FTR 331 Ergonomi. Çalışma Yerinin Ergonomik Düzenlenmesi. yrd. doç. dr. emin ulaş erdem

Transkript

1 FTR 331 Ergonomi Çalışma Yerinin Ergonomik Düzenlenmesi yrd. doç. dr. emin ulaş erdem

2 GİRİŞ Bir bilim olarak ergonomi, sistem bileşenlerinin insan ara kesit yönünün tasarımıyla ilgili olduğu sürece, insan yeteneklerinin, sınırlarının ve diğer karakteristiklerine ilişkin gelişen bilgi ile ilgili var olacaktır. Çalışma yerlerinin ergonomik düzenlenmesinde esas alınacak beş ana başlık bulunmaktadır: Donanım Ergonomisi (Hardware Ergonomics), Çevresel (Fiziksel) Ergonomi (Environmental Ergonomics), Bilişsel Ergonomi (Cognitive Ergonomics), İş Tasarım Ergonomisi (Job Design Ergonomics), Makro Ergonomi (MacroErgonomics)dir.

3 DONANIMSAL DÜZENLEME Daha önce belirtildiği gibi, insan makine ara kesit teknolojisi çalışması pilot hatası olarak tanımlanan askerî havacılık kazalarının nedenlerini açıklamak üzere başlamıştı. Probleme neden olan bulgu, mühendislik tasarım hatasıydı ve bu hata, insan faktörleri araştırmalarında insan makine ara kesit teknolojisinin gelişimine yol açtı. Özelde ilgi, insanın konfor ve verimliliğini geliştirmek, insanın iş yükünü azaltmak ve hata yapmasını düşürecek oturma, çalışma alanı düzenlemesi, göstergeler ve kontrol panellerinin tasarımına yönelikti.

4 Donanımsal Ergonomi, mühendislikte tasarım hatalarını araştırır.

5 DONANIMSAL DÜZENLEME Bu gelişmenin ve insan makine ara kesit teknolojisinin uygulanmasının bir sonucu da o tarihten beri havacılık güvenliğinin gelişmesi oldu. Avrupa ve Japonya da operatör üzerine yapılan çalışmalar, özellikle endüstriyel sistemlerde çalışma alanı düzenleme ve kontrol araçlarının tasarımı yönünden biomekanik ve antropometriği uygulayarak benzer insan makine ara kesit teknolojisinin gelişimine yol açtı. Günümüzde insan makine ara kesit teknolojisi, tüketici ürünleri, iş istasyonları, endüstriyel ve ofis donanımı ve taşımacılığın bütün şekillerinde tasarım yoluyla geniş bir yelpazede teknolojinin kullanımını ve güvenliğin gelişimini mümkün kılmaktadır.

6 ÇEVRESEL (FİZİKSEL) DÜZENLEME Aydınlatma, sıcak, soğuk, gürültü ve titreşim gibi değişik çevresel durumlarda yüklenen taleplere göre insanın yeteneği ve sınırları önemlidir. Verimliliği artıran ve performansı geliştiren konfor, sağlık, ve güvenlik gibi insanın performansı üzerindeki çevresel stres faktörlerini minimize etmek için insanın fiziksel çevresinin tasarımına uygulanmasıdır. Çevresel (Fiziksel) ergonominin kökeni bir bakıma 1900 lerde başlayan ve 1930 lara kadar devam eden İngiliz Endüstriyel Yorgunluk Araştırma Kurulunun çalışmalarına dayanır.

7 Yorgunluk minimize edilmelidir.

8 ÇEVRESEL (FİZİKSEL) DÜZENLEME Fiziksel etkinlikleriyle ilişkili olarak insanların anatomik, antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik karakteristikleriyle ilgilenmektedir. Dolayısıyla çalışma sırasındaki duruş özellikleri, işlenecek materyalle ilgili işlemler, yinelenen hareketler, işle ilgili kas iskelet sistemleri, güvenlik ve sağlık temel konularını oluşturmaktadır. Çevresel (Fiziksel) ergonomi, çevremizde performansımızı etkileyebilecek fizik etmenleri konu edinir.

