine parasal değerleri katalım. Sinema bileti 10 tl, tiyatro bileti ise 5 tl olsun. Bu durumda sinemayı tercih etmenin fırsat maliyeti yine tiyatrodur. Fakat işin içine parasal değerler girdiğinden bir yorum daha yapabiliriz. Oda şudur, sinemaya gitmenin fırsat maliyeti 2 tiyatro biletidir. Bunun için sinema biletinin fiyatını (tercih edilen tercihin fiyatını) tiyatro biletinin fiyatına (tercih edilmeyenin fiyatına) bölerek ulaşabiliriz (10tl/5tl=2). Aynı zamanda bu örnek için sinemanın fırsat maliyeti 2 dir diyebiliriz. Peki öğrenci bir zaman zarfı içerinde ne zaman sinema yerine tiyatroyu tercih edebilir? Burada hemen bir kural vermek gerekir; bir ürünün fırsat maliyeti arttıkça tercih edilme olasılığı azalır. Yani fırsat maliyeti ile tercih arasında ters orantı mevcuttur. Yukarıdaki örneğimizi aşağıdaki gibi genişletelim. Öğrencinin 5 hafta sonu bu aktivitelerden birisini yapmak zorunda olduğu varsayımı altında, 1. Haftadan 5. Haftaya kadar, sinema biletinin fiyatının değişmediği buna karşın tiyatro biletinin ucuzladığı varsayımı altında, her hafta için fırsat maliyetlerini hesaplayalım; HAFTALAR SİNEMA BİLETİ FİYATI TİYATRO BİLETİ FİYATI SİNEMA TERCİHİNİN FIRSAT MALİYETİ 1. HAFTA 10 TL 5 TL 2 2. HAFTA 10 TL 4 TL 2,5 3. HAFTA 10 TL 3 TL 3,3 4. HAFTA 10 TL 2 TL 5 5. HAFTA 10 TL 1 TL 10

3 Tablo incelendiğinde her hafta tiyatro biletinin ucuzlaması sebebiyle sinemaya gitmenin fırsat maiyeti artmaktadır. Rasyonel davranan bir tüketici, sinema ve tiyatro ikame ürünler olduğundan haftalar ilerledikçe sinema yerine tiyatroya gitmeyi tercih edecektir. Çünkü, az önce de belirtilen kuraldaki gibi sinemanın fırsat maliyeti yükselmektedir. Gerçek hayatta da bu kuralı doğrulayıcı örnekler mevcuttur örneğin, uçak seferlerini artması ve ucuzlaması ile artık 10 sene önceye göre uçak yolculuğu otobüse göre daha fazla oranda artmıştır. Ya da dizüstü bilgisayar teknolojisi geliştiği ve ucuzladığı için yakın zamana göre dizüstü bilgisayar tercihi masa üstüne göre daha fazla oranda artmıştır. 3.2 Üretim Olanakları Eğrisi Tüketici için verilen fırsat maliyeti örneği üretici içinde geçerlidir. Üreticiler, ürettikleri ürünlerin, üretiminden vazgeçtiği ürünlere göre fırsat maliyetleri arttıkça o ürünün üretimini azaltacaklardır. Hatta bu örneği daha da genişleterek tüm sektörler (bir ülkedeki tüm üreticiler) için uygularsak üretim olanakları eğrisi analizini gerçekleştirmiş oluruz. Söz gelimi bir X ülkesini ele alalım ve bu ülkenin birisi teknoloji ağırlıklı olan cep telefonu ve biriside tarım ağırlıklı olan mısır gibi iki ürün ürettiğini varsayalım. Aynı zamanda bu ülkede tam kapasite ile çalışıldığını yani ülkenin üretim sırasında sahip olduğu tüm üretim faktörlerini tam bir şekilde kullandığını varsayalım. Bu varsayımlar altında X ülkesinin üretebileceği en yüksek mısır miktarı ton olsun ton mısır üretirken ne kadar cep telefonu üretir? Bu sorunun cevabı elbette ki sıfırdır. Çünkü daha öncede belirttiğimiz gibi ülke maksimum mısır üretimi için tam kapasite çalışmış yani tüm üretim faktörlerini mısır üretiminde kullanmıştır. Dolayısıyla cep telefonu üretimi yapabilecek üretim faktörü kalmamış ve cep telefonu üretememiştir. Peki X ülkesi 100 adet cep telefonu üretmek isterse ne olacak? Bu durumda cep telefonu üretimi için üretim faktörü kullanmak zorunda kalacaktır. Bu üretim faktörlerini ise ancak mısır üretiminden alarak elde edebilir. Yani mısır üretiminde kullandığı bazı üretim faktörlerini mısır üretiminden alarak cep telefonu üretimine kaydırması gerekir. Tabi mısır üretimi de eskisi kadar üretim faktörü olmadığından azalacaktır. Kısacası X ülkesi cep telefonu üretmek için bir miktar mısır üretiminden vazgeçmek zorundadır. Şimdi de X

