YAPI ÜRETİMİNDE ADAMSAAT DEĞERLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA VE SONUÇLARI 16. İnşaat Mühendisliği Teknik Kongresi - Ankara ÖZET

Transkript

1 YAPI ÜRETİMİNDE ADAMSAAT DEĞERLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA VE SONUÇLARI 16. İnşaat Mühendisliği Teknik Kongresi - Ankara Dr. Murat KURUOĞLU Öğretim Görevlisi İ.T.Ü. İnşaat Fakültesi Yapı İşletmesi Anabilim Dalı İstanbul / TÜRKİYE Fahri İlke BAYOĞLU İnşaat Mühendisi Yapı İşletmesi Anabilim Dalı İstanbul/TÜRKİYE ÖZET Bu çalışmada inşaat işçi verimliliği üzerine bir araştırma yapılmış ve sonuçları tartışılmıştır. İnşaat işçi verimliliği, adamsaat kavramı adı altında sayısal değerler olarak tanımlanmış, bu değerlerin inşaat yapımının çeşitli aşamalarına ait kullanım alanlarına örnekler verilmiştir. İnşaat firmaları tarafından çeşitli inşaat iş kalemleri için kullanılan adamsaat değerlerini belirlemek amacıyla bir araştırma yürütülmüştür. Büyük ve orta ölçekli inşaat firmalarıyla görüşülerek adamsaat değerleri toplanmış ve düzenlenerek tablo şeklinde bir araya getirilmiştir. Bu tabloda inşaat firmalarından toplanan değerler ile Bayındırlık Bakanlığı nın aynı iş kalemleri için birim fiyat analizlerinde öngördüğü değerler bir arada gösterilmiş ve birbirlerine oranlanarak Bakanlık tarafından öngörülen ve inşaat firmaları tarafından uygulamada kullanılan değerlerin ne derece birbirine uyduğu irdelenmiştir.

2 GİRİŞ Toplumların genel hedefi olan kalkınma, refah düzeyinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. Daha iyi yaşamanın gerektirdiği ihtiyaçların karşılanması daha fazla üretimi, bu ise daha fazla girdi kullanımını gerektirmektedir. Kaynakların kısıtlı, nüfusun mevcut kaynaklara göre nispeten fazla ve ihtiyaçların ise teorik olarak sınırsız olduğu ülkelerde, hedeflenen refah düzeyine erişilebilmesi için mevcut kaynakların en iyi şekilde, yani verimli olarak kullanılması çok önemlidir.(1) Günümüz endüstrileşmiş toplumlarının vazgeçilmez kurumları durumunda olan işletmeler, belirledikleri hedefe ulaşabilmek amacıyla çeşitli faktörlere ihtiyaç duymaktadırlar. İnsan, bu faktörlerden belki de en vazgeçilmez olanıdır. İnsan emeği, diğer üretim faktörleri ile birleşerek işletmenin amaçlarına katkıda bulunur. Fakat üretim faktörleri içinde en önemli ve kuşkusuz en zor kontrol edileni emek faktörüdür. (2) Verimliliğin bir gösterge ve imalat içerisinde çok önemli bir yeri olduğu, bu nedenle inşaat imalatında da bu kavramın oluşumu ve şartların incelenmesi gereği ortadadır. Emek yoğun çalışan inşaat sektöründe verimlilik kavramı özellikle iş planlaması, iş programları ve imalatların istenen kalitede tamamlanması açısından ele alınmalıdır. (3) Bu çalışmada, yapı üretiminin özellikle planlama ve teklif hazırlama aşamalarında yoğun bir şekilde ihtiyaç duyulan adamsaat değerleri incelenmiştir. Bu değerler, iş programı hazırlanması aşamasında inşaat işini oluşturan aktivitelerin süreleri ile kullanılacak işgücünün belirlenmesinde kullanılmaktadır. Adamsaat değerlerinin geniş kapsamlı bir değerlendirmesini yapmak amacıyla, inşaat firmalarıyla birebir görüşmeler şeklinde yürütülen bir anket çalışması ile belirli inşaat iş kalemleri için, firmaların kullandıkları adamsaat değerleri bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada izlenen metot, görüşmelerde kullanılacak anket formunun belirlenmesi, görüşme yapılacak olan firmaların seçilmesi, yetkili kişilerle görüşmelerin yapılması, görüşme izlenimlerinin değerlendirilmesi ve toplanan verinin bir araya getirilerek istatistik tekniklerle düzenlenmesi biçimindedir. Çalışmanın konusunu oluşturan adamsaat kavramı, yapı üretiminde işçi verimliliğini gösteren bir kriterdir. İşçi verimliliğinin bir göstergesi olarak adamsaat kavramının tanımlanması yapılmış, adamsaat değerlerinin yapı üretimindeki kullanımına örnekler verilmiştir. Son olarak çalışma sonucunda elde edilen veriler bir tablo şeklinde sunulmuştur (4). Ayrıca bulunan değerler Bayındırlık Bakanlığı birim fiyat analizlerinde (5) kullanılanlarla karşılaştırılmış, sonuçlar tartışılmıştır.

