Etik Liderlik. Ed tör: Dr. Öğr. Ü. Mehmet Al AKIN. Yazarlar: Dr. Öğr. Ü. Muhammet Bak MİNAZ Uzm. Öğrt. Muhammet Şer f KESKİNOĞLU

Transkript

1 Etik Liderlik Ed tör: Dr. Öğr. Ü. Mehmet Al AKIN Yazarlar: Dr. Öğr. Ü. Muhammet Bak MİNAZ Uzm. Öğrt. Muhammet Şer f KESKİNOĞLU

2 Editör: Dr. Öğr. Ü. Mehmet Ali AKIN Yazarlar: Dr. Öğr. Ü. M. Baki MİNAZ - Uzm. Öğrt. M.Şerif KESKİNOĞLU ETİK LİDERLİK ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Mart 2018, Ankara Yayın-Proje: I. Tual Şekercigil Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Tarih boyunca insanlar yönlenmiş ya da yönlendirilmişlerdir. Çalışanları yönlendirecek ve onları amaçlara ulaşma noktasında bir araya getirecek ahlaki nitelikleri güçlü liderlere duyulan gereksinim günden güne artmaktadır. Liderler, insanları etkileyen, onları yönlendiren, harekete geçiren ve motive eden kişiler olarak dikkat çekmektedirler. Liderler ve de yönetilenler konusunda yüzlerce araştırma yapılmış olmasına rağmen liderlik konusu günümüzün en popüler konuları arasında halen yer almaktadır. Demokratik gelişmeler, hak ve özgürlükler anlamında toplumun özgürleşmesi ve çeşitli kazanımlar elde etmesiyle liderlik konusunun popüleritesinin hiç bitmeyeceği ve gelecekte insanları etkileyebilen ve yönlendirebilen etik liderliğin daha da önemli hale geleceği düşünülmektedir. Eğitim alanında ise etik davranış ayrı bir öneme sahiptir. Eğitim kurumları toplumun şekillenmesinde en önemli sorumluluğu üstlenirler. Bu kurumlarda çalışan personelin en başta ise yöneticilerin etik davranışlar sergilemesi beklenir. Eğitim-öğretim anlayışındaki değişimleri yürütecek, geliştirecek, tanıtım yapabilecek ve her koşulda doğru davranabilecek liderlik anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır. Liderde bulunması gereken en önemli özelliklerden biri moral değerleri taşıması gerektiğidir. Etik özelliği gelişmemiş bir yöneticinin okul ortamının verimsizliğine yol açabileceği düşünülmektedir. Bu bağlamda bu çalışma ile eğitim liderliğinin etik niteliklerinin araştırılması ve yeni bakış açısıyla etik kavramına okul liderliği yönüyle katkı sağlaması amaçlanmaktadır.

4

5 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Eğitimin Yönetimi Uzm. Öğrt. M. Şerif KESKİNOĞLU 2. Bölüm: Liderlik Dr. Öğr. Ü. M. Baki MİNAZ 3. Bölüm: Okul Yönetiminde Etik Liderlik Dr. Öğr. Ü. M. Baki MİNAZ 4. Bölüm: Sonuç Dr. Öğr. Ü. M. Baki MİNAZ

6

7 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölümler ve Yazarları...v 1. BÖLÜM EĞİTİMİN YÖNETİMİ BÖLÜM LİDERLİK Lider ve Liderlik Kavramı Lider Yönetici Farkı Liderlik Teorileri Özellik Teorisi Davranışsal Liderlik Teorileri Davranışsal Liderlik İle İlgili Teorik ve Uygulamalı Çalışmalar Ohio State Üniversitesi Liderlik Araştırmaları Michigan Üniversitesi Liderlik Araştırmaları Blake ve Mouton un Yönetim Gözeneği Araştırması Likert in Sistem 4 Modeli Durumsal Liderlik Teorileri Fred Fiedler in Etkin Liderlik Modeli Yol-Amaç Teorisi Vroom ve Yetton un Liderlik Modeli Hersey-Blanchard ın Durumsal Liderlik Teorisi Reddin Liderlik Kuramı (Üç Boyutlu)...34

