Mastarlar. Resim 2.23: Mastar ve şablon örnekleri

Transkript

1 Mastarlar Mastarlar (Resim 2.23), iş parçasının istenilen ölçüden daha büyük ya da küçük olup olmadığının kontrolü için kullanılan ölçme aletleridir. Parça boyutlarının, geometrik biçimlerin kontrolünde kullanılan genel olarak boyutları standart ölçülerde sabitleştirilmiş kontrol aletlerine mastar denir. Mastarlarla hiçbir zaman gerçek ölçüyü kontrol edemeyiz. Ancak, parçanın anma ölçüsü sınırları içerisinde olup olmadığını kontrol edebiliriz. Diğer ölçü aletlerinden en önemli üstünlükleri ölçmeyi yapan kişide özel yetenekler gerektirmemesidir. Özellikle seri üretim aşamalarında sürekli aynı türden ölçümlerin yapıldığı işlem basamaklarının zamandan tasarrufu sağlayan ölçme aletleri olarak bilinirler. Resim 2.23: Mastar ve şablon örnekleri Mastar ya da şablon olarak ölçme aletlerinin seri üretime sağlayacağı üstünlüğü bir örnek ile açıklayalım. Çalıştığınız atölyede üretim olarak sürekli silindirik parçaların çaplarını kontrol etmeniz gerektiğini düşünelim. Bunun gerçekleşmesini sağlamanın birinci yolu; şimdiye kadar sizlere aktarmış olduğumuz ölçü aletlerinden biri aracılığıyla ölçme yapmanızdır. Örneğin, bir sürmeli kumpas ile ölçüm yapabilirsiniz (Şekil 2.17). Böylece her ölçümde parçanın çapının tespitini yaparsınız. Sürmeli kumpas üzerinde okuyacağınız değerlerin işin gerekliliğine uygun olup olmadığını belirlersiniz. İstediğiniz ölçülerden küçük ya da büyük ise parçanın çapı uygun değil diyebilirsiniz ya da tam istediğiniz ölçülerde olduğunu belirlersiniz. Bütün bunları yapmanız için her seferinde sürmeli kumpası ölçüm

2 yapacağınız parçanın üzerine getirip çok dikkatli ölçümler yapıp kumpas üzerindeki cetveli okumanız gerekir. Şekil 2.17: Silindirik parça ölçüsünün sürmeli kumpas ile kontrolü Şekil 2.18: Silindirik bir parçanın mastar ile ölçü kontrolünün yapılması Mastar kullanılarak yapılacak işlemde ise atölyenizde sürekli olarak silindirik parçanın çapını kontrol edeceğinizi düşünerek üretiminize uygun bir mastar satın alırsınız (Şekil 2.18). Bu mastarınız kontrolü yapılacak çapa uygun olduğu gibi sizin istediğiniz toleransları da kapsayacak bir yapıya sahip olacaktır. Parçaları bu mastar içinde kontrol ettiğinizde ölçülere uygun olup olmadığını, diğer ölçü aletlerine göre daha kısa sürede tespit edebilirsiniz. Bunun size sağlayacağı başka yararlar da vardır. Ölçme aletlerini kullanacak kişilerin bunları okuyabilme kabiliyetine sahip olması gerekir. Bunun yanında oldukça hassas aletler olmaları,

3 kullanılmalarında özeni de gerekli kılar. Mastar ve şablonlar da hassas aletlerdir ancak kullanılmaları özel bilgi ve beceri gerektirmez. Dolayısıyla da kalifiye olmayan elemanlar tarafından da kullanılabilir. Bu tür aletlerin olumsuz yönleri fiyatlarıdır. Başta da belirtildiği üzere seri üretimde bu olumsuzlukları ortadan kalkar. Mastar Çeşitleri Mastarlar kullanım alanlarına göre genel olarak sınır mastarları ve profil mastarları olmak üzere ikiye ayrılır. Sınır Mastarları: Sınır mastarları bir iş üzerindeki deliğin, milin veya kanalın tolerans sınırları içinde işlenmesi için yapılan mastarlar olup çeşitleri aşağıda verilmiştir. a-tampon mastarlar: Bu mastarlar delik çaplarının tolerans sınırları içinde işlenip işlenmediğini kontrol et mek için kullanılır. Tampon mastarlar şekilde görüldüğü gibi, biri geçer taraf diğeri de geçmez taraf olmak üzere iki taraflı yapılır.

4 b-çatal Mastarlar: Mil çaplarının tolerans sınırları içinde işlenip işlenmediğini kontrol et mek için kullanılır. Çatal mastarlar şekilde görüldüğü gibi, biri geçer taraf diğeri de geçmez taraf olmak üzere iki ağızlı yapılır. c-paralel (blok-johnson) Mastarlar: Dikdörtgen prizma şeklinde yapılan ve sadece üzerinde yazılan ölçüye göre kullanılan hassas kontrol aletleridir. Paralel mastarlar hassas makine parçalarının ölçülerini kontrol etmede kullanılır. d-vida Mastarları: Vida mastarı, bir defa da diş üstü çapını, diş dibi çapını, adımı ve ayrıca diş lerin iyi bir temas sağlayacak şekilde biçimlenmiş olup olmadığını kontrol etmek üzere yapılmıştır.

5 e-konik Mastarlar: İşin hem konikliğini hem de çapını kontrol eder. f- Kalınlık Mastarı: İşlenen parçaların kalınlıklarının kontrolünde kullanılır. g- Boşluk Mastarı: Makine ve aparatların montajında, örneğin; kızak ve yataklardaki boşluklar ile supap aralığı, piston boşlukları v.b. küçük boşlukların ölçülmesi için boşluk mastarları (sentiller) kullanılır. Bunlar hassas olarak taşlanmış ve sertleştirilmiş çelik yapraklardır. Sentiller genel olarak takım halinde yapılırlar.

