V.ULUSLARARASITÜRK KULTURU ile SANATLARI KONGRESi-SANAT ETKiNLiKLERi

Transkript

1 \ J-1(/7- ~ 1 ~ :~ SPANYA ORYA~T ALİSTLER q~rnegi İSPANYOL-TÜRK KONYA FİKİR, DERNEGİ SANAT, KÜLTÜR ADAMLAR! BİRLİGİ DERNEGİ ASOCİACİÔN ESPANOLA DE ORİENTALİSTAS ASOCİACİÔN HİSPANO TURCA ASSOCIATION OF KONYA INTELLECTUAL, CULTURAL ART OF PEOPLE UNITY V.ULUSLARARASITÜRK KULTURU ile SANATLARI KONGRESi-SANAT ETKiNLiKLERi V. INTERNATIONAL TURKISH CUL TURE and ARTS CONGRESS/ART ACTIVITY Editör: Ahmet AYTAÇ Mayı s (May) 2011-Madrid -İSPANYA

2 V. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ ile SANATLARI KONGRESl SANAT ETKiNLiKLERİ TÜRK KÜLTÜR VE SANAı:-INDA İSLAM TASAVVUFUNUN ETKİLERİ Mutlı.ıhan TAŞ * An,adolu'da Xlll. yüzyıl başlarında, Selçukluların büyük ölçüde istikrar sağ lad ı ğı görülmekle beraber, Moğol istilasına da altyapı oluşturacak bir yapı sergilediği söylenebilir. Doğudan gelen Moğol baskısı ve diğer sosyoekonomik nedenler, dönemin göçebe ve yerleşik topluluklarının yanı sıra birçok suti ve mutasawıfın dikkatini bu topraklara çektiği ifade edilebilir. Bu dönemde yaşanan hareketlilikler neticesinde Anadolu'nun, birçok okul ve ekole de ev sahipliği yaptığı bulgusuna rastlanır. Celaleddin Muhammed ve babası Bahaeddin Veledin de Anadolu'ya geldiği bu yıllarda, tasawuf akımları, kabaca gözden geçi rildiğinde üç ana çıkış bölgesinden hareket ettikleri görülebilir. Bunlar; Mağrip (Endülüs ve Kuzey Afrika), Orta-Doğu (Mıs ı r, Suriye ve Irak),.Orta f>.sya ve lran(özellikle Horasan ve Azerbaycan). Mağrip (Endülüs ve Kuzey Afrika): Mağrip Tasawufu Anadolu'da bütün zamanların en ünlü mutasawıfı Muhyiddin-i Arabi başta olmak üzere, Afifeddin-i Tilemsani ve müridleri tarafından temsil edilmiştir. Orta-Doğu (Mısır, Suriye ve Irak): Sühreverdilik, Vefailik, cavlakilik(kalenderilik) Orta Asya ve İran(özellikle Horasan ve Azerbaycan): Kübrevilik, Yesevilik ve Haydarilik. Yukarıda sözü edilen bölgeler ve temsilcileri, aslında bir vücudun ana arterleri gibi düşünürken, bu ekolleri ve ana k.olları Anadolu'ya geldikten kısa bir süre sonra kendi içlerinden ileride Anadolu ve tüm lslam coğrafyasını da etkileyecek isim ve tarikatları doğurduğu ifade edilebilir. Xlll. yüzyıl Anadolu sunun öne çıkan isimleri; lbn-i Arabi ve onun hem halifesi hem de evlatlığı olan Sadreddin Konevi, Mağrip mektebinin Anadolu'ya kazanımıdır denilebilir. 1 Aynı zamanda Mevlana Celaleddin'in de yakın dostu olan Konevi, İbnü'I Arabi' nin Vahdet-i VücOd felsefesini sistemleştirip mükemmel hale getiren mutasawıf olarak bilinmektedir.(ocak, 2002: 89-91) Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Heykel Bölümü, Konya, mutluhantas@hotmail.com 1 Konevrnin hayatındaki mihenk taşlarından biri olan hocası, lbnü'i Arabi'dir. Konevi'nin henüz sekiz yaşlarındayken ölen babası Mecdüddin ishak, ibnü'i Arabi'nin dostlarından biridir. Kaynaklar lbnü'i Arabi ile Mecdüddin arasındaki dostluğun, Konevi henüz doğmamışken başladığını, beraber hacca gittiklerini ve bazı rivayetlere göre lbnü'i Arabi'nin, Mecdüddin'in daveti üzerine Konya'ya geldiğini yazmaktadır. Mecdüddin'in ölümünden sonra dul kalan eşiyle evlenen lbnü'i Arabi, böylece Sadreddin Konevi'nin hem üvey babası, hem de hocası olmuştur. (daha geniş bilgi için bkz:sadreddin Konevi Sempozyumu bildiriler,2004:14). 129