8 viii Etik Liderlik 2.4. Liderlik Tarzları Geleneksel Liderlik Tarzları Otokratik Liderlik Tarzı Demokratik-Katılımcı Liderlik Tarzı Tam Serbestlik Tanıyan-Liberal Liderlik Tarzı Çağdaş Liderlik Tarzları Etkileşimci Liderlik Öğrenen Liderler Karizmatik Liderlik Tarzı Süper Liderlik Etik Liderlik Vizyoner Liderlik Transformasyonel (Dönüşümcü) Lider Öğretimsel Liderlik Hizmetkar Liderlik Liderlerin Güç Kaynakları BÖLÜM OKUL YÖNETİMİNDE ETİK LİDERLİK Etik Başlıca Etik Kuramları Sonuççu ya da Teolojik Kuram Deontolojik Kuram Erdem veya Karakter Temeline Dayanan Etik Sezgilere Dayalı Etik Kazuistik veya Örnek Olaya Dayalı Etik Okul Yönetiminde Etik Liderlik Yönetim Kavramı Eğitim Yönetimi...75

9 İçindekiler ix Okul Yönetiminin Eğitim Yönetiminden Farklılıkları Eğitim Yönetiminin Kendine Özgü Yönleri Eğitim Yönetiminin Amaçları Örgütsel Amaçlar Yönetsel Amaçlar Eğitim Yöneticisi ve Görevleri Okul Yönetimi Okul Yönetiminin Boyutları Okul Yönetim Süreçleri Karar Verme Planlama Örgütleme İletişim Etkileme Eşgüdümleme Değerlendirme Okul Yöneticilerinin Liderlik Rolleri Çıkar Unsuru Bürokrasi Dışı Toplumsal Örgütlenmelerin Eksikliği Toplumsal Değişimin Etkisi Meslek Ahlakı (Etiği) Türk Kamu Yönetiminde Etik Etik İlkeler Doğrultusunda Okul Yöneticisinin Özellikleri Okul Yöneticisinin Etik İlkeler Doğrultusunda Kişisel Yönleri Görevini Menfaat Temin Etmek Amacıyla Kullanmaması Çıkar Çatışmasından Kaçınma...129

10 x Etik Liderlik Model Olma Dürüstlük ve Tarafsızlık Saygınlık ve Güven Nezaket ve Saygı Savurganlıktan Kaçınma Okul Yöneticisinin Etik İlkeler Doğrultusunda Yönetimsel Yönleri Etik Değerler Işığında Kamu Hizmet Bilinci, Vizyon ve Misyonunun Yönetimi Etik Açıdan Amaçlarının Belirlenmesi Etik Amaçların Paylaşılması Etik Amaçların Uygulamaya Yansıtılması Programlı Yönetim Okulun Etik Eğitim Programının Oluşturulması Beklentileri Dikkate Alma Koordinasyon Sağlanması Programla İlgili Materyallerin Sağlanması Kaynakların Amaçları Gerçekleştirmeye Yoğunlaştırılması Örgütsel Değişmeyi Başlatma ve Yönetme Zaman Yönetimi İletişim Kadro Geliştirilmesi Çalışanları Teşvik Etme Başarının Ödüllendirilmesi ve Hediye Alma Okul Kültürü ve İkliminin Yönetimi Çatışmaları Etkin Çözme Denetlenme ve Değerlendirilme İlgilileri Bilgilendirme ve Hesap Verme...166

11 İçindekiler xi 4. BÖLÜM Okul Yöneticisinin Etik İlkeler Doğrultusunda Öğretimsel Yönleri Öğrencilerle İlgili Yüksek Ahlaki Standartlar Belirlemesi Temel Ahlaki Becerilerin Kazandırılması Öğrenci Gelişiminin İzlenmesi Etik Programın Değerlendirilmesi ve Geliştirilmesi Sürekli İzleme İstatistikler Tutma SONUÇ Kaynakça Kanunlar, Yönetmelikler, Genelgeler ve İlke Kararları Yazarlar Hakkında...211

12

13 1. BÖLÜM EĞİTİMİN YÖNETİMİ İnsanların toplu halde yaşamaya başlamalarından buyana ilk zamanlardan bu yana liderlik özelliği gösteren bireyler ortaya çıkmıştır. Organize olmuş kurumlar oluştukça her grup için bir ya da birden çok yöneticiye ihtiyaç duyulmuştur. Bu yöneticilerden, bulunduğu kurumu geliştirmek için kendisiyle birlikte çalışanları motive etmesi, çalışanların profesyonel gelişimlerini sağlaması, kurumun geleceğini öngörmesi, özetle kurumun itici gücü olması beklenmektedir (Bakioğlu, Didin Ala, ve Karsantık, 2016). Araştırmalarda liderlik başlangıçta lider ve lider özellikleri yönüyle incelenmiş, davranış boyutu olarak liderlik daha sonraları ela alınmaya başlamıştır. Lider davranışlarının çok boyutlu değişkenler açısından incelenmesi, durumsallık kuramının katkılarıyla olmuştur. Özellikle 1980 ler liderlikte farklı yaklaşımların çok hızlı geliştiği bir dönemi beraberinde getirmiştir. Öğretimsel lider, kültürel lider, dönüşümcü lider, moral lider, öğrenen lider ve vizyoner lider, bu alandaki yeni yaklaşımları ifade etmektedir (Çelik, 2003). Tüm bu yeni yaklaşımlar liderin davranışsal yönüne vurgu yapmış liderin belli özelliklerini öne çıkarmıştır. Lider, en yalın şekilde, insanları yönlendiren, onları harekete geçiren ve motive eden kişiler olarak düşünülmüş ve bu becerisine sebep olan özellikleri araştırılmıştır. Lider bir işte çalışanlarla birlikte hareket eden, onları hedefe yönlendirebilme becerisine sahip, değişik fikirlere ve görüşlere say-

