İnanç Psikolojisi: Yaşamı Anlamlandırma Biçiminin Hayat Boyu Gelişimi

Transkript

1 İnanç Psikolojisi: Yaşamı Anlamlandırma Biçiminin Hayat Boyu Gelişimi Üzeyir Ok İlahiyat Yayınları, Ankara 2007, 344 s. İnsanın en temel ihtiyacı olarak kabul edilen anlamlandırma ve anlam arayışı eyleminin din ve inançla ilişkilendirilerek birlikte geliştiği ileri sürülebilir. İnanç ya da din/darlık kavramlarının geleneksel anlamının dışında da tanımlandığı ve anlaşıldığına günümüzde sıklıkla karşılaşmaktayız. İnancı insanın algılayabildiği, imgeleyebildiği her şeyi anlamlandırması ve kozmosa karşılık vermesi şeklinde tanımlayan yazar bu çalışmasında inancı insanların ortak etkinliği olarak ele almaktadır. Eserde kişinin anlamlandırma faaliyetinin içeriğinden ziyade nasıllığı üzerinde durulmuş, teorik çerçeve olarak ise bilişsel gelişim paradigması tercih edilmiştir. Özellikle liberal teoloji ve J. Piaget nin öncülük ettiği bilişsel kuramsal bakış Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 10, Sayı 1, 2010 ss db 10/1

2 304 db açısı J. Fowler ın inanç gelişimi kuramının temelini oluşturmaktadır. Yazara göre yapısalcılık geleneğinden kaynaklanan Fowler ın kendi kuramının kültürler üstü bir niteliğe haiz olduğu iddiasının Türkiye örnekleminde ampirik olarak test edilmesi amaçlanmaktadır. Eser, girişle birlikte, birinci ve ikinci bölümleri içeren kuramsal çerçeve, üçüncü bölümünü ampirik araştırma yöntemi ve bulgular, dördüncü bölümde ise bulguların yorumlanması ve sonuçla tamamlanan bölümlerden oluşmaktadır. Giriş bölümünde inanç kavramının İslam ve diğer dinler için anlamları ayrıca din psikolojisindeki tanımlamalara yer verilmektedir. Bir dinin önerme ve değerlerine inanma/iman etme konusunun yaşam boyu gelişim evrelerine göre değerlendirmenin önemi üzerinde durularak inanç gelişimi ya da dinsel gelişim kuramları detaylarıyla verilmektedir. Özellikle çalışmanın Fowler ın kavramsallaştırması ve inanç gelişimi kuramına dayanmasından ötürü bu konu geniş bir biçimde sunulmaktadır. Yazar, Türkçe de inanç ya da iman olarak çevrilen bu olgunun anlamın oluşturulması ile ilgili olduğunu belirtmektedir. Ayrıca geleneksel anlamının dışında Fowler ın tanımladığı şekliyle inanç kavramı, yapısal düzeyde herhangi bir dinin içeriğinden bağımsız olarak düşünülebilmekle birlikte aynı zamanda şekillenmesinde etkilerinin olabileceği de ileri sürülmektedir. Kurumsal olarak çoğunlukla tanımlanan ve anlaşılan dini kavramların bu çerçeve dışında da tanımlanma fırsatının olduğu vurgulanmaktadır. Giriş bölümünde ayrıca bir takım araştırma soruları ve hedefler sunulmakta, açıklama yapılarak konunun daha iyi anlaşılması sağlanmaktadır. Diğer bir başlık altında, bu çalışmada inanç gelişimi kuramının neden tercih edildiği hakkında açıklamalar yapılmakta ve konunun önemi ortaya koyulmaya çalışılmaktadır. Üçüncü bir başlık olarak ise inanç konusunun Türkiye deki sosyolojik özellikleriyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Giriş kısmındaki dördüncü başlık ise yasalarda inanç konusu şeklinde planlanmıştır. Birinci bölümde yazar, din psikoloji literatüründe inanç konusuyla ilgili bir takım kavram ve kuramlara deyinilmiştir. Özellikle maneviyat, inanç, dindarlık ve Müslüman olma gibi sözcükler kuram çerçevesinde açıklanmaktadır. Dini eğilim ve dindarlık biçimleri de üzerinde durulan konular arasındadır. Diğer bir başlıkta inanç konusunda terminoloji kullanmanın zorluğu konusu işlenmektedir. İnanma, inanç, iman ve itikat gibi sözcüklerin İngilizce ve Arapça