4 ülkesinin cep telefonu üretimini her dönem 100 adet arttırıp maksimuma ulaştırdığını gösteren aşağıdaki tabloyu inceleyelim. Dönemler Mısır Üretimi (ton/dönem) Bir Önceki Döneme Göre Mısır üretimi değişimi Cep Telefonu Üretimi (adet/dönem) Bir Önceki Döneme Göre cep telefonu üretimi değişimi Fırsat Maliyeti A B ,25 C ,75 D E F Tabloya göre X ülkesinde daha öncede belirtildiği gibi tüm kaynaklarını yani tüm üretim faktörlerini mısır üretiminde kullanmış olsaydı (A döneminde olduğu gibi), ton mısır üretecek fakat hiç cep telefonu üretemeyecekti. Şayet tüm kaynaklarını cep telefonu üretiminde kullanırsa (F döneminde olduğu gibi) 500 adet telefon üretecek ve hiç mısır üretemeyecektir. Bu iki uç durum arasında üretim faktörleri mısır ve cep telefonu endüstrileri arasında paylaşılmış olsaydı, örneğin D noktasındaki gibi 700 ton mısır üretip geri kalan üretim faktörleri ile de 300 adet cep telefonu üretebilir. Bu örnekte unutmamamız gereken nokta, her dönemde (A, B, C, D, E ve F) X ülkesi üretim faktörlerinin tamamını kullanmakta yani tam kapasite çalışılmaktadır. Yukarıdaki tablodan, mısır ve cep telefonu üretim miktarı verilerini alıp grafik üstünde gösterirsek bu defa üretim olanakları eğrisini elde ederiz. Üretim olanakları eğrisi, mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken (yani üretim faktörlerinin arttırılamadığı zaman zarfı içerisinde), belirli bir dönemde üretilebilecek maksimum (yani tam kapasite üretim altında) ürün bileşenlerinin geometrik yerini gösteren eğridir.

5 Üretim olanakları eğrisi ile ilgili önemli noktaları sıralarsak; Eğri üzerindeki her nokta maksimum üretim miktarını gösterir. Eğri dışındaki bir noktaya örneğin G noktasına ulaşmak kısa dönemde (kısa dönem üretim faktörlerinin arttırılamayacağı dönem olarak kabul edilir) mümkün değildir. Eğri dışındaki bir noktaya ulaşabilmek için uzun dönemde üretim faktörlerinin arttırılması ve eğrinde dışa doğru genişlemesi gerekmektedir (Eğrinin dışa doğru genişlemesi genel olarak ekonominin büyümesi anlamı taşır). Eğri içindeki bir noktaya örneğin H noktasına ulaşma hem kısa hem de uzun dönemde mümkündür. Bunun için üretim faktörlerinin atıl kapasitede (atılın anlamı, tüm üretim faktörlerinin kullanılmaması yani bir kısmının değerlendirilmemesi) kullanılıyor olması gerekmektedir. Eğri içindeki bir noktaya ulaşabilmek için üretim olanakları eğrisinin içe doğru daralması gerekmektedir (Eğrinin içe doğru daralması genel olarak ekonominin küçülmesi anlamı taşır). A noktasından F noktasına doğru hareket ettikçe, yani cep telefonu üretimi her defasında 100 adet arttırıldığında, üretiminden vazgeçilmesi gereken mısır miktarı artar (bunu fırsat maliyetinin de artmasından anlayabiliriz). Bu durum artan fırsat maliyetlerini gösterir. O zaman artan fırsat maliyeti, bir malın daha fazla üretilebilmesi için diğer malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktarın her aşamada artmasıdır.

