Ortadoğu ve Balkanlar üzerindeki hâkimiyetini sağladıktan sonra Osmanlı Devleti, İstanbul

Transkript

1

2 MİMAR SİNAN IN KOCAELİ NDEKİ ESERLERİ Suphi SAATÇİ* Ortadoğu ve Balkanlar üzerindeki hâkimiyetini sağladıktan sonra Osmanlı Devleti, İstanbul merkezli yol ağlarını hem doğu hem batı yönünde geliştirmiştir. Osmanlı yönetimi bu geniş coğrafya üzerinde büyük çapta imar hareketlerine öncelik vermişti. Mimarlık ve şehircilik alanında büyük gelişme kaydeden Hassa Mimarlar Ocağı, özellikle ordunun hareket ve hızını artıracak sağlam güzergâhlar meydana getirmiştir. Geniş bir coğrafî sahanın, yol ağları, köprüler, hanlar, imaret, hamam ve kervansarayları da içine alan geniş programlı Menzil Külliyeleri ile donatılması ve başkent İstanbul a bağlanması sağlanmıştır. 16. yüzyılın ilk yarısında, sefer yolları üzerinde, ordunun bir günlük yürüyüşü sonunda dinlendiği yerlerde menzil külliyeleri inşa edilmiştir. Bu bildiride Kocaeli bölgesinde özellikle Mimar Sinan tarafından inşa edilmiş eserler ele alınmıştır. Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi (1524) İstanbul-Bağdat yolu üzerinde ilk menzil olan Gebze deki Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, 16. yüzyılda güçlenen Osmanlı Devleti nin sınırları arasında yapılmış erken menzil külliyelerinden biridir. Külliyeyi yaptıran Çoban Mustafa Paşa, Kanunî Sultan Süleyman ın kız kardeşi Hafsa ile evlenmiş ve 2. vezirliğe getirilmiştir. H. 935 ( ) yılında ölen Paşa Gebze de toprağa verilmiş, yaptırdığı külliyenin içinde gömüldüğü yere türbesi inşa edilmiştir. İstanbul Anadolu bağlantısını sağlayan külliye konaklama işlevli mekânların ağırlık kazandığı yapıları içerir. (Resim 0) Cami, türbe, medrese, kervansaray, paşa odaları, imaret, hankah (tekke), tabhane ve kütüphaneden oluşan külliye, Gebze nin simgesi durumundadır. Yapımı H. 930 (M ) yılında tamamlanan Damat Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, çevresinde bir kentleşmeyi doğurmuştur. Resim 0 Resim 1 Resim 2 Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Mimarlık Bölümü, ssaatci@fsm.edu.tr 49

3 Suphi SAATÇİ Medrese, kervansaray, imaret, tekke ve türbeden oluşan külliyenin merkezinde yer alan cami tek kubbeli ve tek minarelidir. (Resim 1) Camiin beden duvarları almaşık teknikte (bir sıra taş + 2 sıra tuğla) örülmüştür. (Resim 2) Son cemaat yeri ve cami içi duvar kaplamalarında renkli mermer taşları kullanılmıştır. Mısır dan getirtilen ustaların uyguladığı Memluk üslubundaki kakma mermer bezemesi ilgi çekicidir. Bu malzemenin Mısır dan getirildiği ileri sürülür. Caminin ahşap işçiliği de değerlidir. Yapıda Mısır Memluk sanatının etkileri görülmektedir.1 (Resim 3, Resim 4, Resim 5 ve Resim 6) Resim 3 Resim 4 50

4 Mimar Sinan ın Kocaeli ndeki Eserleri Resim 6 Resim 5 Külliyenin diğer bir parçası olan türbe, camiin güneyinde kıble duvarının arkasındadır. Kesme taştan yapılmış sekizgen gövdelidir. Kubbesi ve giriş saçağı kurşun kaplı olan türbenin duvar yüzeylerinde altlı üstlü iki sıra dizilen birer pencere vardır. (Resim 7) Resim 7 Külliyede yer alan ve genel kütlesi dikdörtgen plana sahip olan avlulu medrese, camiin doğu tarafında yer almıştır. Medreseye giriş, külliyeden bağımsız olarak, güneyinde bulunan duvarla çevrilmiş bir bahçeden sağlanmıştır. Avlunun üç tarafında yer alan kubbeli 17 öğrenci odaları revaklara açılır. Avlunun güney kenarında kubbeli dershane vardır. Dershane girişi, kırma çatılı ahşap bir saçakla korunmuştur. Medrese dış duvarları dört sıra taş, üç sıra tuğla, avluda revak alınlıkları ise tek sıra taş, iki sıra tuğla biçimli almaşık teknikte örülmüştür. Bu farklı örgünün onarımlar sonucu meydana gelip gelmediği bilinmiyor.2 Külliyenin avlu güney kapısı üzerinde bulunan kitabeden, medresenin H ( ) tarihinde onarım3 geçirdiği anlaşılmaktadır. (Resim 8) Resim Aktuğ, 1989, s Ahunbay, 1988, s Aktuğ, 1989, s