3 V. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ ile SANATLARI KONGRESİ-SANAT ETKiNLiKLERi Bazı kaynaklarda hakkında Kalenderi dervişi,(ocak, 2002:94) bazılarında ise Kübrevi şeyhi olarak bahsedilen Şems-i Tebrizi, Xlll. yüzyılın en önemli cezbeci mutasawıflarındandır. 2 Ulemaların Sultanı olarak anılan Bahaeddin Veled'in de bir Kübrevi şeyhi olduğu, ve oğlu Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin ilk hocası olduğu çeşitli kaynaklarda gösterilmektedir (T ebrizl.akt:gençosmanoğlu,2006:27). Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin bu dönemde feyiz aldığı birçok alim ve mutasawıftan söz etmek mümkün olabilmektedir. Çünkü bu dönemde Anadolu, tasavvufun filizlenerek dal budak saldığı, Ömer Sühreverdl, Fahreddin lraki, Necmeddin Daye ve yukarıda da bahsedildiği gibi birçok alim, filozof ve mutasawıfa kucak açmıştır. Bunlardan biride Bektaşi taril<atının piri Hacı Bektaş-ı Veli'dir.1209 yılında Nişapur'da doğan Hacı Bektaş-ı Veli, Hoca Ahmet Yesevi'nin h?.lifesi Lokman-ı Parende'nin Haydari dervişi olarak Anadolu'ya gelmiştir (Onder,2002:137). Yukarıda da bahsedildiği üzere Anadolu, Xlll. yüzyılda birçok tarikat ve okullara mesken olmuş, birçok mutasavvıfın kendine taraftar bulduğu ve birçok görüşün tartışıldığı çok renkli bir coğrafya ya dönüşmüştür. Ancak ağırlıklı olarak Anadolu ~yu etkisi altına alan tasawuf akımları genel itibariyle Vahdet-i Vücud felsefesi merkezli gelişmiştir denilebilir. Bu felsefi ve tasawufi yaşam tarzı, Anadolu'nun ilim ve sanat merkezi haline gelmesinde de büyük etken olmuştur. Bu etkinin Türk resminin gelişim sürecinde de altyapı olarak yerini aldığı söylenebilir. Çağdaş olarak nitelendirilen Türk resim sanatının hikayesini son yüzelli yılda başladığını öne süren görüşlere rağmen, Türk resmindeki bugünkü seviyenin, kökleri Xll. yüzyıla dayanan geleneksel sanatlar tecrübe ve birikimine vakıf olmanın avantajlarıyla şekillendiği söylenebilir. IXX. yüzyılın ortaları, kültür tarihimizin "BatJll!aşma Dönemi' diye bir evresi olarak mihenk taşı konumunda bir zaman dilimi olmaktadır. Günümüzün etkin kavram ve kuramlarının önemli bir kısmının altyapısı o yıllarda oluşmuştur. (Alakuş, 1997: 66) Ancak; Türk resim sanatının geçmişine bakıldığında; Objeden uzaklaştırılan ve nonfigüratif resmin kaynağı olan arabeskler, mimariye ve yan birimlerine uygulanan yazılar, taşa nakış gibi işlenerek sabır, hüner ve estetik kokan eserlerin tümünün çağdaş resim sanatımızda bir altyapı özelliğinde olduğu görülebilmektedir. - Buradan hareketle 1980'1ere kadar birçok ressam tarafından kullanılan milli ve dini içerikli sembol ve yazıların, 1980'den sonra daha bilinçli bir ivme kazanarak salt plastik bir öğe olmaktan çıkıp felsefi bir altyapının plastik dışavurumu olarak kendini gösterdiği ifade edilebilir. İslam mutasavvıflarını, usul farklılıkları yönünden de üç başlık altında toplamak mümkün olabilir: 2 TEBRİZİ,(Çev; Mehmet Nuri GENÇOSMANOGLU2006:27), Evsafu'I mukarrebin adlı eserin yazarı Ağa Mirza Ahmed'}n verdi_~i ş~ bilgilere atıfta ~~lunarak, hem M~vlana ~elaleddin ile Şems i Tebrizi arasındakı yakın ıhşkıye, hem de her ıki mutasawıfın tarıkat baglantısına dikkat çekmiştir. Mesnevi sahibi Mevlana Celaleddin Rumi'nin tarikat bağlantısı, Şemscddin-i Tebrizi aracılığıyla, Baba Kemal Gendi' ye ondan da büyük mürşid Necmeddin Kübra' ya ulaşır". 130