9 ÇEVRESEL (FİZİKSEL) DÜZENLEME Fiziksel terimi fizikçilerin kullandığı anlamda ısı, ışık, gürültü, toz kimyasallar vb. dir. Kişilerin rahat çalıştıkları bir termal konfor sınırı vardır. Ancak ağır iş yaptıklarında daha soğuk bir ortamı yeğlerler. Fiziksel ergonomi bu etmenlerin insan üzerindeki özellikle zararlı etkilerine ağırlık verir. Böylece insanların kendilerine zarar vermeyecek hatta ondan hoşlanacak ve mutlu olacakları bir fizik ortada bulunmaları için çalışır. Fiziksel ergonomi açısından antropometri vücut boyutlarının ölçülmesi ve nitelendirilmesiyle ilgilenir.

10 Geçiş yerleri vb. antropometrik bilgilere göre boyutlandırılmalıdır

11 ÇEVRESEL (FİZİKSEL) DÜZENLEME Antropometrik veriler elbise, mobilya, makine, araç gereç ve çalışma istasyonlarının tasarımcılarına önemli ipuçları verir. İş fizyolojisi: dolaşım, solunum ve iskelet sisteminin işin metabolizmadan sağlanacak enerji gereksinimlerine verdiği cevapları konu edinir. Bu disiplin iş talebi ve çalışanın kapasitesinin uyumsuzluğuyla ilgili verilerden yola çıkarak yerel veya genel vücut yorgunluğunu önlemeyi hedefler. Biyomekanik, özellikle doku mekanik streslerine yanıt olarak insan dokusunun mekanik özellikleri ile ilgilenir. Bazı mekanik stresler belirgin travmalara yol açar. Birçok durumda makine koruyucuları ve kişisel koruyucu donanım gibi mühendislik teknikleriyle önlenebilir.

12

13 ÇEVRESEL (FİZİKSEL) DÜZENLEME Kimi travmalar ise daha sindirimsel ve birikimsel zedelenmelere ve hastalıklara yol açabilir. Bu stresler vibrasyonda olduğu gibi dışsal, tendon gerilmelerinde olduğu gibi içsel olabilir. Tavukların kesildikten sonra parçalanması işinde çalışanlarda görülen el ve parmaklardaki uyuma ve karıncalanma, sebze hasadındaki hatalı duruş özellikleri nedeniyle çiftçilerde görülen bel ağrıları, hastayı yataktan tekerlekli sandalyeye oturtma uygulamasına bağlı olarak hemşirelerde görülen bel ağrıları vb örnek verilebilir. Bu uygulamaların sonuçları kaza değildir, Zira kaza öncede tahmin edilmeyen, beklenmeyen, aniden ortaya çıkan, mala zarar veren, yaralanmaya veya ölüme yol açan olaydır.

14 BİLİŞSEL DÜZENLEME 1960 larda silikon chip in keşfedilmesi ve izleyen yıllarda gerçekleşen bilgisayar devrimiyle hayat bulan ergonomi disiplini içerisinde gelişen, görece yeni bir teknolojidir. Bu teknoloji başlıca insanların nasıl düşündüğü ve bilgiyi nasıl işlediğiyle ilgili olduğu için genellikle bilişsel ergonominin ana ürünü olarak görülmektedir. İnsanın düşünme ve bilgiyi işleme şekli ile diyalog kuran yazılımları mümkün kılan, kullanılabilir yazılımı geliştirmek için gerekli yöntem, spesifikasyon, kılavuz ve prensiplerin tasarımından oluşmaktadır. Amerika da insan yazılım ara kesit teknolojisi ile ilgili, bilişsel ergonominin gelişmesi ve endüstri tarafından uygulamalarına olan talepler 1970 lerin sonunda ve 1980 lerde HSEF üyesi ergonomistlerin sayısında %25 lik bir artış şeklinde sonuçlanmıştır.

