ENGELLİ HASTA EĞİTİMİ

Transkript

1 ENGELLİ HASTA EĞİTİMİ Giriş Engellilik; doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal yaşamın gereklerine uyamama; korunma, bakım, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerine ihtiyaç duyma durumudur (4,5,6). Engellilik sorunu insanlık tarihi kadar eskidir. Ancak bu sorunun ortadan kaldırılmasına yönelik çabalar engelliliği ortadan kaldıramamıştır. Savaşlar, terör olayları, doğal afetler, kazalar, yangınlar, madde kullanımı, zehirlenme, doğum komplikasyonları ve uygarlığın beraberinde getirdiği sayısız birçok nedenin, özellikle gelişmekte olan ülkelerde engelliliğin sayısını hızla arttırdığı bilinmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ölçütlerine göre gelişmiş ülkelerde nüfusun %10'u, gelişmekte olan ülkelerde ise nüfusun %12'si engellilerden oluşturmaktadır. Bu oran doğrultusunda dünyada 500 milyondan fazla bireyin engelli olduğu, ülkemizde ise yaklaşık 7,5 milyon engelli bireyin olduğu tahmin edilmektedir. Engellilik geçici ve kalıcı olabildiği gibi, geri dönüşümlü veya geri dönüşümsüz, ilerleyici veya gerileyici olabilir (6,10,11). Engelli bireylerin içinde bulundukları ruhsal durum, onların kendilerine bakış açılarını ve toplumla ilişkilerini önemli ölçüde etkilemekte; suçlama, aşağılık duygusu, öfke, inkar gibi duygular yaşamasına neden olmakta dolayısı ile tedavi ve rehabilitasyon süreci de gecikebilmektedir (1,5,8). Bu nedenle engelli birey ve ailelerin ihtiyaçlarını belirleme, bu doğrultuda onlara eğitim verme konusunda hemşirelere önemli görevler düşmektedir. Bu makale ile engelli hasta eğitimi ve hemşirelik yaklaşımı konusunda hemşirelerin bilinçlendirilmesi amaçlanmıştır.

2 Engelli Hasta Eğitimi ve Hemşirelik Yaklaşımı Bireyin engeli ile ilk yüzleşmesi onda şok yaratmaktadır. Bununla birlikte bireyde az konuşma veya hiç konuşmama, içe kapanma, gülmeme, sosyal izolasyon gibi davranışlar görülebilmektedir. Doğuştan engelli olma durumu ise kişinin benlik bilincinin oluştuğu ve vücudunu tanımaya başladığı dönemde sorgulanmakta, inkaröfke-depresyon-uyum süreci yaşanmaktadır. Dolayısı ile hemşire bu bireylerin güçlü yönlerini bilmeli, bu yönlerini geliştirmesi için bireyi cesaretlendirmeli ve bağımsızlığını desteklemelidir (2,8). Ayrıca hemşirenin en önemli görevlerinden biri; bireyi biyo-psiko-sosyal bir varlık olarak ele alıp sağlığını hastalıklardan korunmasını sağlarken, eğitimi de bu sürece dahil etmektedir. Engellilik, aile için de büyük bir üzüntü kaynağıdır. Bazı aileler çocuklarındaki durumun varlığına ve ciddiyetine inanmak istemez ve reddederler. Bazıları ise kabul eder fakat kaygı ve ümitsizlik duygusu onları ilgisizliğe iter. Bazı aileler de düşkünlük göstererek çocuğun kendisinin yapabileceği işleri de yaparak çocuğun bağımsızlığını zedeler. Ayrıca aile ekonomik anlamda yıpranmakta, bakımı üstlenen aile bireyi iş yaşantısını sürdürememekte ve ev dışında karşılaşılan güçlükler nedeniyle sosyal yaşam olumsuz etkilenmektedir. Psikososyal desteğin yetersiz olması da aile içi ilişkilerde bozulmalara neden olmaktadır. Bu nedenle tedavi ve rehabilitasyon süreci boyunca hasta ve ailesini birlikte ele alarak onların ihtiyaçları, zorlanmaları ve beklentilerine yönelik eğitim planı oluşturmak önemlidir. Hasta ve ailesine verilen eğitimin içeriğini ele alan araştırmalar oldukça azdır (1,2,3,4,6,8,11). Hatice ve ark.(2008)' nın hemşirelerin ve ebelerin zihinsel engelli çocuk ve ailesinin bakımında ele aldığı konuların analizi aşağıda belirtilen şekildedir (10) (Bkz. Tablo1). Tablo 1. Zihinsel Engelli Çocuk ve Ailesine Yönelik Yürütülmesi Planlanan Girişimler. Girişimler Planlarım Sayı % Planlamam Sayı % Kazalardan Korunma Eğitimi Sağlık Kontrolleri Beslenme Eğitimi Bağışıklama Büyüme-Gelişme İzlemi Tuvalet eğitimi Öz bakım eğitimi Aile Danışmanlığı Genetik Danışmanlık 42 60, , , , , , , , , , , , , , , , , ,0