4 V. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ ile SANATLAR! KONGRESl SANAT ETKiNLiKLERİ a:-) Vahdet-i VücOd olarak bilinen düşünce sistemi ve Muhyiddin ibn- i Arabi. b-) iman ve ilimi birbirinden ayırarak, imanı, pratik aklın esası olarak alan tasawufi bir ahlak sistemi ve Gazali. c-) Var olan her şeyde birliğin yansımasını ve ilahi aşkını gören ve tasawufu yükse~ bir estetik hareketi haline getiren düşünce sistemi ve Mevlana Celaleddin Rumi ile Gülşen-i Raz isimli eserin müellifi Mahmud Şebüsterl (Ülken.2004:213). Ancak, yukarıda zikredilen Mutasawıf ve mütefekkirleri sadece akla ilk gelen isimler olarak değerlendirmek, diğer isimlerin ihmal edilmediğini belirtmek açısından önem arz etmektedir. Hallac-ı Mansur'la başlayan, İbn-i Arabi, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Hacı Bektaş-ı Veli, Yunus Emre gibi büyük Türk mütefekkir ve mutasaw ı flarının 13. yüzyılda doruk noktaya ulaştırdıkları "//ahi Aş/<' kavramı, gerek Selçuklular, gerek Osmanlılar ve gerekse Cumhuriyet Türkiye sinin Türk sanatçıları için ilham kaynağı olmuştur. Akyavaşın 1951 yılında yapmış olduğu yunus emre şiirleriyle ilişkili litografileri tasawufla olan ilişkisinin ne kadar eskilere dayandığını gösterir. Onun biyografisinde, XIV. yüzyıl İranlı İslam düşünürü, mutasawıf, Şebüsteri nin Gülşen-i raz adlı kitabını okuduğu 1971 yılını ayrıca vurgulaması, kuşkusuz bu kitabın onu etkilemesindendir (Demet Şenyay. Erol Akyavaş yapıtlarında İslam düşüncesi ve sanatının etkileri. İstanbul.1997). Mevlevilik yaklaşık 750 yıl boyunca Anadolu da kökleşmiş bir kültürel değer olarak Cumhuriyet sonrası Türk sanatını etkileyen unsurlardan biri Ölmuştur(Uzluk,1957). Annemarie SCHİMMEL (Çev. Süleyman GÖKBULUT. 2005, Sayı XXI/. s ) makalesinde 'Türk kültürü Mevlevilere çok şey borçludur: Klasik Fars-Osman// sitifindeki şiiri olduğu kadar kaligrafiyi ve özellikle de musikiyi geliştiren onlardı". Diyerek Türk kültür ve sanatına Mevleviliğin katkıları konusundaki fikirlerini dile getirmiştir. Ayrıca, İbrahim Çallı'dan ( ) Cemal Tollu'ya ( ) Mümtaz Yener den (1918) Mevlüt Akyıldız'a (1956) pek çok sanatçı, resimlerinde Mevlevilik ile ilgili konulara yer vermiştir. Resimlerde sema ayini ile ilgili sahneler sıklıkla ele alınmıştır. Neyzenler, Mevlevilikle ilgili yapılar ve özellikle de Erol Akyavaş, Ömer Kaleşi, Ergin inan gibi sanatçıların eserlerinde olduğu gibi Mevlevi düşüncesini simgeleyen ya da ondan yola çıkarak soyutlamaya ulaşan eserler üretilmiştir (üstün ipek). Türk resim sanatının etkilendiği tek mutasawıf sadece Mevlana değildir. Hallac-ı Mansur, Hz. Hüseyin ve kerbela vak'ası, Hz. Ali, Hz. Muhammed'in Miraç'ı, imam Gazali, vs gibi birçok isim ve tarihsel olaylar Türk kültür ve sanatının ilgi odakları olmuş ve onun bugünlere kadar gelişerek gelmesinin temin araçlarından birisi olmuştur denilebilir. KAYNAKÇA ALAKUŞ, Ali Osman (1997). Kaligrafinin Modern Türk Resmine Etkisi Sürecinde Erol Akyavaş. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. 131

5 V. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ ile SANATLARI KONGRESi-SANAT ETKİNLİKLERİ OCAK, Ahmet Yaşar (2002). Türk Sufiliğine Bakışlar. lstanbul: iletişim Yayınları. ÖNDER, Mehmet (2002). Mevlana ve Mevlevilik. lstanbul: Milliyet Doğan. Gazetecilik A.Ş. SCHIMMEL Annemarie {2005). Çev: Süleyman GÖKBULUT. 2005, Sayı xxıı. ss ŞENYAY, Demet (1997). Erol Akyavaş Yapıtlarında lslam düşüncesi ve Sanatının Etkileri. (Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Batı Sanatı ve Çağdaş Sanat Programı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). lstanbul. TEBRiZY, Şems-i (2006). Makalat. (Çev; Mehmet Nuri GENÇOSMANOGLU) lstanbul: Ataç Yay.ınları. UZLUK, Şehabettin (1957). Mevlevi/ik'te Resim, Resimde Mevleviler. Ankara: Türkiye iş Bankası Yayınları. ÜLKEN, Hilmi Ziya(2004). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. ÜSTÜNIPEK, Mehmet (2006). Cumhuriyet Dönemi Türk Resminde Mevlevilik Temasmm Öz ve Biçim Olarak Ele Almışı. Uluslararası. Düşünce ve Sanatta Mevlana Sempozyumu. Konya: ROmi Yayınları.. 132