Başlarken. Nelere ihtiyacımız var? Kulaklık, not defteri ve kaleminizi hazır bulundurunuz. Kazanımlar

Transkript

1 Etik kavramlar ve tanımlar Yrd. Doç. Dr. Fahrettin ÖZBEY 3.Hafta Başlarken Nelere ihtiyacımız var? Kulaklık, not defteri ve kaleminizi hazır bulundurunuz. İçerik Etik kavramlar ve tanımlar Başlarken Etiğe aykırı davranışlar Araştırma Kavramları Ölçme Değişkenlerin ölçülme düzeyleri Geçerlik Temel Kavramlar Bilimin temel işlevleri, özellikleri, kaynakları Bilimsel Yöntemin Dayandığı Temel Varsayımlar Kazanımlar Etik kavramlar bilir. Etiğe aykırı davranışları bilir. Araştırma Kavramlarını bilir. Ölçme ve değişkenlerin ölçülme düzeylerini bilir. Bilimsel Yöntemin Dayandığı Temel Varsayımları bilir. Etiğe aykırı davranışlar Bir araştırma projesinin hazırlanma, önerilme, yürütülme, sonuçlandırılma ve sonuçların yayımlanması aşamasında görülen etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar şunlardır: Uydurma (Fabrication): Araştırmada bulunmayan verileri üretmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak. Çarpıtma (Falsification): Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma materyalleri, cihazlar, işlemler ve araştırma kayıtlarında değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek. Uydurma, Yalan Yazma veya Yoktan Var Etme : Verilerin "saptırılması" veya varolmayan bilgilerin/verilerin "yoktan var edilmesi" (İngilizce'de fabrication, falsification "desk - research" veya "dry - lab", olarak isimlendirilir). 1

2 Aşırma (Plagiarism): Başkalarının fikirlerini, metodlarını, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine atıf yapmadan kullanmak. Bilimsel korsanlık (piracy) : Başka araştırıcıların verilerini (yazı, şekil, grafik, v.b.) kendi izni olmadan almak, ve kişinin kendi çalışmasının herhangi bir bölümüne yerleştirmek. Duplikasyon (Duplication): Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için göndermek veya yayımlamak. Dilimleme (Least Publishable Units): Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapmak. Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum ve yayınlarda, destek veren kurum veya kuruluşun desteğini belirtmemek. Araştırma ve makalede ortak araştırıcı ve yazarların yazılı görüş birliği olmadan, araştırmada ve makalede aktif katkısı bulunanların isimlerini çıkarmak veya yazarlıkla bağdaşamayacak katkı nedeniyle yeni yazar(lar) eklemek veya yazar sıralamasını gerekçesiz veya uygun olmayan bir biçimde değiştirmek. Neler yapılmalıdır? Neler yapılmalıdır? Neler yapılmalıdır? Araştırıcı ve ekibi beklediği değil, gözlediği sonuçlara olabildiğince objektif olarak yaklaşmayı bilmelidir. Kendi yanlılığını çürütecek tüm karşı düşünceleri araştırmalarında kullanmalıdır. Kontrol ve deney gruplarından elde edilen veriler, kayıtlar ve diğer dökümanlar herşeyden önce çok iyi bir şekilde korunmalı ve saklanmalıdır (en az 5 yıl). Psikolojik, psikiyatrik ve bazı eğitim araştırmalarında bireye ait mevcut bilgilerin çok iyi gizlenmesi gerekir. Ancak bunların kime ait olduğu da bir liste halinde gizli bir yerde saklanmalıdır. 2