5 Suphi SAATÇİ Çoban Mustafa Paşa Külliyesi ndeki imaret binası yemekhane, mutfaklar, fırın, kiler ve müstahdem odalarından oluşmaktadır. Bir eksen üzerinde uzunlamasına dizilen imaretin mekânları, külliyenin dış duvarı boyunca sıralanır. Kubbeleri kurşun kaplı, almaşık (tuğla hatıllı, kaba yonu taş) teknikte örülen dış duvarları kirpi saçakla bitmektedir. Batı yönünden girilen imaretin duvarları gömme payeli, geniş kemerlerle bölünmüştür. Bu mekânların yemek yenilen yerler olduğu sanılmaktadır. Bunlara bitişik iki büyük ocaklı mekân ise, mutfaktır. Bunların yanında kiler, fırın ve odun ambarları bulunmaktadır. İmaretin kubbe örtüsünde yer alan aydınlık fenerleri ile bacalar, yapıya plastik değer katarlar. (Resim 9) Resim 9 Sinan ın Külliye ile İlişkisi Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Mimar Sinan a mal edilir. Hatta bizzat Sinan tarafından yazdırılan Tezkiretü l-ebniye adlı yazma eserde, Gebze deki külliye yapılarından cami, medrese ve imaretin adları geçmektedir. 4 Camiin cümle kapısında yer alan kitabeye göre H. 930 ( ) yılında yapıldığı ortaya çıkar. (Resim 10) Ancak Sinan ın böylesi erken bir tarihte bu çapta bir eseri henüz görülmemiştir. Sinan için erken olan bu tarihten dolayı, yapının başka bir mimar tarafından yapıldığı sonucu ortaya çıkar. Büyük usta, belki de eserin tamamlanmasında bir süre çalışmış veya mimarbaşı olduğu bir tarihte onarım yaptığı düşünülmektedir. 5 Resim 10 52

6 Mimar Sinan ın Kocaeli ndeki Eserleri Vezir Çoban Mustafa Paşa nın yaptırdığı başka eserler de Sinan a mal edilmektedir. Eskişehir in tarihi merkezi olan Odunpazarı Mahallesi nde, Kemal Zeytinoğlu Caddesi üzerinde yer alan ve H. 932 ( ) tarihinde yapıldığı tahmin edilen bir kervansaray, Sinan yapılarının listesini veren tezkirelerin birinde ve Eskişehir de kervansaray diye geçmektedir. Sinan ın yaptığı belirtilen kervansarayın, Çoban Mustafa Paşa nın Eskişehir de bugün Kurşunlu Külliyesi olarak anılan külliyenin kervansarayı olduğu düşünülüyor. Ancak bu yapının da inşa yılı Sinan için erken bir tarih sayılır. Bu yüzden kervansaray Sinan tarafından belki onarılmış olabilir. 6 Tezkiretü l-ebniye de Meriç Suyu üzerinde Mustafa Paşa Köprüsü adıyla kaydedilen eser de Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Sinan a mal edilen ve daha çok Cisr-i Mustafapaşa adıyla da tanınan köprünün yapım tarihi H. 935 ( ) tir. Sinan için bu tarih erken görülse bile, onun köprü ve benzeri mühendislik işlerinde deneyimli ve başarılı işler yaptığı biliniyor. Henüz mimarbaşı olmadan Yeniçeri Ocağında görevli iken bu köprünün yapımını üstlenmiş veya daha sonra onarımını yapmış olabilir. Edirne nin sınır kapısı Kapıkule den 16 km mesafede Bulgaristan ın şimdiki adı Svilengrad olan kasabaya yakındır. Meriç suyu üzerinde 300 metre uzunluğunda 20 gözlü bir köprüdür. Ortadaki dört gözü büyüktür. Bu yüksek gözlerin ortasında kitabe köşkü vardır. Sağlam durumda olan köprü günümüzde kullanılmaktadır. Sinan ın Menzil Külliyeleri 16. yüzyılın ilk örneklerinden olan Çoban Mustafa Paşa Külliyesinde, plan tasarımı ve mekânların boyutlarında akılcı bir yaklaşım sergilendiği görülmektedir. Özellikle caminin boyutu küçük tutulmuş, ancak avlu, imaret, medrese ve diğer mekânların ölçüleri daha geniş boyutlandırılmıştır. Böylece tasarruf ve rantabiliteye dikkat edilmiştir. Osmanlı Devleti güçlü ve zengin olmasına rağmen, tasarruf elden bırakılmamıştır. Sinan ın Şam da Kanuni Sultan Süleyman adına yaptığı Süleymaniye (Resim 11), Payas (Antakya) daki Sokollu Mehmet Paşa (Resim 12) ve Lüleburgaz (Kırklareli) Sokollu Mehmet Paşa (Resim 13) külliyelerinde de Sinan camilerin planlarını küçük tutarak aynı akılcı tasarımı uygulamıştır. Buradan çıkarılabilen sonuç şudur: Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin mimarı her kimse, daha sonra Sinan ın menzil külliyelerinin esin kaynağı olmuştur. Resim 11 Resim 12 Resim 13 4 Sâî Mustafa Çelebi, (tarihsiz), Tezkiretü l-ebniye, İstanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar nu: T 6826, s. 6a ve 9a. 5 Kuran, 1986, s Kuran, 1986, s