3 karşılıkları, anlaşılma biçim ve kullanımlarının Türkçe deki karışılık göstermesine dikkat çekilmektedir. Bu sözcükler arasında yapılabilecek ayrımda birçok güçlükler çekildiği ve nedenleri ortaya koyulmaktadır. Ok (s. 60), İngilizce deki belief sözcüğünü, us-temelli/ustemelsiz-tikel inanç ; faith sözcüğünü ise: varoluşsal-inanç olarak açıklamaktadır. İnanç ve iman kavramları aralarındaki farkı belirtmede bazı güçlükler yaşanmasının nedenlerini de şöyle sıralamaktadır: a) İnanç ve iman gibi kavramların farklı kültürel ortamlarda tamamen olmasa bile farklı anlamlar ifade edecek şekilde tanımlanması. b) Hıristiyan düşüncesindeki inanç (faith) kavramının Fowler tarafından psikolojik bir kurama uyarlama amacıyla yeniden tanımlanması, c) Bugünkü Türkçe de kullanılan iman kavramının kökeninin tarihsel olarak Arapça ya dayanması, fakat kullanımda değişime uğradığından dolayı bugünkü ifade ettiği anlama orijinaltarihsel kullanım arasında uyum olmaması, d) Yöntembilimsel olarak bilimsel geleneğin dışında kurumlaşmış değerlerin mümkün olduğu kadar etkisi altında kalmaması gereken din psikolojisinin, belirli bir dine özgü kavramı kullanarak, psikolojik olarak açıklanabilir olduğunu ileri sürdüğü olguyu açıklamaya çalışması ve son olarak, e) Din psikolojisinin açıklamaya çalıştığı olgunun geleneksel dinlerdeki kavramlar tarafından ön koşullanmış olması. Ok, İnanç Psikolojisi adlı eserinde Türkçede inanç ve iman sözcükleriyle ne kast edildiği ile ilgili olarak Türkçe sözlükteki tanımlamalara yer vermiş ve netice olarak iman ve inanma (türevi olan inanç ile birlikte) sözcüklerinin Türkçedeki tanımlarda bazen birbirinin yerine kullanılmakta olduğunu belirtmektedir. Ayrıca ona göre, bu şekilde kullanılmadığı yerlerde de nesnesinin belirlenmiş olup olmaması dışında genellikle benzer bir zihinsel durumu (ustemelli/us-temelsiz-tikel inanç/belief i) ifade ediyor gözükmektedir. Ok, Türkçede inanç ve iman sözcüklerinin temsil ettiği iki ayrı zihinsel durumu vurgulayarak ayrıştıracak başlı başına iki ayrı sözcük bulunmadığını, ancak ille de belief ve faith sözcelerini Türkçe de ayrı ayrı ifade etmek gerekirse, belief için en yakın sözcük iman ve faith için en yakın sözcük ise (nesnesine vurgu yapılmayan) inanç olabilir şeklinde düşüncelerini aktarmaktadır (ss ). db 305