3 Neler yapılmalıdır? Neler yapılmalıdır? Neler yapılmalıdır? Araştırmada tüm bilgiler analiz edilmeli, bu analiz en uygun istatistik yöntemlerle yapılmalıdır. İstatistikler en doğru olan sonucu verebilmeli, Bias mantığı doğrultusunda istatistiklerle oynanmamalıdır. Araştırıcı istatistik verilerin altında boğulmamalı, altta yatan gerçekler ve bilgi yakalanmalıdır. Çalışmada varsayım tersine olan veri(ler) saklanıp değiştirilmemeli, bulgular ve yorumlarda dikkatlice değerlendirilmeli, çalışma makale haline gelirken aynen verilmelidir. Rapor yazımında ve makalede etik açısından dikkat edilmesi gerekenler: Tezin girişinde araştırmaya kaynak oluşturan düşüncenin ve varsayımın amacı, önce bu konuda yapılan benzer çalışmalar verilerek, tarih ve önem sırası belirtilerek özetlenmelidir. Önceki bir araştırmaya ait olan bir veri, araştırıcının kendi verisi gibi sunulmamalıdır. Önceki araştırmacıların orijinal gözlem ve verilerinin kasıtlı olarak yok sayılması, önemli bir etik sorundur. Araştırmada yöntem çok ayrıntılı yazılmalıdır. Çünkü aynı yöntemi kullanmak durumunda olacaklar, araştırmayı okudukları zaman aynı yöntemi kolaylıkla uygulayabilmelidirler. Yöntemin saklanmış bir yanı kalmamalıdır. Araştırmada alınan sonuçların olduğu gibi verilmesi yanı sıra, sonucu olumsuz etkileyecek yan veriler de olduğu gibi verilmelidir. Sonucu ve yorumu olumsuz olarak etkileyecek veriler gizlenmemeli ve tartışılmalıdır. Bilimsel yanıltma (scientific misconduct) araştırmanın değerini veya güvenirliğini azaltan her türlü girişimdir. Disiplinsiz ve düzensiz araştırma (sloppy research) ile bilimsel yalancılık/yanıltma (fraud) kavramlarını birbirinden ayırmak gerekir. Disiplinsiz ve düzensiz araştırma; araştırıcının araştırma planlanmasını, uygun metod seçimini, metodları uygulamasını, sonuçların analizini ve yorumunu bilmemesidir. 3

4 Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık (Fraud), araştırıcının bilinçli olarak ve amaçlı bir yaklaşımla çalışmanın metod veya sonuçlarını "kötü niyetle" saptırması ve değiştirmesi demektir. Araştırma Kavramları Bilimsel çalışmaların amacı, örneklem değerinden evren değerlerinin kestirilmesidir. Araştırma evreni (population) Evren, bütündeki belirli bir özelliğe sahip tüm nesne ya da kişileri ifade eder. Örneklem (sample) Örnekleme Değişken Örneklem, evrenden belli yöntemlerle seçilen gözlemlerin bir alt grubudur. Örneklem, evreni temsil eder. Örnekleme, örneklemi seçmek için yapılan işlemdir. Olgular düzeyinde ölçmeyi planladığımız kavramlar. Olgular düzeyinde en az iki farklı değer alabilen durumdur. Deneysel çalışmaların temel kavramı değişkenlerdir (variables) (faktör de denir). Değişkenler bir açıdan ikiye ayrılır Değişkenler Denek değişkenleri (yaş, boy, cinsiyet, meslek, gelir vs) Bağımsız değişken Araştırma problemini etkileyen, değişmez çevre ve kişi özellikleri Değişkenler bir başka açıdan da ikiye ayrılır Çevre değişkenleri (pekiştireç, deneme programı, ilaç vs) Bağımlı değişken Bağımsız değişkenin etkisinin araştırıldığı, ona göre değişen özellikler Ölçme Bir ölçme aracıyla, nesneler ve özellikler arasında nitel ve nicel ayrımlar yapmak. Ölçme ile değişkenin olgular düzeyinde aldığı değerlerine belirli kurallarla simgeler verilir. Ölçme, nesne ve olaylara bazı kurallara göre numara vermektir. Değişkenlerin ölçülme düzeyleri 1. Düzeyde Ölçme (Sınıflama / Adsal / Adlandırma / Gruplama / Nominal düzeyinde ölçme) (Nominal) 2. Düzeyde Ölçme (Sıralama / Derecelendirme / Ordinal düzeyde ölçme) (Ordinal) 3. Düzeyde Ölçme (Eşit Aralıklı / Aralıklı düzeyde ölçme) (Interval) 4. Düzeyde Ölçme (Oranlı / Oranlama düzeyinde ölçme) (Ratio) 4