3 AMAÇ Bu çalışmanın amacı, inşaat işinde işçi verimliliğinin bir göstergesi olan adamsaatler ile ilgili olarak, İnşaat firmalarının uygulamada kullandığı değerleri toplayarak düzenlemek ve çalışmanın kapsayabildiği ölçüde bir veritabanı oluşturmak, Firmaların bu konuyla ilgili çalışmalarını belirlemek ve genel biçimde inşaat firmalarının konuya yaklaşımını ortaya koymak, Bayındırlık Bakanlığı nın hazırlamış olduğu birim fiyat analizlerinde yer alan işçilik miktarları ile inşaat firmalarından toplanan adamsaat değerlerinin karşılaştırmasını yaparak Bayındırlık Bakanlığı analizlerinin işçilik miktarı açısından uygulama değerleriyle ne derece uygunluk içinde olduğunu saptamaktır. ADAMSAAT KAVRAMI VE KULLANIM YERLERİ İş verimi, birim zamanda (saat veya gün) yapılan iş miktarı ya da birim imalatın yapılması için gerekli olan süre olarak ifade edilebilir. Bu noktada, inşaat imalatında işçi verimliliğini göstermek için adamsaat kavramı kullanılır. Adamsaat, herhangi bir iş kalemindeki bir birimlik imalat için bir işçinin saat cinsinden çalışacağı süre dir. Üzerinde önemle durulması gereken nokta ise adamsaat değerlerinin, işin birim miktarının makine kullanılmadan sadece işçi tarafından yapıldığı zaman ortaya çıkan süreler olduğudur. Adamsaat değerlerinin proje aşamasında, planlama ve kontrol mekanizmasında önemli bir yeri vardır: (6) Proje aşamalarının ilki olan planlama ve teklif hazırlama konusunda adamsaat değerleri kullanılır. Teklifin hazırlanmasına söz konusu olan işin maliyet hesabı ve bunun içinde yer alacak işçi veya çalışan maliyetlerinin belirlenmesi için bu veriye ihtiyaç duyulur. Bu işin kaç kişi ile ne kadar sürede tamamlanabileceği konusu ve bunun saptanması için önemli veri olan adamsaat değerlerinin elde edilmesi, ortaya konması gerekir. Bu bağlamda işletmelerin gerçek maliyet hesaplamalarında adamsaat verisine gerekli dikkat ve özen gösterilmelidir. Planlamada ulaşılmak istenen önemli bir sonuç da işin bitim süresidir. Bu sürenin oluşumu için de adamsaat verisine ihtiyaç duyulur. İşin bitiş süresini etkileyen diğer faktörler (finansman, malzeme durumu vb.) uygun durumda olması koşuluyla fiziki miktarı belli olan işin yapılma süresine karar verilebilir. Bir işçinin bir birim imalatı ne kadar sürede yapabildiği

