TÜRK DİLİ - I İÇİNDEKİLER HEDEFLER DİL AİLELERİ, DİL GRUPLARI, DİL TÜRLERİ. Dil Aileleri Dil Grupları Dil Türleri

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER DİL AİLELERİ, DİL GRUPLARI, DİL TÜRLERİ Dil Aileleri Dil Grupları Dil Türleri TÜRK DİLİ - I Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Dil ailelerini açıklayabilecek, Lehçe, ağız, şive gibi dil türlerini ayırt edebilecek, Göktürk, Uygur, Arap ve Latin alfabelerini tanıyabileceksiniz. ÜNİTE 3

2 GİRİŞ Dil, üzerine yapılan araştırmalar sonucunda dünya üzerinde konuşulan dillerin ortak özelliklerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Diller arasında bulunan ortak özelliklerinden hareketle dil aileleri ve dil grupları tanımlanmış ve diller tasnif edilmiştir. Diller, konuşulan coğrafya dikkate alınarak dil aileleri oluşturulmuştur. Dil aileleri Hint-Avrupa Dilleri, Sami Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, Ural-Altay Dilleri, Bantu Dilleri şeklinde oluşturulmuştur. Dillerin yapıları göz önüne alınarak da dil grupları meydana getirilmiştir. Diller yapılarına göre tek heceli diller, eklemeli diller, çekimli diller şeklinde gruplandırılmıştır. DİL AİLELERİ Diller, köken bakımından aralarındaki benzerliğe ve yakınlığa göre ailelere ayrılırlar. Bir ana dilden ayrılan bu akraba diller farklı birer dil hâline geldikten sonra lehçeler, şiveler ve ağızlar meydana gelir. Belli başlı dil aileleri şunlardır: Hint-Avrupa Dilleri Asya Dilleri:Hintçe (Sanskritçe ve bugünkü Hintçenin yaşayan kolları), Farsça (Eski, Orta, Yeni Farsça ve bugün konuşulmayan bir dil olan Avesta) Avrupa Dilleri:Germen Dilleri (Almanca, İngilizce, Felemenkçe ve İskandinav dilleri), Romen Dilleri (Latince, İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekiz ve Rumence), Slav Dilleri (Rusça, Bulgarca, Sırpça, Lehçe ve Boşnakça) Ayrıca ölü birer dil olan Hititçe ve Toharca da bu gruba girmektedir. Hami-Sami Dilleri Sami Dilleri (Akkatça, Aramca, Arapça ve İbranice) Çin-Tibet Dilleri Çince, Tibetçe Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Ural-Altay Dilleri Ural Dilleri: Fince, Macarca Altay Dilleri: Türkçe, Moğolca, Mançu-Tunguz dilleri Bantu Dilleri Habeşçe, Afrika dilleri DİL GRUPLARI Kelimeler yapılarına göre sınıflandırıldığında üç ana grup meydana gelir. Bunlar: Tek heceli diller Kelimeler tek heceden meydana gelir. Yapım ve çekim eki bulunmaz. Kelimeler cümledeki yerlerine göre anlam kazanırlar. Çince ve Japonca bu gruba girer. Eklemeli diller Bu grupta yer alan dillerde kelimelerin köklerine getirilen ekler, kelimenin anlamını ve görevini belirler. Kelimenin kökünün değişmediği bu dillerde köklere getirilen eklerle yeni kelimeler yapılır. Kelimelere getirilen ön-ekler ve son-ekler bakımından bu grup ikiye ayrılır. Macarca baştan eklemeli bir dil olduğu hâlde, Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca, Tunguzca, Fince ve Macarca da bu gruba girer. Çekimli diller Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin görüldüğü dillerdir. Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu gruba giren bazı dillerde ünsüzler değişmez, ünlü harfler değiştirilerek yeni kelimeler meydana getirilir. Hint-Avrupa ve Hami-Sami dilleri bu gruba girer. Ancak Hint-Avrupa dillerinde kelimenin asıl sesleri değişirken, Hami-Sami dillerinde bu sesler değişmez. (Arapçada hükm-hâkim, mahkum, mahkeme gibi örneklerde olduğu gibi kelimelerde h,k,m ortak sessizlerdir.) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 DİL TÜRLERİ (LEHÇE, ŞİVE, AĞIZ) Lehçe Bir dilin bilinmeyen bir zamanda kendisinden ayrılan ve yeni bir dil olma yolu tutan koludur. Çuvaşça ve Yakutça Türkçenin iki farklı lehçesidir. Yakut Lehçesi Bil balık bahıttan sıyıtar. Kırcağastan ıyıtıma, sıkıbıttan ıyıt. Taptaltan kihi haralğan. Ölbüt ölbütünen, ölbütü kıtta ölör suoh. Tıl unuoğa suoh. Türkiye Türkçesi Balık baştan kokar. Yaşlıdan değil, gezenden sor. Aşk insanı kör eder. Ölen ölmüştür, ölen ile ölünmez. Dilin kemiği yoktur. Şive Bir dilin tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve birbirleri ile anlaşabilen kollarıdır. Şivede şekil ve ses bakımından bazı farklılıklar görülebilir. Şiveden geriye doğru gidildikçe bütün şivelerin aynı dilde ağız durumunda oldukları görülür. Türkiye Türkçesi ile Azerî Türkçesinin teşkil ettiği Oğuzca, Kırgızca, Kazakça ve Türkmence Türkçenin şivelerini oluştururlar. Türkiye Türkçesi Kırım Azerbaycan Türkmen Karaçay Balkanlar Kumuk Tatar Başkırt Kazak Karakalpak Kızım sana söylüyorum gelinim sen anla Kızım sanga aytaman, kelinim sen dingle Gızım sene deyirem, gelinim sen eşit Gızım sanga aydayıng, gelnim sen düş Kızım sana aytem, kelinim sen eşit Kızım sanga aytama, kelinim sen eşit Gelinim saga aytaman, kızım sen tıngna Kızım sınga eytem, kilinim sin tıngla Kızım hinge eytem kilnem hin tıngda Kelinim sagan aytam, kızım sen tıngda Kızım sagan aytaman, kelinim sen tıngla Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Kırgız Özbek Yeni Uygurca Keregim saga aytam, kelinim sen uk Kızim senga aytaman, kelinim sen eşit Kızım sanga aytay, kilınım sen tıngla Ağız Bir dilin şivesi içinde kalan, en yeni zamanda ayrılmış kollarıdır. Ağızlardaki farklılık yalnızca seste görülür. Koyun-goyun, alıram-alırım, bakıyom-bakıyorum-bahiram gibi. Ağızlardaki farklılıklar konuşma dilinde görülür ve bunlar ortak bir yazı dilinde birleşirler. TÜRK DİLİNİN YAZILDIĞI ALFABELER Kullanıldığı dönem TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER Göktürk Uygur Arap Latin Kiril VII-IX. yy. VIII-XVIII. yy XI-XX. yy. XX. yy. başlarından itibaren XX. yy. başlarından itibaren Harf sayısı 38 harf (4 ü sesli, 26 sı sessiz, 8 i ise bitişken) 18 harf (4 ü sesli 14 ü sessiz) 29 harf (3 ü sesli 27 si sessiz) 29 harf (8'i sesli 21'i sessiz) 40 harf (Her ülkede farklı harfler ve sayıları da değişik ) Yazıldığı yön Sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazılır. Soldan sağa yazılır. Harflerin özellikleri Harfler ayrı yazılır, kelimeler arasına : (nokta) konur. Harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimde yazılır, harfler bazen bitiştirilir. Harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimde yazılır, harflerin ayrı ve bitişik yazılmasının kuralları var. Harfler ayrı veya el yazısında bitişik yazılabilir. Büyük ve küçük harfler diye farklı şekiller vardır. Harfler ayrı, Latin alfabesine benzer yönleri fazladır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Göktürk (Köktürk) Alfabesi Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Türkler tarafından tesis edildiği kabul edilmektedir. Türkler arasında VII-IX. Yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılan bu yazıya Batı'da Runik denmesinin sebebi, harflerinin eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış harflere benzemesidir. Bu alfabe, Danimarkalı William Thomsen tarafından çözülmüştür. Göktürk alfabesiyle 732 yılında yazılan Köktürk Yazıtları, Türk edebiyatının yazılı ilk eseri olarak bilinir. Göktürk alfabesi 4 ü sesli, 26 sı sessiz, 8 i bitişken olmak üzere 38 harften oluşur. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harfler birbiriyle bitişmez; çivi yazısına benzerliğinden dolayı taş ve eşya üzerine kazınmaya elverişlidir. Resim 3.1. Köktürk Alfabesi ve Ses Karşılıkları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Uygur Alfabesi Türklerin Göktürk alfabesinden sonra kullanmış oldukları en önemli alfabedir. VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Doğu Türkistan'dan İstanbul'a kadar geniş bir alanda kullanılmıştır. Bu alfabe Ârâmî kökenli Soğd alfabesinden çıkmıştır. Uygur alfabesiyle yazılmış eserlerin çoğunu Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlık'a ait metinler oluşturur. Bu alfabe Türklerin İslâmiyet'i kabulünden sonra da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig in tespit edilen üç nüshasından biri Uygur harfleriyle yazılmıştır. 