5 Değişkenlerin ölçülme düzeyleri 1. Düzey-Sınıflama: Kadın, Erkek gibi 2. Düzey-Sıralama: Eğitim Düzeyi (Bitirilen Okula Göre) 3. Düzey-Eşit Aralıklı: Bir sınavdan alınan arası puanlar, Hava sıcaklığı (Santigrat olarak) 4. Düzey-Oranlı: Metre cinsinden uzunluk, Kg. cinsinden ağırlık, TL cinsinden ailenin aylık toplam gelir miktarı gibi. Güvenirlik Güvenirlik aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki tutarlılık-kararlılık durumudur. Cronbach Alpha katsayısı Güvenirlik Ölçütleri: Zamana göre değişmezlik (süreklilik) testtekrar test ile sorgulanabilir. Bağımsız gözlemciler arası uyum: gözlemcilerin ortalaması alınarak bir çözümleme yapılır. Korelasyon hesaplanır, Kendall ın Uyum Katsayısı (Kendall s Coefficient of Concordance), Özel varyans çözümlemeleri yapılır. İç tutarlılık Geçerlik Geçerlik, bir ölçme aracının sadece ölçmek istediği özellikleri ölçmesi, başka bir şeyi ölçmemesidir. Geçerlik Ölçütleri: Uzmanlara sorulabilir. Aynı şeyi ölçen başka ölçme araçları ile uyuşma birleşmeye bakılır. İleriye yönelik davranışları başarıları kestirebilmesi istenir Geçerlik İçerik kapsam geçerliği: Ölçme aracı ölçmesi gereken tüm özellikleri, konuları vs. ölçüyor mu? İçeriğe hakim mi? Yapı geçerliği: Ölçülmek istenen faktörler ölçülebiliyor mu? Faktör analizi yöntemiyle aynı faktörü (özelliği, değişkeni) ölçen maddeler bir araya getirilip bir grup ismi verilir. Bir araştırmada ölçme aracının geçerlik-güvenirlik çalışmasının mutlaka yapılması gerekir. Temel Kavramlar Bilim Bilimsel yöntem Kuram Paradigma Araştırma Araştırma türleri Araştırma süreci Plan Bilim Evrenin ya da olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya çalışan düzenli bilgi, ilim. Nesnel dünyaya ve bu dünyada yer alan olgulara ilişkin tarafsız gözlem ve sistematik deneye dayalı zihinsel etkinliklerin ortak adı. (Kaptan, 1977, s. 3) 5

6 Bilimsel Düşünce Sorun Çözmenin Dayanakları Bilimin Temeli Bilim temeline dayanan, özgür, eleştirici, araştırıcı ve bağımsız düşünce (Türkçe Sözlük) yaratıcı, sistemli ve problem çözmeye yönelik amaçlı düşünce (Kaptan, 1977, s. 2) Gelenekler (önceki uygulamalar, emsal gösterme, vd.) Hukuk Otorite Bireysel deneyimler Bilim Tecrübe Deney Araştırma Bilim var olan ama henüz bilmediğimiz bir düzeni araştırır. Bilimin Temel İşlevleri Bilimin Özellikleri Deneyci - Akılcı Anlama Açıklama İdiografik: spesifik bir olayın açıklanması (sınavda başarısız olma örneği) Nomotetik: daha çok olayın genel olarak açıklanması (futbol takımlarının kendi sahasında daha başarılı sonuçlar alması) Kontrol Gözlemsel Akli Doğanın düzenli ve yöntemli bir biçimde araştırılması ve gözlem ve deneyler aracılığıyla kavranan olgulara dayalı bir bilim sisteminin kurulması (Bacon) Yalnızca akıl tarafından açık ve seçik olarak kavranan bilgiler güvenilirdir. Açık ve seçik bilgileri sağlayan sezgi yanılmaz yargının önkoşuludur. (Descartes) Bilimin Kaynakları Doğa üstücülük (olayların kaynağını başka şeylerde arama) Bireysel yaşantılar (yaşantıların toplanması, kaydedilmesi, sistemli hale getirilmesi ve bunlarla ilgili genel ilkelerin keşfedilmesi) Nicelik (ölçme) Evrende meydana gelen her şey nicel ve ölçülebilir (Thorndike) İlişkilerin keşfi (neden-sonuç ilişkisi) Gerçeğe yaklaşıklık ( mutlak doğrular, değişmez gerçekler) Rasyonalizm / Ampirizm Rasyonalizm aklı duygusal algılardan bağımsız olarak bir bilgi kaynağı olarak görür, mana yı öne çıkarır. Ampirizm duygu ve deneyimleri bilgi kaynağı olarak görür, madde yi ilk veri olarak kabul eder. Ampirizmde metafiziğe yer yok. Tümdengelim - Tümevarım Genel önermelerden (doğrulardan) hareket ederek özel durumlar için akıl yürüterek sonuç çıkarma (Aristo) Tek tek yapılan gözlem ve deneylerin sistemli bir biçimde incelenmesiyle elde edilen genellemeler (Bacon) 6