4 (adamsaat) ve işin miktarı (metraj) da belli olduğundan karar vereceğimiz işçi sayısı ile işin bitim tarihine ulaşmamız mümkün olmaktadır. ÇALIŞMA YÖNTEMİ Yukarıda belirtilen şekilde inşaat üretiminde önemli bir kullanım alanı olan adamsaat değerleri ile ilgili olarak yapılan kaynak taramalarında inşaat sektöründe bu konu ile ilgili tatmin edici bir çalışma bulunamamıştır. Konu ile ilgili belirlenebilen yardımcı kaynaklar, kaynaklar bölümünde 7. sıradan itibaren, bu konuyla ilgilenecek araştırmacılar için verilmiştir. Çalışma kapsamında değerlendirilmek üzere toplanmak istenen adamsaat değerlerinin elde edilebilmesi için inşaat firmalarıyla birebir görüşme şeklinde anketler yapılmıştır. Bu süreç için şu şekilde bir metot izlenmiştir: Anket formunun oluşturulması : Görüşülecek inşaat firmalarından hangi inşaat iş kalemlerine ait adamsaat değerlerinin isteneceği belirlenmiş, bu iş kalemleri bir liste halinde hazırlanan anket formunda yer almıştır. Anket formunda Bayındırlık Bakanlığı nın bir bina inşaatı için öngördüğü iş kalemlerine yer verilmiştir. Görüşme yapılacak firmaların belirlenmesi : Planlama departmanı bulunan veya istenen adamsaat değerlerine veritabanında sahip olabileceği ön görülen orta ve büyük ölçekte inşaat firmalarına ulaşılmasına kararı verilmiştir. Bu firmalarda iletişime geçilecek yetkililer belirlenmiştir. Yetkili kişiler ile görüşülmesi : Belirlenen inşaat firmalarındaki yetkili kişilerle iletişime geçilerek görüşmeler yapılmıştır. Yapılan görüşmelerde bu şahısların yürütülen araştırmaya olan yaklaşımları, istenen değerlere ne ölçüde sahip oldukları ve bunlar hakkındaki bilgi ve düşünceleri dikkatle gözlenmiştir. Görüşme izlenimlerinin değerlendirilmesi : Görüşülen her bir firmanın konuya yaklaşımı farklı şekilde olmuştur. Olumlu biçimde yaklaşarak bilgilerini paylaşanların yanında istenen bilgilerin şirket sırrı olduğunu ileri sürerek çalışmaya katkıda bulunmak istemeyenler de olmuştur. Bu, inşaat firmalarının hem teknik olarak planlama konusundaki deneyim ve bilgi düzeyini ölçmede hem de benimsedikleri iş kültürünün anlaşılması hakkında çok yararlı ip uçları vermiştir. Toplanan verilerin bir araya getirilerek düzenlenmesi : Anket sonucu elde edilen değerler, birimleri saat/imalat olacak şekilde düzenlenmiş ve bir tabloda (Tablo 1) gösterilmiştir.

5 VERİLERİN ANALİZİ Çalışma sonucunda, bir bina inşaatı içinde yer alan Bayındırlık Bakanlığı na ait 69 iş kaleminin adamsaat değerine ulaşılmıştır. Görüşülen firmalar adamsaat değerlerini imalat/süre, süre/imalat vb. farklı birimlerde vermişlerdir. Bu veriler, birimleri saat/imalat olacak şekilde düzenlenerek birim uyumu sağlanmıştır. Elde edilen değerler bir tablo 1 deki biçimde düzenlenerek gösterilmiştir. Tabloyu oluşturan kolonların açıklamaları aşağıda yapılmıştır: Poz No adlı birinci kolonda, adamsaat değerleri toplanan Bayındırlık Bakanlığı na ait iş kalemlerinin poz numaraları verilmiştir. 2. kolonda, söz konusu iş kalemleri Bayındırlık Bakanlığı birim fiyat analizlerinde yer alan isimleriyle gösterilmiştir. Yer kısıtlaması olduğundan dolayı bazı iş kalemlerinin adları kısaltılarak yazılmıştır. 3. kolon olan Birim kolonunda iş kalemlerine ait imalat birimleri verilmiştir. Tablonun 4. kolonunda iş kalemleri için Bayındırlık Bakanlığı nın öngördüğü işçilik miktarları adamsaat olarak gösterilmiştir. Kolon adı olan B.B. Bayındırlık Bakanlığı anlamına gelmektedir. Bir iş kalemine ait adamsaat değeri için birim fiyat analizlerinde o iş kalemi için öngörülen işçilik miktarları toplanmıştır. Örneğin poz no lu 150 dozlu demirsiz beton iş kalemi için adamsaat değerinin bulunması için aşağıdaki işlem yapılmıştır : Beton ustası...0,50000 saat Makinist...0,72000 saat Makinist yard...0,15000 saat Düz işçi...8,00000 saat TOPLAM...9,37000 saat Tablonun 5. kolonu Ortalama kolonudur. Bu kolonda, her bir iş kalemi için inşaat firmalarından toplanan farklı adamsaat değerlerinin ortalaması yer almaktadır. Farklı değerlerin ortalaması alınarak her bir iş kalemi için tek bir değere indirgeme yapılmıştır. Tablonun 6. ve son kolonu Oran kolonudur. Bu kolonda, her bir iş kalemi için Bayındırlık Bakanlığı nın (BB) öngördüğü işçilik miktarlarıyla inşaat firmalarından toplanan değerlerin ortalaması (Ortalama) oranlanarak karşılaştırılmıştır. Bu oranlar Oran = BB/Ortalama Biçiminde hesaplanmıştır.