15 BİLİŞSEL DÜZENLEME Bu artış 1990 larda sabitleşmiştir. Aslında, HSEF işe yerleştirme servisinde boş olan işlerin bulunması, insan yazılım ara kesit teknolojisinin profesyonel bilgisine sahip olan Ergonomistlere şu sıralar olan ihtiyacı yansıtmaktadır. Yazılım teknolojisi ve uygulamalarında devam eden artış ve kullanılabilir etkili yazılım tasarımına insan yazılım arakesit teknolojisinin artan önemi nedeniyle, ergonominin bu yönü disiplin içerisinde çok güçlü bir büyüme alanı olarak gelişmeye devam ediyor.

16 Bilişsel ergonomi, laboratuvar çalışmalarının sonuçlarına dayanır

17 BİLİŞSEL DÜZENLEME Bu artış 1990 larda sabitleşmiştir. Aslında, HSEF işe yerleştirme servisinde boş olan işlerin bulunması, insan yazılım ara kesit teknolojisinin profesyonel bilgisine sahip olan Ergonomistlere şu sıralar olan ihtiyacı yansıtmaktadır. Yazılım teknolojisi ve uygulamalarında devam eden artış ve kullanılabilir etkili yazılım tasarımına insan yazılım arakesit teknolojisinin artan önemi nedeniyle, ergonominin bu yönü disiplin içerisinde çok güçlü bir büyüme alanı olarak gelişmeye devam ediyor. Yapay zeka teknolojisindeki artış ve uzman sistemlerin gelişimindeki yüksek potansiyel, Ergonomi disiplininin teknoloji geliştirme ve uygulama bölümü olan bu kısmının gelişimini ileride daha da hızlandıracaktır. Başlangıçta mühendislik psikolojisi olarak ta adlandırılmıştır. İşin bilgi işleme gereksinimleriyle ilgilenir. Başlıca uygulamaları hata olasılığını en azda tutarak insan performansını artırmaya yönelik olarak kadran, kontrol ve bilgisayar programları geliştirmektir.

18 BİLİŞSEL DÜZENLEME Bilişsel ergonomi insanlar ve sistemin diğer öğeleriyle etkileşimleri açısından algılama, bellek, mantık yürütme ve motor cevap gibi mental süreçlerle ilgilenmektedir. Başlıca konuları arasında mental iş yükü, karar verme, becerili performans, insan bilgisayar etkileşimi, insan güvenilirliği, iş sistemi, bunları insan sistem tasarımıyla ilişkili becerileri kazandırma gibi konuları kapsamaktadır. Bilişsel ergonominin mental süreçlerle (yani beynin yaptığı işle) ilişkili olduğu belirtildi. Algılama, bellek, mantık yürütme, motor cevap gibi öğelerle insan ve sistemin diğer öğelerinin etkileşimi açısından ilgilenir.

19 BİLİŞSEL DÜZENLEME Mental iş yükünün bileşenleri arasında karar verme, beceri ile ilişkili performans, insan bilgisayar etkileşimi, insanın karar güvenilirliği, iş stresi ve eğitimini insan sistem tasarımı ile bağlantılı olarak inceler. Klasik ergonomi kitapları bunu açıklayabilmek için hava trafik kontrolünü verirler. Trafik kontrolörü çalışma istasyonunda bir yada birkaç ekran, telefon ve radyo ile bağlantılı çalışır. Bunların hepsi trafik kontrolörüne anlaması, yorumlaması, olabilecek sorunları kestirmesi, karar vermesi ve verdiği kararı iletmesi gereken süreçle ilgili bilgiyi sağlar.