7 Tümdengelim - Tümevarım Kuram Toplumsal Kuram TÜMEVARIM Ampirik genellemeler Kuramlar Denenceler TÜMDENGELİM Birtakım olguları veya olgusal ilişkileri açıklayan kavramsal sistem Ampirik gerçeklik hakkında mantıksal olarak birbiriyle ilişkili bir dizi önerme Toplumsal dünya hakkındaki bilgileri özetleyen ve düzenleyen, onun nasıl işlediğini açıklayan birbiriyle bağlantılı fikirlerden oluşan sistem Gözlemler Kaynak: Babbie, 2007, s. 23 Kaynak: Neuman, 2006, s. 13 Kuram Örneği Aile içi şiddet Polisin seçenekleri / bakış açıları (kuram değil) Kısa dönem barış için zorunlu ayrılık (ailevi sorun) Arabuluculuk (danışmanlık) Tutuklama (suç) Caydırma kuramı (suçun cezalandırılması böylece bir daha aynı suçu işlemek isteyenler de caydırılmış oluyor) Damgalama kuramı (Suçluyu cezalandırarak damgalarsanız bu kişi gene aynı suçu işler) Kuramsal varsayım Kriminolojik bileşen Kestirim (tutuklamanın aile içi şiddete etkisi) İki Kuramın Aile İçi Şiddete Yaklaşımı Rasyonel Seçenek İnsanların davranışı hareketlerinin maliyet/yararıyla şekillenir Caydırma kuramı: yararı zararından fazlaysa insanlar suç işliyor Şiddet uygulayan bunun maliyetini (tutuklama) gördükten sonra tekrar yapmamaya karar verir Simgesel Etkileşimcilik İnsanlar nesnelere, davranışlara ve diğer insanlara simgesel anlamlar yüklerler Damgalama kuramı: suç İşleyenin damgalanması daha fazla suç işlenmesine neden oluyor Şiddet uygulayan bir kez damgalandıktan sonra daha sık bu suçu işler Kaynak: Schutt, 1999, s. 37 Dünya Görüşü / Paradigma Gözlemlerimizi ya da akıl yürütmemizi düzenlemek için kullandığımız temel modeller, genel çerçeveler, dünya görüşleri ya da bakış açıları Pozitivizm, yapısal işlevselcilik, akılcı nesnellik, vd. Bilimsel Yöntem Açık seçik, denetlenebilir, yansız, eleştirici, düzeltici, deneyici, seçici, akla uygun, duyarlığı yüksek, olgusal düzeyde, bilinen en güvenli sorun çözme yöntemi Bilim üretme yolu Bilimsel yöntem tümdengelim ve tümevarımın bir sentezidir. Bilimsel Yöntem Bilimsel topluluğun bilgi üretmek ve değerlendirmek için kullandığı fikirler, kurallar, teknik ve yaklaşımlar Kaynak: Neuman, 2006, s. 17 7

8 Bilimsel Topluluğun Normları Bilimcilerin araştırmalarını nasıl yürüteceklerini düzenleyen bir dizi resmi olmayan kural, ilke ve değer Evrenselcilik Örgütlü şüphecilik Tarafsızlık Paylaşımcılık Dürüstlük Kaynak: Neuman, 2006, s. 16 Bilimsel Yöntemin Dayandığı Temel Varsayımlar Olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi olması Olayların incelenmesi Tümevarım/tümdengelim ile geçerli/güvenilir bilgi toplanabilmesi Olayların metafiziğe dayanmadan açıklanabilmesi Bilimsel Yöntemin Aşamaları 1- Güçlüğün sezilmesi 2- Sorunun tanımlanması 3- Çözümün tahmin edilmesi 4- Gözlenebilir sınayıcıların belirlenmesi 5- Deneme ve değerlendirmelerin yapılması 6- Raporlaştırma Kaynak: Karasar, 1995, s. 14 Araştırma Toplumsal Araştırma Araştırma Türleri I Olayların incelenmesi, bilgilerin toplanması, düzenlenmesi, analiz ve senteze tabi tutulması, yorumlanması, değerlendirilmesi ve anlamlı bilgiler bütünü haline getirilmesi Araştırmacıların toplumsal dünya hakkında bilimsel temelli bilgi üretmek için sistematik olarak uyguladığı yöntem ve yöntembilimlerin bir toplamıdır Temel araştırmalar Kuram geliştirmeye yönelik bilgi üretmek Varolan bilgiye yenilerini katmak Açıklama -> Ayrıntı saptama -> Nedensonuç ilişkisi saptama -> Kuram geliştirme Uygulamalı araştırmalar Üretilen bilgilerin değerlendirilmesiyle sorunların fiili çözümü (aksiyon araştırmaları, AR-GE araştırmaları) Türleri: Değerlendirme, aksiyon, toplumsal etki ölçümü Kaynak: Neuman, 2006, s. 2 Araştırma Türleri II Nicel Araştırma Sürecinin Aşamaları Nitel Araştırma Sürecinin Aşamaları Niteliksel Niceliksel Araştırmalar Araştırmalar Maddi olguların Sosyal gerçekliğin, ölçümü kültürel anlamın yapısı Etkileşimli süreçlere, Değişkenler üzerine olaylara odaklanır odaklanır Gerçeğe uygunluk önemli Güvenilirlik önemli Değerler var ve açık Değerden arındırılmış Durumla sınırlı Bağlamdan bağımsız Denek sayısı az Denek sayısı çok Tematik analiz Araştırmacı olayın Araştırmacı olayın içinde dışında 7 Başkalarını bilgilendir 6 Verileri yorumla 5 Verileri analiz et 1 Konu seç Kuram 4 Veri topla 2 Soruya odaklan 3 Araştırmayı tasarla 7 Başkalarını bilgilendir 6 Verileri yorumla 5 Verileri analiz et 1 Toplumsal benliği kabul et Kuram 4 Veri topla 2 Bakış açısı benimse 3 Araştırmayı tasarla Kaynak: Neuman, 2003, s. 16 Kaynak: Neuman, 2006, s. 15 Kaynak: Neuman, 2006, s. 15 8