6 Tablo 1 Adamsaat değerleri tablosu Poz No İş Kalemleri Birim B.B. Ortalama Oran Serbest kazı, tesviye kazısı (makine) m3 0,300 0,251 1, Dolgu sıkıştırma (el ile) m3 1,000 0,950 1, İksa (sık aralıklı,ahşap) m2 2,100 1,750 1, Beton (demirsiz,her cins,betoniyer ile) m3 9,370 2,834 3, Fore kazık m 34,200 6,500 5, Taş duvar m3 12,155 10,000 1, Blokaj m3 6,000 9,050 0, Tuğla duvar (yatay delikli,fabrika tuğlası ile) m3 11,200 8,372 1, Yarım tuğla duvar m2 1,520 1,537 0, Hafif beton blok duvar (9-10 cm genişliğinde) m2 1,430 1,560 0, Hafif beton blok duvar (19-20 cm genişliğinde) m2 2,210 1,885 1, Techizatlı hafif beton pano duvar m2 1,390 1,500 0, Techizatlı hafif beton plak çatı döşemesi m2 1,170 1,500 0, Oluklu kiremitle çatı örtüsü m2 0,600 0,500 1, Trapezoida alüminyum levha çatı örtüsü m2 1,100 1,550 0, Oluklu galvanizli saç ile çatı örtüsü m2 0,800 1,180 0, Oluklu asbest levha ile çatı örtüsü m2 1,300 0,780 1, Delikli beton briket duvar (10 cm) m3 10,937 9,743 1, Delikli beton briket duvar (20 cm) m3 10,850 9,243 1, Beton döşeme briketi (asmolen) döşenmesi m2 1,500 1,465 1, Beton kanalizasyon büzü döşenmesi m 3,557 2,148 1, Cam tülü pestili ile tek katlı yalıtım m2 1,200 0,520 2, Cam tülü pestili ile iki katlı yalıtım m2 1,800 0,900 2, Cam tülü pestili ile üç katlı yalıtım m2 2,200 1,200 1, Isıtılmış kum yalıtım koruyucu m2 0,150 0,250 0, Asfalt emül. Kum yalıtım koruyucu m2 0,800 0,500 1, mm tabii kauçuk tek yalıtım m2 0,900 0,600 1, cm polistiren köpüğü ısı yalıtımı m2 0,500 0,440 1, Bir kat bitümlü karton yalıtım m2 0,800 0,400 2, /A Bir kat astar+bir kat sıcak bitümlü ısı yalıtımı m2 0,800 0,400 2, Çıplak beton kalıbı m2 3,500 2,055 1, Kalıp iskelesi m3 0,497 0,388 1, İş iskelesi m3 0,556 0,283 1, Ahşap oturma çatı m2 2,520 2,043 1, İki yüzü kontrplak pres. iç kapı m2 6,250 2,750 2, Çıralı camdan telerolu pencere m2 5,250 2,750 1,91