14 2 Etik Liderlik gı duyabilen, arkasında ve yanında bulunan kişileri yönlendirebilen ve onlara yeni bakış açıları katarak vizyon çizebilen kişidir (Eroğlu, 2013). İlgili literatür incelendiğinde liderliğin doğuştan geldiğini iddia eden araştırmacılar yanında, lider olarak doğulmadığını, liderliğin öğrenilebileceğini ve zaman içinde gelişebileceğini iddia eden araştırmalarda vardır. Liderliğe daha geniş bakıldığında ise liderliğin doğuştan gelen bazı genetik özelliklerle ilgisinin bulunduğunu, ancak sonradan kazanılan bazı yeteneklerle, içinde bulunulan durum ve koşullarla ve kişilik özellikleriyle şekillendiğini söylemekte mümkündür. Özellikle araştırmanın temel konusunu oluşturan moral liderlik diğer bir değişle etik liderlik etik kavramının özelliğinden dolayı çevrenin etkisiyle şekillenmektedir. Çünkü ahlak anlayışı toplum tarafından belirlenir. Yasal düzenlemeler de yerini alır. Liderleri diğer insanlardan farklı kılan ve birçok kişi arasından ayrılarak lider olmasını sağlayan bir takım özelliklerinin bulunduğu varsayılmaktadır. Bu özelliklerle ilgili birçok farklı ve benzer görüşler olmasına rağmen genellikle öne çıkan lider özelliklerinin; dürüstlük, doğruluk, motive edici olma, girişkenlik, iletişime açık olma, özgüven yüksekliği ve istikrarlı olma gibi davranışlar olduğu belirtilmektedir. Liderlerde öne çıkan özelliklerden moral değerler en belirgin olanlarıdır. çünkü toplumlar liderlerine güvenmek isterler. Liderlerin sevilmesi ve gönüllerde yer bulması bu moral değerlerden kaynaklıdır. Moral değerler ise eğitimle ilgilidir. Çalışanların tutum ve tavırlarının belirlenmesinde önemli bir role sahip olan yöneticilerin etik roller taşıyıp taşımadıkları örgüt sağlığı açısından olduğu kadar toplumsal huzur açısından da bir gereklilik olarak değerlendirilebilir. Evrensel olarak doğru davranışı tanımlayan etik, tüm insanlar için iyiyi kötüden ayırmaya yarayan ilke, kural ve değerler bütününü ifade eder. Kamuda etik ise devletin yönetimsel alanda etik davranış değerleri ve standartlarına karşılık gelir. Kamuda etik değerlerin yaşama geçirilmesi, etik davranışları destekleyen etik bir altyapının oluşturulmasına bağlıdır. Kamu yönetiminde etik altyapı, kamu gü-