7 Suphi SAATÇİ Kocaeli nin Merkezi İzmit teki Mimar Sinan Eserleri Mimar Sinan İzmit te birkaç eser daha bırakmıştır. İzmit te Pertev Mehmet Paşa adına Sinan bir menzil külliyesi daha yapmıştır yılında yaptırılan külliye cami, kervansaray, hamam, sıbyan mektebi, aşevi, çeşme ve dükkânlardan oluşmaktaydı. Ancak günümüze sadece; cami, şadırvan, sıbyan mektebi, hamam ve çeşme ulaşabilmiştir. (Resim 14 ve Resim 15) Resim 14 Resim 15 Pertev Mehmet Paşa Külliyesi Pertev Mehmet Paşa Külliyesinin ana yapısı camidir. Cami, ikinci Vezir Pertev Mehmet Paşa adına ölümünden sonra vasiyeti üzerine kethüdası tarafından yaptırılmıştır. Kitabesine göre yapımı H. 987 ( ) yılında tamamlanmıştır. Tek kubbeli ve çift revaklı olan yapı, Yenicuma Camii adıyla da tanınır. (Resim 16) Külliyenin kervansaray ile imareti ortadan kalkmış ve hamamın bazı kalıntıları günümüze ulaşmıştır yıllarında Vakıflarca köklü bir onarımdan geçmiş, kalem işi süslemeleri ve alçı pencereleri yenilenmiştir. İyi durumda günümüze ulaşan cami düzgün kesme taşla örülmüştür. Hamam ise Pertev Mehmet Paşa adına ölümünden sonra vasiyeti üzerine yine kethüdası Sinan Ağa tarafından yaptırılmıştır. 7 Yeni Cuma Hamamı olarak da tanınmıştır. Cami kitabesinde verilen H. 987 (1579) yılı, hamam için de geçerli olabilir. Pertev Paşa Camisi nin batısında yer alır. Simetrik biçimde tasarlanmış olan hamam 1922 yılında yıkılmış ve küçük bir parkın içinde bir taş yığını halinde günümüze ulaşmıştır. Tuhfetü l-mimarin de Ve Hammam-ı İznigmid ez an Pertev Paşa 8 biçiminde zikredilmiş olmasına rağmen, bazı araştırmacılar bu eseri Hüsrev Kethüda Hamamı diye zikretmişlerdir. 9 7 Kolay, 1990, s Meriç, 1965, s Kuran, 1986, s Resim 16 54

