TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI VE GELECEĞİ

Transkript

1 TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI VE GELECEĞİ BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU YENİ MEVDUAT SİGORTA SİSTEMİ ÖNERİSİ BANKA BİRLEŞME VE DEVİRLERİ Dr. Mehmet GÜNAL Ankara, Haziran 2001

2 ÖNSÖZ Türkiye 21. Yüzyılın ilk senesi olan 2000 yılına ekonomik ve siyasi açıdan çok hareketli girmiştir yılı sonunda IMF ile bir Stand-By anlaşması imzalanarak, Enflasyonu Düşürme Programı adı altında bir istikrar programı uygulamaya konmuştur. Program kamuoyunun ve uluslararası çevrelerin de desteğiyle başarıyla devam ederken, cari işlemler dengesineki artış, bankacılık sistemindeki yapısal sorunlar ve yurtdışına yıl sonu nedeniyle sıcak para çıkışı ile birleşince Kasım ayı sonlarında bir likidite krizi yaşanmış ve programa olan güven sarsılmıştır. Artan belirsizlik ve güvensizlik, IMF'den sağlanan ek rezerv kolaylığı ile giderilerek sabit kura dayalı enflasyonu düşürme programına devam edilmiştir. Şubat 2001'e gelindiğinde başka bir kriz yaşanmış ve sabit kur sistemi terkedilerek, dalgalı kura geçilmek zorunda kalınmış ve TL fiilen % 60 civarında devalüe edilmiştir. Bu krizin yarattığı belirsizlik, Sn Kemal Derviş'in uzun çalışmaları sonucunda açıklanan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı'na rağmen devam etmektedir. Programın tespitler kısmında da belirtildiği gibi, krizlerin en önemli nedeni sürdürülemez iç borç dinamiği ve bankacılık sistemindeki sağlıksız yapıdır. Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri bankacılık sekötürnün sorunlarını daha da ağırlaştırmış ve faiz ve kur riski sonucu büyük kayıplara yol açmıştır. Krizlerin yarattığı belirsizlik ortamı, faiz, döviz kuru ve enflasyondaki ani artışla birleşince reel sektör de olumsuz etkilemiş ve kredi imkanları ortadan kalkmıştır. Kredi geri ödemelerinde de sorunlar yaşanmıştır. Bu çerçevede, Dr. Mehmet Günal'ın, krizlerin ortaya çıkmasında önemli payı olan bankacılık sektörünün sorunlarını ve bazı çözüm önerilerini ele alan bu çalışması gündemle örtüşmektedir. Çalışmanın bankacılık sektörünün sorunlarının çözümüne katkıda bulunacağını umuyorum. Bankacılık sektörünün rehabilitasyonu ve kamu bankalarının yeniden yapılandırılması için gereken mali yükün de dolaylı olarak yükleneceği reel kesimin temsilcisi olan Ankara Ticaret Odası olarak, böyle bir çalışmanın yayınlanmasına katkıda bulunmayı bir görev kabul ediyor ve sorunların çözümüne katkıda bulunacak her türlü çalışmayı destekleyeceğimizi bir kez daha vurguluyoruz. Sinan Aydın AYGÜN Ankara Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkanı 2

3 SUNUŞ Türk bankacılık sektrü, ekonomimizin 1980'lerden itibaren yaşadığı değişimilerden en çok etkileşen sektörüdür. Bankalar finans alanındaki kürselleşmenin ve tekonolojik yeniliklerin de etkisiyle hızlı bir gelişme kaydetmiştir. Ancak, ekonominin yapısal sorunu olan kamu açıkları ve finansman sorunu çözülemediği için bankalar rekabetçi yapıdan uzaklaşarak, sadece kamu kağıtları ticaretiyle uğraşır hale gelmiştir. Başarıyla yürüyen Enflasyonu Düşürme Programı'na rağmen Kasım 2000'de ve ardından Şubat 2001'de yaşanan krizlerin arkasındaki gerçek neden, sorunlara kalıcı çözüm bulunamamasıdır. Aslında, bu çalışma düşük enflasyonlu ve rekabete açık ortamda, bankacılık sektörünün geleceğini tartışmak ve çözüm önerileri aramak üzere başlatıldı. Ancak, yaşanan krizler ve bankacılık sektörünün ağırlaşan sorunları çalışmanın boyutunu biraz değiştirdi. Bu çalışmada, bankacılık sektörünün temel sorunları ve bu yeni dönemde sağlıklı bir bankacılık sisteminin ve mali sistemin tesisi için alınması gereken önlemler ele alınmaktadır. Bu çerçevede, yeni dönemde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun rolü ve önemi, ahlaki (kötüye kullanma) riskin önlenmesi ve bankaların sağlıklı işlemesini temin etmek için riske dayalı mevduat sigortası sistemi, sorunların çözümü için banka birleşmeleri ve devralmalarının teşvik edilerek düzenlenmesi gibi konular ayrıntılı olarak incelenmektedir. Kitabın, başta akademik çevreler, uygulayıcı konumundaki bürokratlar, reel kesim temsilcileri olmak üzere tüm ilgilenenlere katkıda bulunacağına inanıyorum. Kitabın yayınlanmasındaki katkılarından dolayı, ATO Başkanı Sn. Sinan Aygün'ün şahsında tüm oda yöneticilerine, değerli yorum ve görüşlerinden dolayı ATO Başkan danışmanı ve Yayın Kurulu Üyesi Sn. Prof. Dr. Yusuf Ziya İrbeç'e, yazım ve düzeltme aşamasındaki katkılarından dolayı çalışma arkadaşlarım Ünal Erdem ve Gülay Sakallı'ya teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak, kitabın oluşumu sürecinde en çok fedakarlık gösteren eşim ve oğullarıma destekleri için teşekkür ediyorum. Dr. Mehmet GÜNAL Ankara, Mayıs