6 Biraz daha gerçekçi analizlerde üretim olanakları eğrisini kullanmak istersek, bir ülkede üretilen malların büyük bir bölümünü iki başlık altında toplayabiliriz. Buna göre daha fazla teknoloji, sermaye vb. gerektiren ürünler sermaye yoğun ürünler, daha fazla işgücü ve nispeten az teknoloji, sermaye gerektiren ürünler ise emek yoğun ürünler olarak kategorize edinebilir. O zaman üretim olanakları eğrisinin bir eksenin de sermaye yoğun ürünlerin değerini, bir eksenine de emek yoğun ürünlerin değerini yazabiliriz. Örneğimizdeki X ülkesi için üretim olanakları eğrisini sermaye ve emek yoğun ürünlerin üretimi biçiminde yeniden çizersek aşağıdaki eğriye ulaşabiliriz. Şekilden de kolayca anlaşılabileceği gibi eğri emek yoğun ekseninde daha çok yer kaplamaktadır. Bu durumda X ülkesinin emek yoğun mal üretimini daha çok gerçekleştiren emek yoğun bir ülke olduğu söylenebilir. 3.3 Tüketici Kuramı Her tüketicinin amacı elindeki bütçe kısıtı ile harcamalarını kendi faydasını en yüksek yapacak ürün ve hizmetleri satın almaktadır. Kısacası, tüketicinin amacı fayda maksimizasyonudur. Fayda maksimizasyonunun sağlandığı durum aynı zamanda tüketici dengesi durumunu verir. Konuya tam bu noktada bir parantez açıp faydanın ölçülmesi tartışmalarından bahsetmemiz gerekir. Fayda daha öncede tanımladığımız gibi mal veya hizmetlerin ihtiyacı karşılama derecesidir. Fakat faydanın ölçülmesi konusunda iki farklı görüş mevcuttur. İlk

7 görüş kardinal fayda teorisidir. Kardinal teoriye göre, fayda ölçülebilir bir kavramdır. Diğer teori ise ordinal fayda teorisidir. Ordinal teoriye göre, fayda ölçülebilir bir kavram değildir. Zaten faydayı ölçmeye de gerek olmadığını savunur. Ordinal teoriye göre önemli olan faydalıyı az faydalıdan ayırmaktır. Bu durumda iki farklı teoriye göre farklı analizler ile tüketici dengesi belirlenmeye çalışılır Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Faydayı kardinalcılar açısından değerlendirecek olursak tüketici dengesini marjinal fayda yöntemine göre belirleriz. marjinal faydayı tanımlamadan önce toplam faydayı bilmek gerekir. Toplam fayda, belirli bir zaman aralığında bir ürünün (veya hizmetin) çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu elde edilen toplam fayda düzeyidir. Marjinal fayda ise, ürünün(veya hizmetin) bir birim fazla tüketilmesi sonucu toplam fayda da meydana gelen değişme yani son birimden elde edilen faydadır. Şimdi bir örnekle, kardinalcilerin mantığı ile, marjinal faydaları hesaplayalım. Örneğin bir tüketici oturduğu kafeteryada bulunduğu zaman zarfı içerisinde çay tüketiminde bulunsun. Toplam tüketimi de 10 bardak çay olsun ve bu tüketim ile ilgili toplam fayda (TU) ve marjinal fayda (MU) bilgilerini içeren tablo aşağıdaki gibi olsun. Çay Sayısı (Q) Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU)