3 Akut/Kronik sağlık sorunlarıyla başa çıkmayı, desteklenmeyi içeren hasta ve ailesinin eğitimi; doğru kaynak, doğru ihtiyaç ve hastaya özel eğitim konularını içermektedir. Bu doğrultuda etkili bir eğitim için Hasta Eğitim Süreci izlenmelidir. Verilerin toplanması, tanılama, planlama, uygulama, değerlendirme ve kaydetme basamaklarını içeren bu süreç eğitimin etkinliğini arttırmaktadır (3,7). Veri toplama süreci; engelli hasta ve ailesinin öğrenme gereksinimlerini kapsamaktadır. Bunlar: Engelli hasta ve ailesinin engellilik ile ilgili yönelttiği sorular, Engelli ve ailesinin var olan sağlık durumu, engelliliğin etkilerini ve prognozu kavrama düzeyi, Öz bakım konusundaki bilgi düzeyi ve uygulamaları, Engelli ailesi ve yakınlarının bireye verecekleri destek ve yardım derecesi, Öğrenme isteğini etkileyecek ağrı, yorgunluk, korku, endişe vs. varlığının değerlendirilmesi, Sağlık ve hastalık hakkındaki tutum ve inançları, Engelli ve ailesini tercih ettiği öğrenme yolu (grupla tartışma, birebir anlatım, okuma vs), Engelli bireyin yeterliliği (fiziksel-emosyonel düzeyi, yaşı, fiziksel gücü, kas koordinasyonu, hafıza ve bağlantı kurma yeterliliği vs.) dir Toplanan veriler doğrultusunda hemşirelik tanıları belirlenir ve eğitim başlıkları oluşturulur. Örneğin; Bilgi eksikliği: Gelecek kaygısı hakkında, Bilgi eksikliği: Benlik saygısının yeniden kazanılması hakkında, Bilgi eksikliği: Yeterli ve dengeli beslenme hakkında, Bilgi eksikliği: Sosyal izolasyonun kaldırılması hakkında, Bilgi eksikliği: Güç ve güçsüzlük hakkında, Bilgi eksikliği: Kişisel hijyen hakkında, Bilgi eksikliği: Uyum süreci ve baş etme hakkında, Bilgi eksikliği: Umutsuzluk hakkında, Bilgi eksikliği: Ebeveynlerin engelli bireye yönelik bakım sorumluğunun paylaşımı hakkında, Bilgi eksikliği: Ağrı yönetimi hakkında, Bilgi eksikliği: İhmal ve istismar hakkında, Bilgi eksikliği: Suçluluk hakkında, Bilgi eksikliği: Uyku hijyeni hakkında eğitim içeriği hazırlanabilir. Bir sonraki adım, belirlenen konuları içeren eğitimin hangi sıra ile?, neyi?, nasıl?, hangi zamanda? ve nasıl değerlendireceğini? planlandığı aşamadır. Toplanana veriler ve konulan eğitim tanısı dikkate alınarak sırayla önceliklerin belirlenmesi, öğretim yöntemlerinin, araç ve gereçlerin seçiminin yapılması ve aynı zamanda eğitimde iş birliği yapılacak kişi ya da kuruluşların belirlenmesi gerekmektedir (7). Eğitim sırasında düz anlatım, soru-cevap, tartışma, demonstrasyon, rol oynama, grup öğretimi, yazılı kaynaklar,

4 üç boyutlu materyaller, afiş, poster, resim, ses kaydı kullanılabilir. Bunlar engelli bireyin durumuna uygun olarak seçilmelidir (5,7). Örneğin: 1- Görme engelliler için; Braille Alfabesi, ses kayıt cihazı, grup öğretimi, soru-cevap yöntemi kullanılabilir. 2- İşitme engelliler için; işaret dili, iletişim kartları, yazılı kaynaklar, poster, afiş, yazarak anlatım, resim materyalleri kullanılabilir.

5 3- Zihinsel engelliler için; grup faaliyetleri, projeksiyon, yazı tahtası, müzik aleti, TV ve ses siteminden faydalanılabilir. 4)Fiziksel Engelli Eğitimi için; Broşür, afiş, grup eğitimi/terapisi, soru-cevap yöntemi kullanılabilir. Protez ve fonksiyonu gerçekleştirmeye yardımcı alet çeşitleri, bunların kullanımı ve alışma süreci ele alınabilir.