18 harften oluşan alfabenin 4 ü sesli 14 ü sessiz harftir. Arap alfabesinde olduğu gibi harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimlerde yazılır. Arap Alfabesi Şekil 3.2. Uygur Alfabesi Örneği Türklerin İslam'a girmeye başladıkları IX. yüzyıldan itibaren kullandıkları alfabedir. Türkçeyi Arap harfleriyle ilk defa yazanlar Karahanlılar olmuştur. Mevcut bilgilere göre bu alfabeyle yazılan ilk metin Dîvânü Lûgati't-Türk tür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Latin Alfabesi Şekil 3.3. Dîvânü Lûgati't-Türk te Bulunan Harita 1928'de gerçekleştirilen harf inkılâbından itibaren Türkiye Türkçesinin yazımında kullanılan en son alfabedir. Bu alfabe bugün Türkiye'den başka Kıbrıs ve Yugoslavya'daki Türkler tarafından da kullanılmaktadır. 29 harften oluşan Latin alfabesinin 21'i sessiz, 8'i sesli harftir. Soldan sağa doğru yazılır. Türkçede asıl Latin alfabesinden farklı olarak q/q, x/x ve w/w harfleri kullanılmazken, ı, ö, ü, ğ, ç ve ş harfleri Türkçeye özgü harfler olarak alfabede yer alır. Kiril (Slav) Alfabesi Osmanlı Türkçesi ve Türkiye dışındaki Türk dil ve lehçelerinin yazımında Arap alfabesinden sonra yaygın olarak kullanılan alfabedir. XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Çuvaşlar, Ruslar ın etkisiyle Kiril alfabesini kullandılar. Eski Sovyetler Birliği idaresindeki Türkler tarafından yılları arasında Stalin yönetimi tarafından bu alfabe kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için farklı alfabeler hazırlanmıştır. Bunun sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril alfabesi kullanılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Türk Cumhuriyetlerinde alfabe değiştirme eğilimleri artmıştır. Azerbaycan Latin alfabesine geçmiş, Türk Cumhuriyetleri arasında kültür alışverişinin daha sağlıklı yapılması için ortak alfabe çalışmaları başlatılmıştır. Şekil3.4. Kiril Alfabesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Özet Dil Aileleri, Dil Grupları, Dil Türleri Diller, köken bakımından aralarındaki benzerliğe ve yakınlığa göre ailelere ayrılırlar. Dil aileleri, Hint-Avrupa Dilleri, Hami-Sami Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, Ural- Altay Dilleri, Bantu Dilleri olmak üzere beş ana grupta incelenir. Dile ait sözcükler yapılarına göre sınıflandırıldığında diller tek heceli diller, eklemeli diller ve çekimli diller olmak üzere üç ana grup oluşturur. Türkçe eklemeli diller grubuna girer. Dillerin lehçe, ağız, şive gibi türleri vardır. Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kril alfabelerini kullanmışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Germen Dilleri aşağıdaki dil ailelerinden hangisine girer? a) Hint-Avrupa dillerinin Avrupa koluna b) Hami-Sami dillerinden Sami koluna c) Ural-Altay dillerinden Altay koluna d) Çin-Tibet dillerinden Tibet koluna e) Ural-Altay dillerinden Ural koluna 2. Türkçe, aşağıdaki dil gruplarından hangisine aittir? a) Tek heceli diller b) Eklemeli diller c) Çekimli diller d) Önden eklemeli diller e) İç-ekli diller 3. Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin görüldüğü dillerdir. Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu gruba giren bazı dillerde ünsüzler değişmez ünlü harfler değiştirilerek yeni kelimeler meydana getirilir. cümlesinde tanımı verilen dil grubu aşağıdakilerden hangisidir? a) Tek heceli diller b) Eklemeli diller c) Çekimli diller d) Önden eklemeli diller e) İç-ekli diller 4. Bir dilin, tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve birbirleri ile anlaşabilen kollarına ne ad verilir? a) Lehçe b) Şive c) Ağız d) Tek heceli diller e) Eklemeli diller Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 5. Türkçe aşağıdaki dillerden hangisiyle en çok benzerlik gösteren dildir? a) Moğolca b) Macarca c) Arapça d) Farsça e) Hintçe Cevap Anahtarı: 1-A, 2-B, 3-C, 4-B, 5-B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 YARARLANILAN KAYNAKLAR Türkçe Eğitim ve Ebed i Düşünce Sitesi. (ty). Türklerin Kullandığı Alfabeler. adresinden tarihinde erişilmiştir. Gülensoy, T.(2001). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ. Yavuz, K., Yetiş, K. ve Birinci, N. (1996). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri. İstanbul: Bayrak. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13