8 Tabloda ki marjinal fayda değerleri hesabı için gereli formül; MU = TU Q Örneğin 5 bardak çay tüketimi için MU; MU = = 3 Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta kardinalcıların tüketici davranışlarına getirdiği en büyük özellik olan azalan marjinal fayda kavramıdır. Dikkat edilirse, çay tüketimi arttıkça toplam fayda bir noktaya kadar artmakta (yani her bardak çay bir fayda sağlamakta) fakat bir noktadan sonra azalmaya başlamaktadır (yani içilen çay fayda yerine zarar sağlamakta). Bu durum azalan marjinal fayda ilkesinin sonucudur. Azalan marjinal fayda ilkesine göre, bir ürünün ilave miktarları tüketildikçe ede edilen fayda (marjinal fayda) azalır. Peki tüketici dengesi (maksimizasyonu) hangi noktada yani kaç bardak çay tüketiminde gerçekleşir? Denge durumunda maksimizasyondan bahsettiğimize göre öyle bir nokta seçmeliyiz ki toplam fazda en yüksek olsun. Toplam fayda sütunu incelendiğinde toplam faydanın en yüksek olduğu değer 40 değeridir. Fakat 40 değeri hem 6 bardak çayda hem de 7 bardak çayda gözlenmektedir. Bu durumda da marjinal fayda sütununa dönülür ve genel kurala göre karar verilir. Bu kuralsa marjinal faydanın sıfır olduğu tüketim miktarında tüketici dengesinin sağlanmasıdır. Bu durumda tüketici dengesi 7 bardak çay tüketimde sağlanmış olur. Çünkü 7. Bardak çay sonrasında tüketime devam edilirse, fayda sağlanmayacak, aksine zarar sağlanmış olacaktır. Denge noktasının ispatı grafik ile de yapılabilir. Marjinal fayda ve toplam fayda grafikleri aynı sistem üzerinde gösterilirse, marjinal faydanın sıfır olduğu noktada (tüketim miktarında) toplam fayda eğrisi en yüksek değerine ulaşmış olacaktır (yani tepe noktası). Aşağıdaki grafikte örneğimiz deki bu durumu yansıtmaktadır.

9 Grafikte dikkat edilmesi gereken nota marjinal analiz doğrusunun miktar (Q) eksenini kestiği yani sıfır olduğu noktada, toplam fayda eğrisi maksimumumdur. Ayrıca marjinal fayda doğrusunun negatif eğimli olmasının sebebi azalan marjinal fayda ilkesi sonucudur. Tüketicinin birden fazla örneğin iki ürünü tükettiğini düşünürsek, bu defa tüketici dengesi nasıl bulunur? Tüketici seçtiği malların her birine harcadığı paradan elde ettiği marjinal faydalar her mal için aynı olduğunda, tüketici dengesi sağlanır. Örneğin tüketicinin çay ile beraber poğaça yediğini varsayalım. Bu durumda tüketici dengesi aşağıdaki eşitlik ile bulunur. Bu hesaba da eş marjinal fayda analizi denir. 1. Ürünün Marjinal Faydası 1. Ürünün Fiyatı = 2. Ürünü Marjinal Faydası 2. Ürünün Fiyatı = gerekir; Eşitlik, 3., 4. Ve daha fazla ürün tüketimi için de genişletilebilinir. Tüketici dengesinde değişiklik olabilmesi için ise aşağıdaki durumların değişmesi Ürün ve hizmet fiyatlarının değişmesi. Tüketici gelirinin değişmesi. Tüketici zevk ve tercihlerinin değişmesi.

10 3.3.2 Farksızlık Eğrileri ve Tüketici Dengesi Faydanın ölçülemeyeceğini kabul edersek (ordinal görüş kapsamında), tüketici dengesi belirlemede kullanılması gereken analiz farksızlık eğrisi modelleri olacaktır. Farksızlık eğrisi, tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayan ürün bileşimlerinin geometrik yeridir. Örneğin bir tüketicinin X ve Y mallarını tükettiğini varsayalım, aşağıdaki tablodaki gibi bu ürünlerin farklı miktar tüketimlerinin de aynı faydayı sağladığını varsayalım. Bileşim X Y A B C D E Tabloda yer alan değerlerin grafiği ise bize farksızlık eğrisini verir; Görüldüğü gibi farksızlık eğrisi, orjine dış bükey bir eğridir (Orjine dış bükey durumları bu kitap kapsamı dışındadır). Farksızlık eğrisinin özellikleri; Üzerindeki her noktada aynı fayda düzeyini gösterir. Yani A noktasındaki fayda düzeyi ile diğer noktalar arasındaki fayda düzeyleri eşittir. Farksızlık eğrileri negatif eğimlidir. Azalan marjinal fayda ilkesi geçerlidir.