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i SUNUŞ... ii İÇİNDEKİLER... iii TABLOLAR LİSTESİ... vii KISALTMALAR... viii I GİRİŞ... 1 II BANKACILIĞIN TARİHÇESİ Bankacılığın Kökeni ve İlk Çağlarda Bankacılık Bankacılığın Gelişimi... 7 III TÜRKİYE DE BANKACILIK SEKTÖRÜ Tarihçe Osmanlı Döneminde Bankacılık Cumhuriyet Döneminde Bankacılık Döneminde Bankacılık Sonrasında Bankacılık Türkiye de Finansal Sistem ve Bankalar Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) TCMB'nin Temel Görev ve Yetkileri TCMB'nin Rolü ve Bağımsızlık Finansal Gelişmeler ve Para Politikası Bankalar Özel Finans Kurumları Özel Finans Kurumlarının Tarihçesi ve Gelişimi Özel Finans Kurumlarının Faaliyetleri ve Finans Kesimindeki Yeri Kamu Kesiminin Finansal Sistemdeki Rolü Bankacılık Sektörünün Yapısı ve Rolü Bankacılık Sektörünün Yapısı Türkiye de Bankaların Rolü Bankaların Denetimi Eski Denetim Sistemi Sayılı Bankalar Kanunu na Göre Denetim Sistemi Bankaların Yasal Yükümlülükleri Mevduat Munzam Karşılık Oranı Disponibilite Oranı Yabancı Para net genel Pozisyonu/Sermaye Tabanı Standart Rasyosu Krediler ve Alacaklar İçin Ayrılacak Karşılıklar Diğer Yükümlülükler: Sermaye Yeterliliği Oranı, Kur Riski Oranı ve Zorunlu Döviz devir Oranı IV BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TEMEL SORUNLARI Oligopolistik Yapı: Rekabet Yetersizliği Grup veya Holding Bankacılığı Denetimin Yetersizliği ve Etkin Olmaması Türkiye nin Ekonomik Yapısı: Yüksek Kamu Açıkları ve Enflasyon Kamunun Finansal Sistemdeki Belirleyiciliği Kamu Bankalarının Sektördeki Ağırlığı