4 306 db Yazar farklı kültür ve disiplinlerde kullanılan sözcüklerin birbiriyle örtüşmediği gerçeğini dikkate alarak bu sözcüklerle ilgili kendi tercihini şu şekilde açıklamaktadır: Us-temelsiz-tikel-inanma: Dinsel (ve dinsel olmayan) yaşamın varoluşsal, köklü değerleriyle ilgili önermelerde olduğu gibi (genellikle bilinçli bir eleştiri geliştirmeksizin) mantıksal tutarlılık üzerinde durmadan varsayımların/ilkelerin/önermelerin doğru ya da geçerli olduğunu onaylama. Us-temelli-tikel-inanma: Usa vurmayı değerli görerek veya ileri sürerek, bu çerçevede dinsel ya da dünyevi varsayımların bazısının veya (ideoloji ya da din halinde) bütünün doğru ya da geçerli olduğunu onaylama. Us-temelli/us-temelsiz-inanma: Varsayımların bazısını mantıksal eleştiri ve çözümlemeye tabi tutma, bazısına da tam tersi bir şekilde inanma. Varoluşsal-inanma: Önermeler veya önermeler toplamından oluşan değerler sisteminin zihinsel çözümlemesi ve sağaltımın aracılık yaptığı ya da yapmadığına vurgu yapılmaksızın, kozmosa, kişisel, bütünsel bir karşılık verme veya onu anlamlandırma. İslami teoloji içinde inancın analizlerinin yer aldığı 3. başlık altında yazar, çeşitli görüş ve yorumları tartışmaktadır. Diğer bir başlıkta yeni bir inanç tanımı ifadesiyle Fowler ın kavramsallaştırması öne çıkmaktadır. Özellikle inancın unsurları ve aralarındaki ilişkiler, inancın evrenselliği ve çeşitliliği, inancın karşıtı olarak nihilizm gibi bir takım konular göze çarpmaktadır. İnanç kuramından inanç gelişimi kuramı başlıklı ikinci bölüm, Fowler ın inanç gelişimi kuramının ortaya çıkış aşamaları ve temel kavramların açıklanmasından oluşmaktadır. Örneğin, kavramsal çerçeve olarak, yapı, içerik, aşama, gelişim ve boyut konuları, inancın yapısı, içeriği, aşaması, inançta gelişme, inanç aşamalarının boyutları ve inanç gelişimi aşamaları, özellikleri etraflıca sunulmaktadır. Diğer bir başlıkta inanç gelişiminin sosyolojik boyutu üzerinde durulmakta ve kuramın tek taraflı olarak bireysel gelişime vurgu yapılmasının ve yapısalcılığın öne çıkarılmasının bir sınırlılık olacağı belirtilmektedir. Bu bölümün son iki başlığı altında ise Fowler ın kuramına yöneltilen eleştiriler ve İslam düşüncesi arasındaki ilişki üzerinde durulmaktadır. Burada Fowler ın tanımladığı anlamda inanç anlayışının İslam düşüncesinde yer alan iman anlayışı ile tam

5 olarak örtüşmeyebileceği yinelenmektedir. Bazı Kuran ayetlerinde inanç aşamalarının takip edilebileceği örneklerle aktarılmaktadır. Üçüncü bölümde inanç gelişimi kuramının Türkiye örnekleminden elde edilen bulgu ve sonuçlar yer almaktadır. Bu bölümde yöntem konusu, araştırma aleti olarak görüşme tekniği ve özellikleri, görüşme uygulama süreci, görüşmelerin kodlanması ve çözümlenmesi başlıkları altında açıklamalar yapılmaktadır. Diğer bir başlıkta bulgular ve örnek görüşmelere yer verilmektedir. Bu örnek görüşmelerde elde edilen bulguların hangi inanç gelişim aşamasına denk geldiği ve özellikleri sunulmaktadır. Son olarak inanç gelişiminin sosyo kültürel aktivite sistemi açısından ele alınması görülmektedir. Dördüncü bölümde araştırmadan elde edilen çıkarımlar ve değerlendirmeler yer almaktadır. Bu bölümde birinci olarak, dinler üstü bir inanç modeli geliştirmenin gerekliliği ve imkanı, inanç aşama kuramının Türkiye ortamında geçerlilik durumu ve çeşitliliği, inanç aşamaları kuramının diğer disiplinlere yansıması, bu kuramın din psikolojisi çalışmalarına katkısı, aynı zamanda dinsel psikolojik danışmanlık ve bakıma katkısı, teolojiye katkısı, din eğitimine katkısı konuları işlenmektedir. Son bir başlık konusu olarak Türkiye nin inançla ilgili politik ve sosyolojik yapılanmasına katkısı da tartışılmaktadır. Sonuç olarak bu çalışmanın ele aldığı konusu, uyguladığı yöntem ve bulgularıyla Din Psikolojisi alanında olduğu kadar psikolojik gelişim ve eğitim konularında yapılacak araştırma ve uygulamalar için de önemli bir katkı sunduğu kanaatindeyiz. Ayrıca bu araştırmanın bu konuda yeni bir takım çalışmalara yol açabilecek çeşitli veri, sonuç ve değerlendirmeler içerdiğini de belirtmeliyiz. db 307 Abdulvahid SEZEN Onsekiz Mart Üniversitesi