Etik, Mühendislik etiği

Transkript

1 Etik, Mühendislik etiği Prof.Dr. Abdurrahman BAYRAM Telefon: / Faks: / abayram@deu.edu.tr 1

2 Etik ve ahlak Türkçede ahlak kavramı, genelleştirilerek ve çoğunlukla etik anlamında kullanılmaktadır. Etik-ahlak ayrımı daha çok entelektüel ortamlarda kullanılmaktadır. Ahlak (moral-etik): Belli bir dönemde, belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan, bireylerin birbirleriyle ilişkisini düzenleyen törel davranış kurallarının, yasalarının, ilkelerinin toplamı; çeşitli toplumlarda ve çağlarda kapsamı ve içeriği değişen ahlaksal değerler alanı. Bir kişi ya da bir öbeğince benimsenen eylem kurallarının toplamı. Etik: Ahlaksal olanın özünü ve temellerini araştıran bilim, insanın kişisel ve toplumsal yaşamdaki ahlaksal davranışları ile ilgili sorunları ele alıp inceleyen felsefe dalı. 2

3 Etik ve ahlak Etik, doğru ve yanlış davranış teorisidir. Ahlak ise onun pratiğidir. Ahlaki değil etik ilkelerden, etik değil ahlaki bir davranış tarzından söz etmek daha doğrudur. Etik, bir kişinin belli durumda ifade etmek istediği değerlerle ilgilidir. Ahlak ise bunu hayata geçirme tarzıdır. Etik insan davranışının ilkeleri, ahlak da bu ilkelerin tekil bir durumda uygulanması ile ilgilidir. Etik, toplumların başta tarih, sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel etkenler olmak üzere, çeşitli faktörlere bağlı olarak oluşan tarihi, toplumsal ve dinamik bir süreçtir. Etik çerçevesinde oluşturulan ilke ve kurallar, hukuk kurallarından farklı olarak, yasalarla değil toplumsal tepkilerle oluşurlar. 3

4 Mühendislik etiği Teknolojinin yaşamımıza olan büyük etkisi nedeniyle mühendislerin davranış ve kararları toplumun huzur, refah, güven ve sağlığını yakından etkileyecek sonuçlar doğurabilmektedir. Mühendisler, insanlığın zararına olabilecek çalışmalara karşı durabilecek şekilde eğitilmelidir. 4

5 Mühendisler için etik kurallar Kamu güvenliği, sağlığı ve refahı ile uyumlu mühendislik kararları verme sorumluluğunu üstlenmek, çevreyi veya halkı tehdit edebilecek faktörleri zamanında açıklamak. Gerçek veya öngörülen çıkar çatışmalarından mümkün olduğunca uzak durmak ve var oldukları zaman ilgili taraflara açıklamak. Var olan verilere dayanarak yapılan iddia veya tahminlerde dürüst ve gerçekçi olmak. Rüşveti tüm şekilleri ile reddetmek. Teknolojinin daha iyi anlaşılması, yerinde uygulanması ve potansiyel zararlarının anlaşılır kılınması için çalışmak. Teknik bilgi ve becerilerimizi güncelleştirmek ve ilerletmek, başkaları için teknolojik görevleri sadece deneyimimiz veya yeteneğimiz içinde olduğu zaman veya deneyimimizin ve becerimizin sınırlılığını tamamen açıkladıktan sonra üstlenmek. 5

6 Mühendisler için etik kurallar Teknik çalışmaları araştırmak, kabul etmek ve dürüstçe eleştirisini yapmak, hatalarımızı kabullenmek ve düzeltmek, başkalarının katkılarını uygun ve düzgün şekilde belirtmek. Irk, din, cinsiyet, özürlülük, yaş veya etnik köken gibi faktörlerden bağımsız olarak tüm kişilere adil davranmak. Kişileri, mallarını, şöhretlerini veya işlerini yanlış davranış veya iftiralarla yyaralaamaktan sakınmak. Meslekdaş ve iş arkadaşlarımıza mesleki ilerlemelerinde ve bu etik kurallarını uygulamalarında yardımcı olmak. 6

7 Etik davranmak Etik kurallara sahip olmak yeterli değildir. Etik davranmak önemlidir. Mühendis, içinde bulunduğu kurumun toplumun huzur, sağlık ve refahını tehdit eden çalışmalarını engellemeye çalıştığında işini kaybetmek riski ile karşılaşır. 7