20 BİLİŞSEL DÜZENLEME Bilişsel ergonomistler bu süreci değerlendirerek çalışma istasyonu gibi tüm sistem, eğitim ve çalışma istasyonunun bulunduğu çevreyi, söz konusu sürecin düzgün ve güvenli olmasını sağlayacak biçimde düzenlenmesine çalışır. Bu nedenle ışığın ekranda parlamamasını sağlayacak şekilde aydınlatmayı sağlar. Temel amaç kontrolörün ekranı düzgün olarak görmesidir. Yine kontrolörün en az hata yapacağı çalışma süresinin ne olduğunu belirlemeye çalışır. Mümkün olduğu kadar otomasyonu artırarak kontrolörün dikkatini problemli uçak üzerinde yoğunlaştırmasına olanak verir. Böylece problemsiz uçağa dikkatini ayırması gerekmez.

21 İŞ TASARIM DÜZENLEMESİ Endüstriyel psikoloji, söz konusu özel işlerdeki talepleri karşılayabilecek kişisel özelliklere sahip işler için gerekli kişilerin seçimindeki hem iş gerekleri hem de insanın yetenekleri ve sınırları konularındaki çalışmalarla gelişmiştir. İş analizi ve doğal yetenek testi gibi iş karakteristikleri ve diğer karakteristikler ile insanın yetenek ve sınırları konusundaki çalışmaların çoğu yöntemleri ve araçları endüstriyel psikoloji disiplinince geliştirilmiştir.

22 İŞ TASARIM DÜZENLEMESİ Benzer biçimde, iş yapış yöntemleri ve prosedürleri ile ilgili çalışmalardaki çoğu teknoloji de endüstri mühendisliği disiplininin bir parçası olarak gelişmiştir. İş tasarım ergonomisi, kendi başına tek iş teknolojisini geliştirmek için bu teknolojiler üzerinde gelişmiştir. Bu çalışmalar, iş modülleri geliştirecek yöntemler ve bu modülleri işlerle birleştirerek fiziksel ve zihinsel iş yükü gibi insan sınırlarını zorlayan streslerden kaçınmak, insanın yeteneklerinden daha çok yararlanmak, ve içsel olarak insanları güdüleme gibi çalışmalardır. Bu çalışmalar hem işverenlere hem de çalışanlara katkılar sağlamaktadır. İşverenler için daha az ödemeyle, daha az devamsızlık, daha az şikayet, artan çalışan sorumluluğu, artan verimlilik ve performans gelişimidir. Çalışanlar için ise öz-değerin gelişimi, kişisel sağlık, ve iş yaşamının kalitesinin artırılmasıdır.

23 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Tanımlanabilir bir alt disiplin olarak makro ergonomi, çalışma yerinin düzenlenmesinde mesleğin en yeni konusudur. İlk dört teknoloji için mesleğin ana ilgi noktası bireysel operatörle ilgili ve bir noktaya kadar da operatör takımları ve alt sistemlerle ilgilidir. Bu yüzden bu dört teknolojinin ana uygulama alanı mikro ergonomi düzeyindedir. Aksine, iş sistemi süreçleri ile ilgili ve bütün yapıyı optimize etmekle ilgili olduğu için insan organizasyon ara kesit teknolojisi, ana ilgi merkezi açısından makro eğilimindedir ve bu yüzden makro ergonomi olarak anılmaktadır.

24 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Kavramsal olarak makro ergonomi, baştan aşağıya iş sisteminin tasarım karakteristiğini insan-iş, insan-makine, insan- yazılım ara kesiti tasarımıyla gerçekleştiren, iş sistemi tasarımına sosyo-teknik sistem yaklaşımı olarak tanımlanabilir.

25 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Sosyo-teknik sistem yaklaşımı sistematik olarak iş sisteminin şu ana karakteristik özelliklerini düşünür: Teknolojik alt sistemi, Personel alt sistemi, İş sisteminin organizasyon yapı ve süreçlerinin tasarımında, organizasyonun hayatta kalması ve başarısı için, organizasyonun bağımlı olduğu dış çevre unsurları (hükümet politikaları ve düzenlemeleri, malzeme kaynakları, müşteriler ve hissedarlar gibi). İş sisteminin yapı ve süreç karakteristiklerine bir organizasyonun bu ana sosyo-teknik karakteristik ilişkilerinin deneysel modelleri, organizasyonun iş sistemi tasarımına ve analizine yardımcı olarak geliştirilmiştir. Bu teknoloji insan organizasyon ara kesit teknolojisi olarak anılmaktadır. Çünkü organizasyonun yapı, politika ve prosedürleriyle verilen bir iş sistemi ara kesitleriyle çoğunlukla doğrudan ilintilidir.

26 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Makro ergonominin amacı iş sisteminin süreçlerini ve yapısını dış çevre, personel alt sistemi, ve organizasyonun teknolojik alt sisteminin ana karakteristikleriyle uyumunu sağlamaktır. İkinci olarak da, iyi tasarımlanmış iş sistemi karakteristiklerini mikro ergonomik unsurların tasarımına taşıyarak sonuçta tam olarak uyumlu bir iş sistemi oluşturabilmektir. Tam uyumlu bir iş sistemi kötü tasarımlanmış bir sistemle karşılaştırıldığında değişik organizasyonel performans ölçüleri %60-90 seviyelerinde geliştirilebilir. Örneğin, kazalardan kaynaklanan kayıp zamanların ve incinmelerin azaltılması, şikayet ve ıskartaların düşürülmesi gibi.

27 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Organizasyonel faktörler genellikle ergonomik tasarımlarda düşünülmesine rağmen, tanımlanabilir bir meslek olarak ergonominin başlangıcından bu yana, tanımlanabilir bir alt disiplin olan makro ergonomi, 1980 yılında İnsan Faktörleri Topluluğu tarafından tamamlanan Gelecekte Ergonomik İhtiyaçlar çalışmasında ilk kez kendini hissettirmeye başlamıştır. Bu çalışma, şu faktörleri tespit etmiştir. Teknolojide meydana gelen hızlı değişimler temelde işin doğasını değiştirmektedir. İş gücü değer sistemlerinde değişimler olmaktadır. Özellikle iş gücünün yaşlanmasıyla ortaya çıkan demografide değişimler oluşmaktadır. Dünya rekabetinde artış olmaktadır.

28 MAKRO ERGONOMİK DÜZENLEME Hem Sistem güvenliği, sağlığı, kaliteli iş yaşamı amaçları ile ilgili potansiyel başarılara ulaşmanın getirileri hem de üretim maliyeti olarak bütün sistem yönetimi verimliliğini geliştirmek için mikro ergonomik müdahaleler yetersizleşmektedir. Diğer çalışmaların arasında bu çalışma, 1986 ya kadar insan organizasyon ara kesit teknolojisi, ergonominin ayrı bir alt disiplini şeklinde makro ergonomi olarak tanımlanarak geliştirilmiştir. Ayrıca, 2000 li yıllarda ergonomistlerin kendi teknoloji ve pratikleriyle organizasyonel tasarım ve yönetim faktörlerini bütünleştirerek de bu konunun üstünden geleceği açıktır.

29 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Çalışma yeri, bir iş sistemi içinde insanın görevlendirildiği mekansal alandır. Ergonomik açıdan çalışma yeri düzenleme ise, çalışma yerinin ve işin, insana uyumunun sağlanması göz önünde tutularak düzenlenmesidir. Dolayısıyla çalışma ortamı, işi yapan insanın anatomik, fizyolojik, psikolojik özelliklerine ve kapasitesine uygun olduğunda iş ve insan arasında uyum sağlanır ve bunun sonucunda en az yorgunlukla en yüksek verim elde edilir.

30 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Gerçekleştirilen dizaynda Toplam Ergonomi nin hedefleri aranıyorsa, tüm ihtiyaçların öncesinde psikolojik faktörler göz önünde tutulmalıdır. Zira, güven, huzur vb hissinin olmadığı çalışma ortamlarında, diğer fiziksel, çevresel, antropometrik faktörler optimize edilse dahi, istenen sonuca ulaşılamayabilir. Ergonomide, insanların yetenekleri dışında çalışmalarının önlemesiyle artan güvenlik, kaza ve yaralanmalara yol açabilecek hataları önlediği için, işi daha güvenli hale getirir.

31 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Ergonomi insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri inceleyerek etkinlik, verimlilik, sağlık, güvenlik ve insancıllaştırma açılarından bilimsel yaklaşımları ortaya koyan çok disiplinli bir bilim dalıdır. Zira, insan, makine ve çalışma yöntemleri arasındaki etkileşimi konu edinen ergonomi, bir çok bilimin sağladığı verilerden faydalanmak zorundadır.

32 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Uzmanların, her türlü uygulamada ergonominin yeri ve önemine dikkat çekmelerinin iki temel sebebi vardır. 1- Ergonomi insan yeteneğinin sınırlarına saygı göstererek, çalışma ve yaşam koşullarını insanla uyumlu hâle getirmesiyle, artan kullanım kolaylığı, azalan hatalar ve artan üretkenlik ile işin ve diğer aktivitelerin etkinliğini ve verimliliğini artırır. 2-İnsanların yetenekleri dışında çalışmalarını önlemesiyle, artan güvenlik, azalan yorgunluk ve stres, artan iş tatmini ve hayat standardı ile kaza ve yaralanmalara yol açabilecek hataları önlediği için işi daha güvenli hâle getirir ve arzu edilen belli bazı insani değerlere gelinmesini sağlar.

33 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Çalışma yerlerinin tasarımında insan ölçüleri göz önüne alınırken, insan yeni baştan yaratılamayacağına göre, onun ölçülerinin bilinmesi, makinelerin ve dolayısıyla insan-makine sistemleri tasarımının ön koşuludur. Bu ölçüler bilinmeden insan ile makinenin optimum etkileşimi tasarlanamaz. Ancak bu sayede, rasyonel ve yorucu olmayan bir iş ortamı elde edilebilir. Zira bir makine, teknik yönden ne kadar mükemmel olursa olsun, eğer onu kullanacak insanın ölçülerine ve bio-mekanik özelliklerine uygun değilse, etkin olarak kullanılamaz.

34 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Çalışan insanların fiziksel rahatlıkları ve beden yeteneklerini en üst düzeyde kullanabilmeleri, öncelikle kullandıkları malzeme, çalışma yüzeyleri ve hacimlerin, onların boyutlarına uygun olmasına yani antropometrik uyuma bağlıdır. Verimlilik koşullarından birisi bireyin yaşadığı mekanın ve kullandığı donanımın (araç ve gerecin) insanın antropometrik (vücut ölçülerine) ve biyomekanik özelliklerine (hareket hudutları, kuvvet gereksinimlerine) uygun olmasına bağlıdır. Çalışma yerlerinde, iş ortamında ayrıca; toz, duman, zehirli gaz ve buharlar, zehirleyici maddeler, iyonizan radyasyon gibi çeşitli sakıncalar da bulunabilir.

35 ERGONOMİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Bu arada, endüstriyel gürültü, titreşimler, yetersiz ya da fazla ışık gibi çevre faktörleri de, insan sağlığını ve iş verimini etkileyebilir. Bu faktörlerin insan sağlığını ve iş verimini etkileyeceği şüphesizdir. Bütün bu sorunlar karşısında, İnsan&Makine&Çevre ilişkilerini inceleyerek, böyle bir ortamda insanların sağlıklı ve üretken bir şekilde çalışabilmeleri için gerekli düzenlemeleri yapmak gibi önem kazanmıştır. Bu alanda yapılan çalışmalar gerçekte Ergonomi bilim alanının gelişimine gerekçe teşkil etmektedir.