7 Tablo 1. Adamsaat değerleri tablosu (devam) Hasır çelik (her kg/m2 için) kg 80,000 35,000 2, Nervürlü çelik kg 115,000 48,771 2, Demir çatı makası kg 380, ,000 3, Demir karkas inşaat yapımı kg 370, ,800 3, Demir kapı, kepenk, pencere vb. kg 0,800 0,393 2, Kutu profil pencere kg 0,700 0,450 1, Çeşitli demir işleri kg 0,650 0,415 1, Alüminyum asma tavan (baskı çıtalı/çıtasız) kg 1,100 3,500 0, no. Çinko 155mm yağmur oluğu m 3,760 2,400 1, cm iç çapında pik döfen adet 1,720 1,250 1, no. Çinkodan harpuşta yapımı m2 2,280 1,460 1, f125mm iç çaplı pvc yağmur oluğu m 0,459 0,300 1, f150mm iç çaplı pvc yağmur oluğu m 0,730 1,855 0, Yeni ahşaba üç kat yağlıboya m2 2,180 0,760 2, Demire 2 kat sülyen,2 kat yağlı boya m2 2,320 1,017 2, Renkli üç kat kireç badana m2 0,300 0,418 0, Üç kat plastik badana m2 1,000 0,613 1, Mevcut döşeme üzerine 2mm PVC karo döşenmesi m2 1,000 1,400 0, Beton satıhı darbe,toz,aşınma vb. koruma m2 0,900 0,500 1, Madeni imalatın korozyona karşı 2 kat boyanması m2 1,000 0,880 1, Karo fayans duvar kaplaması m2 3,490 2,773 1, Karo seramik döşeme/duvar kaplaması m2 4,710 2,163 2, cm mermer döşeme kaplaması m2 4,610 4,000 1, Suni mermer plak döşeme kaplaması m2 4,390 2,280 1, Dökme mozaik merdiven basamağı kaplaması m 1,520 2,000 0, Mermer/suni mermer merd. basa. kap. m 3,050 3,337 0, Çimento harcı ile düz sıva m2 2,065 1,631 1, Sentetik reçine bağlayıcılı plastik sıva m2 0,650 1,000 0, Düz dökme mozaik döşeme kaplaması m2 2,860 1,183 2, Düz dökme mozaik denizlik/parapet m2 18,440 10,500 1, Çimento harçla tesviye tab. (3cm) m2 0,973 0,780 1, Beton yüzeylere çimentolu mala perdahı m2 0,850 0,500 1, ,5-4 cm kalınlığında 500kg çimento doz şap yapılması m2 1,338 0,842 1,59 Ortalama : 1,56 Oran kolonundaki değerlerin 1 veya 1 e yakın olması, iş kalemleri için Bayındırlık Bakanlığı nın öngördüğü ile inşaat firmalarının uygulamada kullandıkları değerlerin

8 birbirleriyle aynı veya birbirlerine yakın olduğunu gösterir. Oran değeri 1 den uzaklaştıkça, Bakanlık tarafından öngörülen değerlerle firmalar tarafından uygulamada kullanılan değerler arasında uyuşmazlık olduğu anlaşılmaktadır. Her bir iş kalemi için bu oran hesaplanmış ve Bayındırlık Bakanlığı değerleri ile firmaların kullandıkları değerler arasındaki uyum gözlenmiştir. Bu gözlemlerde elde edilen bulgular aşağıda sıralanmıştır: 1. Toplam 69 iş kalemi için oranlar hesaplanarak incelendiğinde, hesaplanan oranların iş kalemlerinin sayısına göre dağılımı şu şekildedir: Oran İş kalemi sayısı 0-1 arası 15 tane 1-2 arası 38 tane 2-3 arası 12 tane 3'ten büyük 4 tane iş kaleminin 54 tanesinde (%78 inde) Bayındırlık Bakanlığı nın adamsaat değerleri inşaat firmalarının kullandığı değerlerden büyüktür. Bu, Bayındırlık Bakanlığı nın genel olarak iş kalemlerinde uygulamada kullanılandan daha fazla işçilik öngördüğünü göstermektedir. 15 adet iş kaleminde (%22) ise Bayındırlık Bakanlığı uygulamadan daha düşük adamsaat değerleri öngörmüştür. 3. Genel bir karşılaştırma kriteri vermesi açısından iş kalemleri için hesaplanan oranların ortalaması alınmış ve 1,56 değerine ulaşılmıştır. Bu bulguya dayanarak iş kalemlerinin genelinde Bayındırlık Bakanlığı nın gerçek uygulama değerlerinin 1,56 katı fazla işçilik öngördüğü söylenebilir. 4. Oranların iş kalemlerinin cinsine göre dağılımı incelendiğinde Bayındırlık Bakanlığı nın duvar örülmesi ve çatı örtüsü döşenmesi gibi iş kalemlerinde uygulamadakinden daha az (0-1 arası oranlar), ince iş olarak bilinen iş kalemlerinin hemen hemen hepsinde ise daha fazla işçilik öngördüğü görülmektedir (1-2 arası oranlar). Özellikle beton dökülmesi, fore kazık, hasır çelik döşenmesi, nervürlü çelik döşenmesi gibi kaba inşaat iş kalemlerinde ise bu oran daha da büyümekte, 3 e kadar ulaşmakta hatta 3 ü de aşmaktadır.