8 Büyük etik ikilemi: Manhattan Projesi Almanya nın atom gücünü kullanan yeni bir silah geliştirmeyi planladığı düşünülmektedir. Bilim insanlarının seçenekleri: Almanya dan önce atom gücünü kullanan güçlü bir silah üretmek Bu çalışmalardan uzak kalmak Birinci seçeneğe karar verilir ve ABD adına çalışmaya başlanır. Projede çalışan binlerce kişiden sadece çok üst seviyedeki birkaç kişi projenin gerçek amacını bilir. Projenin tamamlanmasından sonra bilim insanlarının geliştirilen silahın hiçbir şekilde insanlar üzerinde kullanılmaması talebine karşılık ABD, Hiroşima ve Nagasaki kentlerinde atom bombasını kullanır. Sosyalist görüşlü Klaus Fuchs, bunun üzerine Sovyetler Birliği lehine casusluk yapmıştır. 8

9 Sorular Bilim adamlarının Almanya nın yükselişini önlemek amacıyla bir araya gelerek bir silah geliştirmeye çalışmaları etik midir? Projeye liderlik eden bilim insanlarının projede yer alan ekipten amaçlarını gizleyerek binlerce insanı bir silah yapımında çalıştırmaları etik midir? Klaus Fuchs un Sovyetler Birliği lehine casusluk yaparak tarihin değişmesini sağladığı bir gerçektir. Ancak bir bilim insanının çalıştığı proje ile ilgili bilgileri paylaşması etik midir? 9

10 İş yaşamında karşılaşabileceğiniz durumlar İşveren baskısı Kamuoyu baskısı İş kaybetme riski Ekonomik nedenler. Eksik bilgi vermek Yanlış/yalan bilgi vermek Dolaylı (diğer kişi ve kurumları kullanarak) yanıltmak 10

11 Herhangi bir eylemin etik açıdan değerlendirmesinde üç yaklaşım vardır. Bu yaklaşımlar birbirini tamamlarlar ve bir etik karar verme sürecinin temelini oluştururlar: Tutarlılık, öznel etik modeli Sonuçlar, nesnel etik modeli Önemseme, sorumluluk etiği 11

12 TÜBİTAK Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu (7 Kasım 2015 tarihli yönetmelik) Etik kurallara aykırı davranışlar: Uydurma: Hayali veriler sunmak, rapor etmek veya yayımlamak, Çarpıtma: Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma araç gereçleri, işlemleri veya kayıtlarında değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek, Aşırma: Başkalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine usulüne uygun atıf yapmadan kullanmak veya gerektiğinde sahiplerinden izin almadan kendisine aitmiş gibi kullanmak, Tekrar yayım: Bir araştırmanın sonuçlarını, daha önce yayımlanma durumunu belirtmeden birden fazla kez yayımlamak veya yayımlamak için girişimde bulunmak, 12

13 Etik kurallara aykırı davranışlar Dilimleme: Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak birden fazla sayıda yayın yapmak veya yayın yapmakiçin girişimde bulunmak, Destekleyen kuruluşu belirtmeme: Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum veya yayınlarda destek veren kurum ya da kuruluşun desteğinin belirtilmesi gerekirken belirtmemek, Haksız yazarlık: Birden fazla araştırmacıyla yapılan araştırmaların sonuçlarının sunum veya yayımında, yazarlık sıfatını hak edecek düzeyde katkısı bulunanın isminiçıkarmak, yazarlık sıfatını hak edecek düzeyde katkısı olmayanı yazar olarak eklemek veya yazar sıralamasını uygun olmayan bir biçimde düzenlemek, 13

14 Etik kurallara aykırı davranışlar Yayımlanmış veya yayına sunulmuş kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden alıntı yapmak, Kurumca sağlanan kaynakları amacına veya usulüne aykırı biçimde kullanmak, Kabul ve taahhüt beyanlarına uymama: Kuruma sunulan araştırma, yayın vediğer faaliyetlerde öngörülen kabul ve taahhüt beyanlarına uymamak, doğru olmayan, yanıltıcı veya eksik beyanda bulunmak, Görevi ihmal veya kötüye kullanma: Kurumun iş ve değerlendirme süreçlerinde yer alan hakem, danışman, uzman, editör, panelist, moderatör, izleyici, raportör, komite veya kurul üyeliği vebenzeri görevleri yerine getirirken usulüne uygun davranmamak, görevi ihmal etmek veya kötüye kullanmak, 14

15 Etik kurallara aykırı davranışlar Asılsız veya dayanaksız olarak etik kural ihlali iddiasında bulunmak, Etik ilkelere aykırı diğer davranışlarda bulunmak. 15