6 Eğitim sırasında engelli hastanın yanında aile üyelerinin veya bakım vericilerin bulunması, eğitimin etkinliğinin soru cevap şeklinde değerlendirilmesi önemlidir. Eğitimin uygulandığı aşamada ise; Çevrenin engelli bireyin kullanabileceği şekilde düzenlenmesi, Farklı kültür özellikleri taşıyan grupların inanç, tutum ve değerleri, Okuma/dinleme ve okuduğunu/dinlediğini anlama sorularında sade bir dil kullanımı, Eğitim sırasında ve sonrasında sorulan sorularla bilgi ve becerinin tekrarlanması, Uygun materyal kullanımı (yaş dönemine-engelliğin çeşidine uygunluk, anlaşılır büyüklük ve yazı biçimi seçilmesi,) Kaynak ve materyalin güncel olması önem taşımaktadır. Verilen eğitimlerin değerlendirilmesi; gözlem, görüşme, sözlü ve yazılı değerlendirmeler ile yapılmaktadır. Bunun sonucunda eğitimin yeterliliği, eğitim ihtiyacı ve eğitim süreci ele alınır. Değerlendirme sonucu olumsuz olduğunda çözülmeyen sorun/gereksinim için yeniden plan yapılması gerekir. Belirlenen, uygulanan ve değerlendirilen eğitim girişimleri, ilgili standartlar, kurum politikaları hasta eğitim süreci boyunca kaydedilmelidir. Kayıtlar açık, eksiksiz, doğru ve sürecin her kapsamını açıklamalıdır (7). Sonuç ve Öneriler Engelli olma gerçeği ve bunun beraberinde getirdiği yeni yaşam stili nedeniyle; şok, inkar, kızgınlık, yetersizlik, suçlanma, depresyon, sosyal izolasyon, beslenme ve bakım yetersizliği engelli birey ve ailesinde görülebilmektedir. Bu durum tüm bu değişiklikler ve olumsuz duygu durumları birey ve ailenin yükünü arttırmakta, rehabilitasyon sürecini uzatmaktadır (1,9,11). Bu süreçte engelli birey ve ailesi ile kurulan güven ilişkisi temelinde verilen eğitimler bireyin yeni yaşamına adaptasyonunda kolaylaştırıcı bir faktör oluşturmakta ve görülebilecek psikiyatrik morbiditeleri azaltmaktadır. Bu doğrultuda hemşireler, engelli bireylerin tedavi ve bakım sürecine bulgular doğrultusunda planladıkları eğitim faaliyetlerini de eklemelidir. Engelli birey ve ailesinin rehabilitasyonunu, taburculuk sonrası süreçte de ele almaya yönelik girişimler planlanabilir. Ayrıca Sağlık Bakanlığı nın hasta güvenliği kapsamında işitme engelliler için düzenlediği İşaret Dili Tercümanlığı Kursu na hemşirelerin katılımı arttırılabilir.

7 KAYNAKLAR 1. Akdemir N., Akkuş Y., Rehabilitasyon ve Hemşirelik. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2006, Aktaş A., İnmeli Hastaya Verilen Eğitimin; Hasta ve Hasta Yakınlarının Yaşam Kalitesi, Anksiyete ve Depresif Belirti Düzeyi Üzerine Etkisi. Doktora Tezi, İstanbul, Demir G., Kızılırmak A., Özcan A. Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 2010; 13(4), Gönenler D.H., Zihinsel Engelli Çocuklarda İhmal İstismar ve Hemşirelik Yaklaşımı. Deneysel ve Klinik Tıp Dergisi, 2010; 27, Gönenler Ö. ve ark. Zihinsel Engelli Çocukların Evde Bakımı ve Hemşirelik Yaklaşımı. Gaziantep Tıp Dergisi, 2010; 16(2), Karadağ G.,Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Yaşadıkları Güçlükler ile Aileden Algıladıkları Sosyal Destek ve Umutsuzluk Düzeyleri. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2009; 8(4). 7. Kaya H., Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilimi ve Sanatı. Ed.Karadağ A., Aştı A.T.,Akademi Yayınları, Kılıç S., Fiziksel Engelli Çocuğun Evde Bakım Gereksiniminin Aileye Etkisi,. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Özsoy A.S. ve ark. Zihinsel Engelli Çocuk Sahibi Ailelerin Yaşadıkları Güçlüklarin İncelenmesi. Aile ve Toplum, 2006, Ocak-Şubat-Mart, Sarı H., Altıparmak S., Ebe ve Hemşirelerin Zihinsel Engelli Çocuklarla İlgili Bilgileri. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2008, 7 (2); Timur S. ve ark. Engelli Kadınların Üreme Sağlığı Sorunları ve Etkileyen Faktörler. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2006; 10(1), Hazırlayan: Uzm. Hem. Aybüke KÜÇÜKBAKAR Acıbadem Ankara Hastanesi Eğitim ve Gelişim Hemşiresi Hazırlama Tarihi: