Mesleki Sorumluluk ve Etik-Ders 1 Sorumluluk-Ahlak-Etik-Etik Teorileri

Transkript

1 Mesleki Sorumluluk ve Etik-Ders 1 Sorumluluk-Ahlak-Etik-Etik Teorileri Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1

2 Sorumluluk Sorumluluk; kişinin kendi davranışlarının veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi; mesuliyet şeklinde tanımlanmaktadır (Türkçe Sözlük, 1998 Cilt 2:2013) Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk İleriye Doğru Sorumluluk 2

3 Sorumluluk Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk İleriye Doğru Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk: Daha önce yapılmış olan hukuki işlemlerden bugün de sorumlu tutulma halidir. İleriye Doğru Sorumluluk: Bugünden yapılmış olan hukuki işlemlerden gelecekte de sorumlu tutulma halidir. 3

4 Sorumluluk Sahibi Olmanın Şartları Sorumluluk Akıl Özgür İrade Yetki Sahibi Olma 4

5 Sorumluluk Akıl Özgür İrade Yetki Sahibi Olma Akıl: «doğru» ve «yanlış» kavramlarına ve buna bağlı olarak mantık yürütebilme becerisine sahip olma halidir. Örgür İrade: durumudur. seçenekler arasından nedensel etkide bulunabilme Yetki Sahibi: hukuki işlemde bulunabilen ve bunun doğuracağı sorumlulukları zımnen kabul etme durumudur. 5

6 Sorumluluk Bireysel S. Sosyal S. Görev S. Yönetsel S. 6

7 Ahlak ve Etik Genellikle ahlak ile etiği birbiri yerine kullanırız. Esasında ikisi birbiriyle yakın ilişkili olan ancak birbirinden ayrı kavramları içerir. 7

8 Ahlak Ahlak: Belli bir dönemde belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan, bireylerin birbiriyle olan ilişkilerini düzenleyen törel davranış kurallarının, yasalarının ve ilkelerinin toplamıdır (Akarsu, 1984). Ahlak: Bir toplum içinde kişilerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleri ve kuralları, aktöre, sağtöre (TDK). 8

9 Ahlak Kavram tek başına iyi ve kötü diye ikiye ayrılamaz. Ayrımı yapan toplumdur. Toplumsal değerler açısından bakınca iyi ya da kötü ahlak ayrımı yapılabilir. Ahlak; doğruluk, alçakgönüllülük, cömertlik gibi iyi huylar ve bunlara ulaşmanın yolları, ana ve baba hakkı, komşuya karşı görevler, evlilik, yurt sevgisi, askerlik, çeşitli sanatlarla uğraşma ve bunlarda benimsenmesi gereken yollar, sözünde durmak, hainlik etmemek gibi tutum ve davranışları içeren değerlerle ilgilidir. 9

10 Ahlak Görüldüğü üzere ahlak, bir toplumda kabul görmüş değerler setidir. Ahlakın temelinde insanların eylemleriyle birbirilerine zarar vermemeleri ya da olası en az zararı vermeleri yatar (Stenberg, 1994). Ahlak, kişi vicdanının belirli hareketleri doğru ve iyi olarak vasıflandırmasıdır. 10

11 Ahlak İnsanın her davranış, tutum ve düşünceleri bireye ahlaki yükümlülük yüklemez! Yeni bir ayakkabı almak veya almayı düşünmek. Galatasaray-Fenerbahçe derbi maçına gitmek veya gitmeyi düşünmek. Şehir trafiğinde toplum taşıma aracı kullanmak gerekir. 11

12 Ahlaki Akıl Yürütmenin Temelleri Yaş Grubu Gelişim Düzeyi Ahlaki Akıl Yürütmenin Temelleri 1. aşama: Çocukluk Güce boyun eğme, cezadan kaçma 2. aşama: Okul Öncesi Çağ Ödül arama, öz çıkar, karşılıklılık 3. aşama: Okul Çağı ilk Gençlik Sosyal gruplar, arkadaşlar, okul 4. aşama: Yetişkinlik Toplum, gelenekler, görenekler, hukuk 5. aşama: Olgun Yetişkinlik Geleneklerin ötesindeki ahlaki felsefeler, insan hakları, sosyal sözleşme Ben merkezli Ben merkezli Grup merkezli Toplum ve hukuk merkezli İlke merkezli 6. aşama: Olgun Yetişkinlik Evrensel ilkeler, adalet İlke merkezli Kohlberg, L. (1981). The philosophy of moral development, Hatperand Row, New York 12

13 Ahlakın Özellikleri Ahlakın dili normatiftir; yasaklar veya buyurur. İnsan ahlakı belirlenimcidir; insan eylemlerinin aynen doğal olaylarındaki gibi doğal süreçlerle belirlendiği savıdır. Bu savın temel dayanağı insanın bizatihi kendisini doğanın bir parçası olduğu görüşüdür. Ahlaki yargılar öznelcidir; salt bir kişiye ait olması nedeniyle doğru veya yanlış olamayacağı savunur. Ahlaki yargılar evrenselcildir; bazı ahlaki yargıların herkes için gereçli olduğunu savunur. Ahlaki yargılar kültürel göreliliğe sahiptir; ahlaki yargıların kültürel temele sahip olması sebebiyle farklı kültürler açısından aynı davranış veya tutumun ahlaki olması/olmaması durumudur. 13

14 O halde etik nedir? 14

15 Etik Etik, ahlaksal olanın özünü ve temellerini araştıran, insanın kişisel ve toplumsal yaşamdaki ahlaksal davranışları ile ilgili sorunları ele alıp inceleyen felsefe dalıdır (Akarsu, 1998). Etik bir bakıma ahlak felsefesidir. Etik (ahlak anlayışları) sonuçsalcı (teleolojik) ve deontolojik olarak ikiye ayrılmaktadır (Pettit, 1994). 15

16 Ahlak Teorileri (Etik) Sonuçsalcılık (Teleoloji) Haklar Teorisi (Deontoloji) Kant Ahlakı 16

17 Sonuçsalcı Etik Hazcılık ve Yararcılık İlkeleri 17

18 Sonuçsalcı Etik: Hazcılık ve Yararcılık Haz, Aristippos a göre, insan doğasına ve onun psikolojik yapısına dayandır ve hazzın en yüksek iyi ve tek bir türden olduğunu da ilk dile getirenlerdendir. Düşünüre göre, sadece haz kendi başına bir erektir, bütün başka şeyler ancak hazza araç olabildikleri ölçüde arzuya değerdir (Aster, 1999). 18

19 Sonuçsalcı Etik: Hazcılık ve Yararcılık Jeremy Bentham, teleolojik ahlak anlayışı benimseyen felsefecilerden biridir. O, etik alanında yönteminin gözlem olduğunu ifade etmiş, insanın bir takım arzuları olduğunu ve bu arzuların doyurulması gerektiğini hareket noktası olarak almıştır (Macit, 2009). 19

20 Sonuçsalcı Etik: Hazcılık ve Yararcılık Bentham a göre, hayat içerisinde her şeyimizi arzular, tüm söylediklerimizden, tüm düşündüklerimizden çok onlar vardır. Biz her ne kadar sözcüklerle onların egemenliğini reddediyormuş gibi görünsek de gerçekte her zaman onların uyruğu altında kalmaktayız (Macit, 2009). 20

21 Sonuçsalcı Etik: Hazcılık ve Yararcılık Haz ve yarara dayalı sonuçsalcı etik bir bakıma insan doğasına ilişkin bir tasvirden insanların nasıl davranmaları gerektiğine dair bir görüşe geçtiği; neyin iyi ve neyin kötü olduğunu gösterebilmek amacıyla haz ve dolayısıyla mutluluğun niteliksel ve niceliksel bir ölçümünü yapmaya kalkıştığı için doğalcı bir etik teorisidir (Pieper, 1999). Doğalcı bir etik teori olması bakımında sonuçsalcı etik amprik olgulardan yola çıkarak «iyi veya kötü olanı» tanımlayarak ahlak anlayışını oluşturur. 21

22 Sonuçsalcı Etik: Hazcılık ve Yararcılık Bentham, yine de ahlâkî bir eylemin iyi olabilmesi için, onun mümkün en yüksek sayıda insanın en büyük mutluluğunu meydana getirmesi gerektiğini bildiren yarar ilkesiyle, bireysel mutluluktan toplumsal yarar ve mutluluğa geçer (Pieper, 1999). 22

23 Haklar Teorisi (Deontoloji) Kant Ahlakı 23

24 Haklar Teorisi (Deontoloji) Kant Ahlakı Haklar teorisi yani deontolojik etik, sonuçsalcı etik anlayışa tepki olarak doğmuştur. Söz konusu tepkiyi ilk ortaya koyan Immanuel Kant sonuçsalcı etik anlayışıya iki noktada eleştiride bulunur (Macit, 2009). Amprik olana ilişkin tutumlar evrensel olanı dile getiremez. Yararcıların savunduğu iyi anlayışının ahlaki bir ilke olarak kabul edilemeyeceği 24

25 Haklar Teorisi (Deontoloji) Kant Ahlakı Deontolojik Etik, ahlaki bir eylemin doğruluğu ya da yanlışlığının, eylemin sonuçlarından bağımsız olarak onun birtakım ahlaki ödev ya da eylem kurallarını yerine getirip getirmemesi tarafından belirlendiğini öne sürer. 25

26 Haklar Teorisi (Deontoloji) Kant Ahlakı Ahlakta eylemin sonucundan ziyade, eylemin temelindeki niyet, ilke ve gerçekleştirdiği ödevin önemli olduğunu öne süren deontolojik etik anlayışı, insanın akıllı ve sorumlu bir varlık olarak yerine getirmek durumunda olduğu birtakım ödevleri bulunduğu düşüncesinden hareketle, ahlakın temeline ödevi yerleştirir. Başka bir deyişle, deontolojik etik anlayışı sadece deontik, yani ödevle ilgili kavramlar kullanır ve yalnızca ahlaki eylemin doğruluğu veya ödeve uygunluğu üzerinde yoğunlaşır. 26

27 Sonuçsalcı Etik & Deontolojik Etik Sonuçsalcı Etik Amprik gözlemlerden hareket eder. En yüksek iyi olanı elde etmeye çalışır. Kar-zarar durumuna göre davranışın ahlaki olup olmadığını belirler. Haz veya mutluluk gibi maddi ve göreli ölçütleri esas alır. Egoizm ve pragmatizm hakimdir. Deontolojik Etik İnsana ait doğuştan hak ve ödevlerinden hareket eder. Eylemin doğrulunu esas alır. Davranışın doğuştan hak ve ödevlerden kaynaklı ilkeler setine uygun olup olmadığıyla ilgilenir. Adalet, eşitlik, tarafsızlık ya da evrenselleştirilebilirlik sağlayan ölçütleri esas alır. Toplam sosyal faydanın her birey için geçerli kılınmasını dikkate alır. 27 Kurumları İşletmeciliği

28 Örnek Soru «seçenekler arasından nedensel etkide bulunabilme durumudur» ifadesi aşağıdaki şıklardan hangisini açıklamaktadır? A. Akıl B. Sorumluluk C. Bilinç D. Benlik E. Özgür İrade 28

29 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 29