6 2.Profil Mastarlar: Üretim amaçlı yapılan bu mastarlar değişik boyut ve profildeki kanal, çentik, iç ve dış yüzey kavislerinin, kesici alet profillerinin, vida diş profillerinin, kalınlık, uzunlukların, derinliklerin ve buna benzer profillerin kontrolünde kullanılırlar. Kullanım alanı ve yerlerine göre; Seri üretimi içeren parçaların boyutsal ölçülerinin kontrolünde, Diğer yöntemlerle kontrol edilemeyen geometrik profil ve şekillerin kontrolünde kullanılır. Üretimi yapılacak parçaların toleranslı ölçülerinin kontrolünde kullanılan mastarlar genellikle takım halinde veya çift taraflı tek parça halindedir. Gönyeler Yüzeylerin düzlemselliğinin ve yüzeyler arasındaki açıların kontrol edilmesinde kullanılan aletlere GÖNYE denir. GÖNYE ÇEŞİTLERİ Gönyeler kullanım yeri ve şekline göre çok çeşitlidir.

7 a. Yüzey gönyeleri b. Sabit açı gönyeler c. Ayarlı açı gönyeler d. Basit bölüntülü açı gönyesi e. Verniyeli açı gönyesi f. Üniversal açı gönyesi g. Optik açı gönyesi h. Saatli açı gönyesi i. Sinüs cetveli j.merkezleme gönyesi a. YÜZEY GÖNYELERİ KIL GÖNYE Sadece yüzeylerin düzlemsel olup olmadığını kontrol etmede kullanılırlar. Kıl gönye de denir. b. SABİT AÇI GÖNYELERİ Kıl Gönye Parçaların düzlemselliğinin yanı sıra komşu yüzeyler arasındaki açının kendi sabit açısına eşit olup olmadığını kontrol eder ve 120 açılı sabit açı gönyeleri vardır. Somun ve benzeri parçaların yüzeylerini de kontrol ettiği için somun gönyesi de denir.

8 c. AYARLI AÇI GÖNYESİ Ayarlı açı gönyeleri, üzerinde açı bölüntüleri olmayan önceden belirlenen bir açıya göre kontrol etmede yada taşımalı olarak açıları ölçmede kullanılırlar. d. BASİT BÖLÜNTÜLÜ AÇI GÖNYESİ Üzerinde basit açı bölüntüleri olan açıların ölçüldüğü yada istenirse markalamada kullanılan açı gönyeleridir. e. VERNİYELİ AÇI GÖNYESİ Verniyeli açı gönyeleri, derecenin dakikalarını okuyabilmek için yapılmış hassas açı gönyeleridir. Tam derecelerden başka dakikaları okuyabilmek için yardımcı açı verniye bölüntüsü vardır.

9 f. ÜNİVERSAL AÇI GÖNYESİ Çeşitli açı ölçülerinin elde edilmesinde ve okunmasında kullanılan hassas ve yüksek ölçme tamlığında olan bir ölçü aletidir. 360 ye kadar tüm ölçüleri ölçer. Üniversal açı dairesi birbirinin devamı 4 90 ye bölünmüştür. Herhangi bir ölçmede elde edilen açının sabit kalması için sıkma vidasından faydalanılır. Verniyesi 2 ve 5 olarak düzenlenmiştir.

10 ( 5 ) AÇI VERNİYESİNİN YAPILIŞI Açı Verniyesinin Okurken Şu Özelliklere Dikkat Edilmelidir. a) Önce verniyenin sıfır çizgisinin en son geçtiği tam derece okunur. b) Tam dereceye, açı bölüntüleri ile kesişen verniye çizgisinin gösterdiği dakika eklenir.

11 ÖRNEK PROBLEM : Verniyeli açı gönyesindeki değeri okuyunuz. g. OPTİK AÇI GÖNYESİ Bu açı gönyesi ölçme şekli ve kullanılışı bakımından üniversal açı gönyesinin aynısıdır. Yalnız bu gönyelerde bölüntüler dışarıdan görülmez ve verniyesi yoktur. İç kısmındaki açı bölüntüleri ışığa karşı tutulan bir gözetleme deliğinden mercek ile büyütülmüş olarak görülür. Açı bölüntüleri 5 yı gösterecek şekilde her derece 12 eşit parçaya bölünerek yapılmıştır.

12 h. SAATLİ AÇI GÖNYESİ Saatli açı gönyesinde açı ölçüsü dönüş hareketi gayet kusursuz olan dişliler yardımıyla bir kadran üzerinde dönen ibreye geçirilir. Ölçü saatinin kadranı en küçük bölüntü 5 yı gösterecek şekilde 120 ye bölünmüştür. Dolayısı ile ibrenin bir devri 10 gösterir. i. SİNÜS CETVELİ Sinüs cetveli, kromlu çelikten dengeli olarak yapılmış ve yüzeyleri çok hassas olarak işlenmiş bir çubuk olup merkezler arasındaki uzaklığı 100 mm. ( bazı sinüs cetvellerinde 200 mm. ) olan iki silindir arasına oturtulmuştur.) Sinüs cetveli; açıların, koniklerin ve eğimlerin ölçülmesinde, iş parçalarının, aparatların ve tezgahların ayarlanmasında kullanılır.

13 j. MERKEZLEME GÖNYESİ Bu gönyeler, silindirik parçaların merkezlerinin bulunmasında kullanılır.