9 SONUÇ İnşaat işinin planlı bir şekilde yapılmasının gerekliliğinin gittikçe daha fazla anlaşıldığı bir dönemde, planlama işini oluşturan parçalar arasında vazgeçilmez bir yeri olan işçi verimliliğinin öneminin anlaşılması ve bu alanda hem kamu hem de özel sektör tarafından gerekli adımların atılması Türk inşaat sektörünün gelişme yolunda daha hızlı ilerlemesini sağlayacaktır. Elde edilen bulgular inşaat sektöründe işçi verimliliğinin yeterince dikkate alınmayan bir konu olduğunu göstermekte ve önemli noktalara işaret etmektedir: 1. Bayındırlık Bakanlığı birim fiyat analizlerinde öngörülen işçilik miktarlarının büyük bir kısmı aynı iş kalemleri için inşaat firmaları tarafından uygulamada kullanılan işçilik miktarlarından farklıdır. Bayındırlık Bakanlığı birim fiyat analizlerinde yer alan işçilik miktarları uygulamada kullanılan değerler göz önüne alınarak gerçek durumu yansıtacak şekilde yeniden düzenlenmeli, böylece öngörülen değerlerin uygulamada da aynı tutarlılığı göstermeleri sağlanmalıdır. 2. İnşaat teknolojisinde meydana gelen gelişmeler sonucu yeni iş kalemleri ortaya çıkmaktadır. Bu iş kalemlerine ait analizler hazırlanarak Bayındırlık Bakanlığı birim fiyatları arasında yer almalı, bu konudaki boşluklar doldurulmalıdır. 3. Bayındırlık Bakanlığı, inşaat adamsaat değerlerinin elde edilip düzenlenmesi için sektörde faaliyet gösteren firmalarla iletişime geçmelidir. Periyodik olarak firmalarla temasa geçilerek güncel değerler toplanmalıdır. Firmalardan toplanan değerler bir bilgi bankası oluşturacak şekilde düzenlenerek kullanıma sunulmalıdır. 4. Bayındırlık Bakanlığı, elde ettiği adamsaat değerlerini her yıl birim fiyatların açıklanması gibi açıklamalı ve inşaat sektöründe faaliyet gösteren firmalara kendilerini değerlendirme olanağı sağlamalıdır.

10 KAYNAKLAR 1. Tigrel,A., Dr., Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarı, Verimlilik Dergisi 2. Akay, K., Verimlilik Arttırıcı Teklif Sisteminin İncelenmesi, YLT, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Şubat Sorguç, D.,Prof. Dr., Yapı İşletmesi Ders Notu II İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi matbaası, İstanbul Kuruoğlu,M.,Dr., İnşaat Firmalarında Verimlilik Araştırması, İTÜ İnşaat Fakültesi bitirme grup çalışması, 2000,İstanbul 5. Bayındırlık Bakanlığı Birim Fiyat Analizleri 6. Kuruoğlu,M.,Sorguç,D., Yüklenici İnşaat firmalarında Planlama Departmanlarının durumu ve sorunları açısından yeniden düzenleme önerisi, 2. Yapı İşletmesi Kongresi İzmir, Kuruüzüm,O, Verimliliği Arttırmada İş Etüdü Teori ve Uygulamaları, İTÜ, İstanbul Doğan,A.,Alper,A., İmalatçı Kamu Kuruluşlarında Maliyet ve Verimlilik Karşılaştırmaları, MPM, Ankara Kök,R.,Dr., Endüstriyel Verimlilik ve Etkileri, Atatürk Üniversitesi, Erzurum Gürsoy,B. Prof. Dr., Verimlilik Üzerine Düşünceler, MPM Ankara Juraev,R., İşletmelerde Verimlilik Ölçme ve Değerlendirme, YLT, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Köse, A.H. Büyüme ve Verimlilik, MPM, 1992