5 4.7 Tasarruf Mevduatı Sigorta Sisteminin Yetersizliği ve Mevduata % 100 Güvence Verilmesinin Getirdiği Sorunlar Ölçeğin Küçüklüğü ve Dışa Açık Olmama V TÜRKİYE DE BANKACILIK KRİZLERİ Bankacılık Krizlerinin Nedenleri, Etkileri ve Önlenmesi Bankacılık Krizlerinin Nedenleri ve Etkileri Bankacılık Krizlerinin Önlenmesi Türkiye de Bankacılık Krizleri VI- MEVDUATIN SİGORTALANMASI VE DÜNYADA MEVDUAT SİGORTA SİSTEMLERİ Mevduatın Sigortalanması ve Önemi Dünyada Mevduat Sigortası Uygulamaları ABD'de Mevduat Sigorta Sistemi ve FDIC İspanya'da Mevduat Sigorta Sistemi ve Mevduat Garanti Fonu Almanya'da Mevduat Sigorta Sistemi ve Mevduatı Koruma Fonu İngiltere'de Mevduatı Koruma Sistemi Japonya'da Mevduat Sigorta Sistemi AB Ülkelerinde Mevduat Sigortası Mevzuatı ve Uyumlaştırılması VII - TÜRKİYE DE MEVDUAT SİGORTASI UYGULAMASI: TASARRUF MEVDUATI SİGORTA FONU Tarihçe Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) Fon un Kuruluşu Fon un Hukuki Yapısı ve Denetimi Fon un İdare ve Temsili Fon un Görev ve Yetkileri Fon un Teşkilat Yapısı Fon un Kaynakları ve Kullanımı Fon un Bankaları Devralması ve Devralınan Bankaların Durumu Fon un Bankaları Devralması ve Gerekçeleri Devralınan Bankalarla İlgili Gelişmeler ve Bankaların Geleceği VIII 4389 SAYILI BANKALAR KANUNU VE BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU Sayılı Kanun un Kanunlaşma Süreci Sayılı Kanunun Değerlendirilmesi ve Öneriler Kanunun Değerlendirmesi ve Eksiklikleri Kapsamlı Bir Reform Önerisi: Mali Piyasalar Yüksek Kurulu Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Kurulu Kurum ve Yapısı Kurum un Görev ve Yetkileri Kurum un Teşkilat Yapısı Başkan Yardımcılarının Görev, Yetki ve Sorumlulukları Kurum Hizmet Birimleri

6 8.3.4 Kurumun Geleceği ve Sektöre Etkileri IX YENİ BİR MEVDUAT SİGORTA SİSTEMİ ÖNERİSİ: RİSKE DAYALI PRİM SİSTEMİ Mevduat Sigortasının Doğurduğu Risk ve Riske Dayalı Prim Sistemi ABD de Riske Dayalı Prim Sistemi ve CAMEL Derecelendirmesi Risk Ölçümü ve Riske Dayalı Prim Sisteminin Türkiye de Uygulanabilirliği X BANKA BİRLEŞME VE DEVİRLERİ Banka Birleşmelerinin Nedenleri ve Etkileri Banka Birleşmelerinin Nedenleri Banka Birleşmelerinin Etkileri Dünyada Banka Birleşmeleri Türkiye de Banka Birleşmelerinin Uygulanabilirliği ve Muhtemel Etkileri XI - BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN GELECEĞİ ÜZERİNE GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA EK TABLOLAR Ek: 1 Bankaların Aktif Büyüklüklerine Göre Sıralaması ve Temel Göstergeleri Ek: 2 Bankacılık Sektörü Aktifleri Ek: 3 Bankacılık Sektörü Pasifleri Ek: 4 Bankacılık Sektörü Faiz Gelir ve Giderleri Ek: 5 Bankacılık Sektörü Faiz Dışı Gelir ve Giderleri Ek: 6 Bankacılık Sektörü Nazım Hesapları Ek: 7 Bankacılık Sektörü Temel Rasyoları (%) Ek: 8 - Bankaların Sahiplik Yapısı Ek: 9 Bankalara Ait Genel Bilgiler MEVZUAT EKLERİ Sayılı Bankalar Kanunu (4491 ve 4672 ile değişik) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Teşkilat Yönetmeliği Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yönetmeliği

7 TABLOLAR LİSTESİ Tablo: 1 Bankacılık Sektörü Açık Pozisyonu: Tablo: 2 ÖFK lara İlişkin Temel Göstergeler ve Bankalarla Karşılaştırılması ( ) Tablo: 3 Bankacılık Sektörünün Yapısı Tablo: 4 Mevduat Munzam Karşılık Oranları (Sabit ve Artan Sistemi: ) Tablo: 5 Mevduat Munzam Karşılık Oranları (1996 Sonrası Tek Düze Oran) Tablo: 6 Disponibilite Oranları (Sabit ve Artan Sistemi: ) Tablo: 7 Disponibilite Oranları (1996 Sonrası Sistem) Tablo: 8 Bankacılık Sektörü Temel Büyüklükleri Tablo: 9 Bankacılık Sektörü Yoğunlaşma Oranları Tablo: 10 Grup Bankaları Tablo: 11 Bankacılık Sektörü Faiz ve Faiz Dışı Gelirleri: Tablo: 12 Bankacılık Sektörü Menkul Değerler Cüzdanı ve Bağlı Menkul Değerler Tablo: 13 Kamu Kesimi Borçlanma Gereği Tablo: 14 - Kamu Kesimi Borçlanma Gereği/GSMH Tablo: 15 Türkiye de Bankacılık Krizleri ve Sonuçları: Tablo: 16 TMSF Teşkilat Şeması Tablo: 17 Riske Göre Sermaye Gruplarının Belirlenmesi Tablo: 18 FDIC nin Riske Dayalı Prim Oranları (%)