8 Mimar Sinan ın Kocaeli ndeki Eserleri Mehmet Bey Camii Rüstem Paşa nın kâhyası Mehmet Kethüda tarafından yaptırılmıştır. Yapılış tarihi bilinmeyen bu cami, 19. yüzyıla harap durumda ulaşmıştır. Sultan İkinci Mahmut zamanında Fevzi Ahmet Paşa tarafından yenilendiği için Fevziye Camii adıyla anılmağa başlanmıştır. Günümüzdeki yapı eski camiin beden duvarları üzerinde inşa edilmiştir. İzmit in kent merkezinde bulunan cami Mimar Sinan a yaptırılmıştır. Cami, 1884 ve 1999 depremlerinde tümüyle yıkılmış ve yeniden yapılmıştır. (Resim 17 ve Resim 18) Resim 17 Resim 18 Abdüsselam Çelebi Camii Miladi 1524 (Hicri 931) yılında Defterdar Abdüsselam tarafından yaptırılmıştır. (Resim 19) Sinan dan önce yapılan, ancak Sinan tarafından onarılan cami, 19. yüzyılda yenilenerek klasik Osmanlı üslubunu kaybetmiştir. Miladi 1872 (Hicri 1239) yılında onarım görmüştür. (Resim 20) Caminin dış çevre duvarları ile minaresi ilk kurulduğu dönemin özelliğini taşımaktadır. Zamanında kubbeli olarak yapılan cami 1776 yılındaki depremde yıkılmıştır yılında Altıncıoğlu Hatice Hanım tarafından çatılı olarak yaptırılmıştır. Bunu belgeleyen kitabe caminin yan duvarı üzerindedir. (Resim 21) Resim 19 Resim 20 55

9 Suphi SAATÇİ Değerlendirme Kocaeli nde inşa edilen Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi ve İzmit kentinin merkezinde yer alan Pertev Mehmet Paşa Külliyesi, klasik dönem Osmanlı mimarisinin önemli örnekleri sayılır. Kent dokusuna görsel açıdan büyük katkı sağlayan Gebze deki külliyenin yerleşim planı, tasarım açısından da öncü bir örnek durumundadır. Menzil külliyelerinin de en erken örneği kabul edilen Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin çevresi de kentsel koruma kriterleri ile özel ve özenli bir imar yaklaşımına tabi tutulmalıdır. Külliyenin yer aldığı çevrede yoğun yapılaşmaya kesinlikle izin verilmemeli, yapılacak olanlara da özel kriterler uygulanmalıdır. Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin en değerli parçası kabul edilen cami ve diğer binaların restorasyon uygulamalarında da özel dikkat ve özen gösterilmelidir. Özellikle üstün nitelikli dekorasyonu ile de ilgi çeken bu caminin dış ve iç süsleme onarımları, kalifiye ustalar ve kalemkârlar tarafından gerçekleştirilmelidir. Cami cümle kapısının üstündeki taş mukarnasların renkli yağlı boyalarla boyanması olumsuz bir girişim olmuştur. (Resim 22) Resim 21 Resim 22 56

10 Mimar Sinan ın Kocaeli ndeki Eserleri Bunun raspalanarak temizlenmesi ve mukarnasın taş dokulu yüzeylerinin tekrar ortaya çıkarılması, yararlı bir hizmet olacaktır. Ayrıca cami ihata duvarına bitişik yapılan ve gecekondu düzeyinde olan helalara çözüm bulunmalıdır. (Resim 23) Bunun gibi İzmit teki Pertev Mehmet Paşa Külliyesinin de yapıları iyi korunmalı, çevre düzenlemeleri için özel peyzaj projesi hazırlanmalıdır. Külliyenin ihata duvarında yer alan çeşme, yol kaldırım çalışmaları sırasında bir miktar gömülmüştür. Kitabeli çeşme aynası ve tamamen gömülen yalağı, çeşmenin çevresi açılarak ortaya çıkarılması ele alınmalıdır. (Resim 24) Kısacası Sinan ve Osmanlı mimarisinin klasik dönemini simgeleyen bu eserlerin özenle korunmaları konusunda duyarlı olunması, önemli bir kültür ve sanat hizmeti sayılır. Resim 23 Resim 24 kaynakça Ahunbay, Zeynep (1988), Mimar Sinan ın Eğitim Yapıları, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I, İstanbul, s Aktuğ, İlknur (1989), Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı, Ankara. Aktuğ, İlknur (1990), İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Kültür Bakanlığı, Ankara. Kuran, Aptullah (1986), Mimar Sinan, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları Kuran, Aptullah (1988), Mimar Sinan ın Külliyeleri, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I, İstanbul, s Kuran, Aptullah (1988), Şam Süleymaniye Külliyesi, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s Meriç, Rıfkı Melûl (1965), Mimar Sinan Hayatı Eseri I, Mimar Sinan ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Saatçi, Suphi (1988), Mimar Sinan ın Yapılarındaki Kitabeler, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi yayını, İstanbul. Saatçi, Suphi (2000), Kubbeyi Zirveye Taşıyan Mimar, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu 3, İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi, cilt 3, s