11 Birden çok farksızlık eğrisi var ise buna farksızlık eğrisi paftası denir. Aşağıdaki grafikte bir farksızlık eğrisi paftası gösterilmiştir. Buna göre her farksızlık eğrisi başka bir fayda düzeyini temsil eder. Aynı zamanda kuzey doğuya doğru ilerledikçe (yani sağ yukarı doğru gittikçe) daha yüksek fayda düzeyini temsil eden farksızlık eğrilerine ulaşılır (Ya da farksızlık eğrileri kuzey doğuya gittikçe, grafikteki ok yönünde, tüketicinin fayda düzeyi artar). bu artış şekline monotonik artış denir. Bu durumda grafikteki en yüksek fayda düzeyini temsil eden eğri FE 4 farksızlık eğrisidir. Burada ki bir başka özellikte farksızlık eğrileri birbirlerini kesmezler. Çünkü her farksızlık eğrisi bir bütün halinde ayrı bir fayda düzeyini temsil eder. Farksızlık eğrileri tüketicinin sağladığı fayda düzeyini göstermekte fakat tüketim dengesini tek başına belirleyememektedir. Bunun için, tüketicinin harcamalarının sınırı yani kısıtını oluşturan tüketici bütçesinin bilinmesi gerekmektedir. Tüketicinin bütçesinden elde edilecek tüketici bütçe doğrusu grafiğe eklendiğinde, tüketici dengesi belirlenebilecektir. Bütçe doğrusu, tüketicinin, sabit bir gelir altında ve ürünlerin belirli fiyatları kapsamında, satın alabileceği mal bileşimlerinin geometrik yeridir. Biz konu boyunca bütçe doğrusunu negatif eğimli ve düz bir doğru olarak kabul edeceğiz (Kitapta bütçe doğrusunun elde edilişine yer verilmemiştir). Bu durumda bütçe doğrusu aşağıdaki gibi bir doğrudur;

12 Bütçe doğrusuda aynı farksızlık eğrisi gibi kuzey doğuya doğru gittikçe daha yüksek bütçeleri temsil eder. Bütçe doğrusunu da belirlediğimize göre artık farksızlık eğrisi yaklaşımı ile tüketici dengesini bulabiliriz. Tüketici dengesi, aynı grafik üzerinde, farksızlık eğrisi ve bütçe doğrusunun kesiştiği noktada oluşur. Aşağıdaki grafikte bu nokta D noktasıdır. D noktasına karşılık gelen X ve Y ürünleri tüketim miktarları tüketici dengesi ve tüketim miktarlarını verir.

13 3.4 Üretici Kuramı Tüketicinin dengesi faydasının maksimum olduğu düzeyde oluşuyordu. Üretici dengesi ise, üreticilerin sattıkları ürünlerin karlarını maksimum yaptığı düzeyde oluşur. Üretici dengesinin belirlenmesinde aynı tüketici dengesi belirlemede farksızlık eğrilerinin kullanıldığı yöntem değiştirilerek uygulanır. Konun açıklamasına geçmeden önce üreticiler için üretim fonksiyonu kavramından bahsetmek gerekir Üretim Fonksiyonu Üretim fonksiyonu, bir ürünün üretiminde kullanılan üretim faktörleri ile üretilen ürün miktarı arasındaki teknik ilişkiyi gösteren fonksiyondur. O zaman üretim fonksiyonunu ÜF ile gösterir ve bir ürün üretimi için olması gereken üretim faktörlerini de, doğal kaynak; R, sermaye;k, emek; L, girişimci; E ve teknolojiyi de D ile gösterirsek. Bir X malının üretim fonksiyonu aşağıdaki gibi olur; ÜF = f(r, K, L, E, D) Konu kapsamında ise, sermaye ve emek dışındaki tüm üretim faktörlerini değişiyor yani sabit varsayacağız. Bu durumda üretim fonksiyonumuz aşağıdaki şekli alır; ÜF = f(k, L) 3.5 Eş Ürün Eğrileri ve Üretici Dengesi Üreticilerin en yüksek verimle veya en düşük maliyetle üretim yapabilmeleri için en uygun faktör bileşimini (hangi faktörden ne kadar kullanılacağını) bulmaları gerekir. Bu durumun bulunması üretici dengesine ulaşılması anlamına gelir. Üretici dengesine ulaşmak için öncelikle eş ürün eğrisinin bulunması gerekir. eş ürün eğrisi, üreticiye aynı üretim düzeyini sağlayan faktör bileşimlerinin geometrik yeridir. Örneğin üretici, bir X malını üretebilmek için sermaye ve emek miktarı faktörlerinden oluşan bir üretim fonksiyonuna sahip olsun. Aşağıdaki tabloda aynı üretim seviyesini farklı emek ve sermaye miktarı kullanılmış şekilde göstersin.