15 Eğitimin Yönetimi 3 cünün etik dışı kullanılmasına set çeken düzenlemeler ve mekanizmalar bütünüdür (Çalık, 2012, s.16). Bu durum kişinin kendi çıkarları aleyhinde davranması için bir gerekçe teşkil eder. Bu durumda kişi kişisel çıkarları yerine doğru davranış sergilemesi gerektiği bilir. Kişinin kendi bakış açısı ne olursa olsun kamuda etik düzenlemeler kişinin öznel bakış açısını ikinci plana iter. Kişinin görüşü veya kuralları benimseyip benimsememesi başka bir meseledir (Nuttall, 1997). Esas olan etik kuralların ve mekanizmaların işletilmesidir. Bu durum kişiyi etik davranışlar sergilemeye iten bir güçtür. Etik, beraberinde analizi de getirir. Kararların arkasında yatan ilkelerin analizine götürür. Etik analiz, seçenekler arasından birini diğerine tercih etmeye sebep olan kurallar ve değerler bağlamında insanın davranışlarına rehberlik eden normlarla ilgilidir (Langlois, 2011). Etik bir kararda, ilk adım etik konusunun öneminin ve ayrıcalığının kavranmasıdır. Bu durum etik konusundaki duyarlılığın göstergesidir. Duyarlılığa etki eden faktörler incelendiğinde etik konularda farklı düşünüş biçimlerinin olduğunu görülür. Bu düşünüşler bireysel faktörlerden kaynaklanabileceği gibi kurumsal faktörlerden de kaynaklanabilir. Kurumsal değer ve faktörlerin bireysel özelliklere kıyasla daha bağlayıcı olduğu söylenebilir (Şeker, 2013). Bu mesele, yani ahlâk yargıların nesnel mi yoksa öznel mi olduğu, ahlâk felsefesinin merkezi ve en zor sorularından biridir. Bu tek başına akademik bir konu da değildir; iş ahlâki inançları nasıl hesaba katmamız gerektiği ve başkalarının ahlâki inançlarını, eğer alacaksak, nasıl dikkate alacağımız konusunda karar vermeye gelince verilecek cevaplar hayati önem kazanır (Nuttall, 1997). Okulların etkili şekilde yönetimi için, okulların gelişimi ve üst düzeyde eğitim standartları oluşturulması son derece önemlidir. Her okulun problemleri ve çözüm için uyguladığı çözümler farklı olsa da okulların hedeflerini gerçekleştirmesi üst düzeyde yetkin bir liderlik ve yönetim gerektirmektedir (Bakioğlu, 2016). Bu çalışmada eğitim sisteminin başarısı için oldukça önemli olan okul yöneticisinin etik liderlik özelliklerinin nasıl olduğu araştırılmıştır. Bu çerçevede, yö-

16 4 Etik Liderlik neticilerin etik liderlik davranışlarının belirlenmesi; yönetici atama ve yönetici niteliklerine ilişkin çözüm önerileri sunulması hedefler arasındadır. Ayrıca okul müdürlerinin etik liderlik davranışlarının, öğretmenlerce nasıl algılandığının belirlenmesi hem müdürün kendini geliştirmesine hem de öğretmene kendi değerlendirme sonuçlarını görmesi açısından içgörü kazandıracaktır. Bakioğlu ve Tokmak ın (2009) da ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin eğitim süreçlerine ilişkin kişisel değer yargıları açısından öğretmenler arasındaki farklılıkları ve farklılıkların okul ortamı ve verilen eğitim üzerindeki etkilerini öğretmen görüşlerini belirlemeye çalıştığı, nitel yöntemle sürdürdüğü araştırma sonucunda, öğretmenlerin eğitim süreçleri açısından (disiplin, öğrenci değerlendirilmesi, öğretmen performansının değerlendirilmesi, insan ilişkileri) farklı değer yargılarına sahip olduğu ve bu farklılıkların zaman zaman öğretmenler arasında anlaşmazlıklara ve çatışmalara sebep olduğu belirlenmiştir. Ahlak endişesini, iyi insanların varlığını ve iyi yönde gelişimleri hiç görmeyecek şekilde çok fazla abartmamak gerekmekle birlikte, bugünün dünyasının ahlaki bilinç ve gayrete çok muhtaç olduğu da inkar edilemez bir gerçektir. Günümüzde hem ahlak teorisi bunalımı hem de ahlaki yaşam bunalımı vardır ve bu durum sürekli daha küresel bir boyut kazanmaktadır (Yaran, 2010). Neden etik konusu incelenmelidir? Sorusunun cevabı düşünüldüğünde bunun bariz bir yanıtı vardır. Hayat sürekli olarak etik konusunu önümüze çıkardığı için böylesi sorunlardan kaçamayız. Onlarla, büyürken, çalışırken, çocuklarımızı yetiştirirken, yaşlı büyüklerimize bakarken, arkadaşlarımızla, dostlarımızla ve düşmanlarımızla ilişkilerimizde, karşımıza çıkan fırsatlarda ve cazip önerilerde karşılaşırız. Gazeteler, radyo ve televizyon, doğru ya da değil, bize yanlış yaptıkları anlatılan insan -katiller, çocuklara cinsel tacizde bulunanlar, teröristler, silahlı soyguncular, kiralık anneler (surrogate mothers), futbol holiganları- ya da sempati duyduğumuz ya da yardım ettiğimiz insan -hastanede yatan hastalar, şiddet suçlarının, açlığın ve savaşın kurbanları- port-