14 Bileşim Emek Sermaye A B C D E Tabloda yer alan değerlerin grafiği ise bize farksızlık eğrisini verir; özellikleri; Görüldüğü gibi eş ürün eğrileri de, orijine dış bükey bir eğrilerdir. Eş ürün eğrisinin Üzerindeki her noktada aynı üretim düzeyini gösterir. Yani A noktasındaki üretim düzeyi ile diğer noktalar arasındaki üretim düzeyleri eşittir. Eş ürün eğrileri negatif eğimlidir. Azalan marjinal gelir ilkesi geçerlidir. Birden çok eş ürün eğrisi var ise buna eş ürün eğrisi paftası denir. Aşağıdaki grafikte bir eş ürün eğrisi paftası gösterilmiştir. Buna göre her eş ürün eğrisi başka bir üretim düzeyini temsil eder. Aynı zamanda kuzey doğuya doğru ilerledikçe (yani sağ yukarı doğru gittikçe) daha yüksek üretim düzeyini temsil eden eş ürün eğrilerine ulaşılır (Ya da eş ürün eğrileri kuzey doğuya gittikçe, grafikteki ok yönünde, üretici için üretim düzeyi artar). Bu artış şekline monotonik artış denir. Bu durumda grafikteki en yüksek

15 üretim düzeyini temsil eden eğri EE 4 eş ürün eğrisidir. Burada ki bir başka özellikte eş ürün eğrileri birbirlerini kesmezler. Çünkü her eş ürün eğrisi bir bütün halinde ayrı bir üretim düzeyini temsil eder. Eş ürün eğrileri üreticinin ulaştığı üretim düzeyini göstermekte fakat üretim dengesini tek başına belirleyememektedir. Bunun için, üreticinin harcamalarının sınırı yani kısıtını oluşturan üretim maliyetinin bilinmesi gerekmektedir. Üreticinin bütçesinden elde edilecek eş maliyet doğrusu grafiğe eklendiğinde, üretici dengesi belirlenebilecektir. Eş maliyet doğrusu, üreticinin sabit bir üretim bütçesi altında ve üretim faktörlerinin belirli fiyatları kapsamında, belirli bir üretim miktarına ulaşabileceği faktör bileşenlerinin geometrik yeridir. Biz konu boyunca eş maliyet doğrusunu negatif eğimli ve düz bir doğru olarak kabul edeceğiz (Kitapta eş maliyet doğrusunun elde edilişine yer verilmemiştir). Bu durumda eş maliyet doğrusu aşağıdaki gibi bir doğrudur;

16 Eş maliyet doğrusuda aynı eş ürün eğrisi gibi kuzey doğuya doğru gittikçe daha yüksek maliyetler temsil eder. Eş maliyet doğrusunu da belirlediğimize göre artık eş ürün eğrisi yaklaşımı ile üretici dengesini bulabiliriz. Üretici dengesi, aynı grafik üzerinde, eş ürün eğrisi ve eş maiyet doğrusunun kesiştiği noktada oluşur. Aşağıdaki grafikte bu nokta D noktasıdır. D noktasına karşılık gelen Emek ve Sermaye kullanım miktarlar üretici dengesi (karı maksimum yapan üretim) ve üretim faktörlerinin kullanım miktarlarını verir.