9 Araştırma Türleri III Keşfedici Temel maddi verilerle Tanımlayıcı Detaylı, doğru bir resim Açıklayıcı Bir kuramın kestirimlerini aşinalık sağla oluştur ya da ilkelerini sına Koşulların genel bir zihni Eski verilerle çelişen Bir kuramın açıklamasını resmini yarat yeni veri bul detaylandır ya da Gelecekte yapılacak Yeni bir dizi kategori zenginleştir araştırmaların sorularını yarat ya da türleri sınıfla Bir kuramı yeni sorunlara formüle et Nedensel bir süreci ya ya da konulara uygula Yeni fikirler, hipotezler da mekanizmayı belgele Bir kestirim ya da geliştir Bir durumun arka açıklamayı destekle ya da Araştırma yapılıp planını ya da bağlamını çürüt yapılamayacağını rapor et Sorun ya da konuları kararlaştır genel bir ilkeyle ilişkilendir Yeni veri bulma ve Hangi açıklamaların en ölçme teknikleri geliştir iyisi olduğunu kararlaştır Bilim Bilimsel yöntem Kuram Paradigma Araştırma Araştırma türleri Araştırma süreci Özet SORULAR Soru 1 )Aşağıdakilerden hangisi etiğe aykırı davranış olduğu söylenemez? a) Uydurma (Fabrication) b) Çarpıtma (Falsification) c) Aşırma (Plagiarism) d) Objektif yaklaşım Kaynak: Neuman, 2006, s. 14 Soru 2 ) Aşağıda tanımları verilen kavramlardan hangisi yanlıştır? a) Değişken,olgular düzeyinde ölçmeyi planladığımız kavramlardır. b) Örnekleme, evrenden belli yöntemlerle seçilen gözlemlerin bir alt grubudur. c) Evren, bütündeki belirli bir özelliğe sahip tüm nesne ya da kişileri ifade eder. d) Ölçme, bir ölçüm aracıyla, nesneler ve özellikler arasında nitel ve nicel ayrımlar yapmak. Soru 3 ) Aşağıdaki kavramlardan hangisi yanlış açıklanmıştır? a) Kuram, birtakım olguları veya olgusal ilişkileri açıklayan kavramsal sisteme denir. b) Tümdengelim,genel önermelerden (doğrulardan) hareket ederek özel durumlar için akıl yürüterek sonuç çıkarmadır. c) Bireysel Kuram,toplumsal dünya hakkındaki bilgileri özetleyen ve düzenleyen, onun nasıl işlediğini açıklayan birbiriyle bağlantılı fikirlerden oluşan sistemdir. d)tümevarım, tek tek yapılan gözlem ve deneylerin sistemli bir biçimde incelenmesiyle elde edilen genellemelerdir. Soru 4 ) Aşağıdakilerden hangisi niceliksel araştırma kapsamına girmez? a) Maddi olguların ölçümü b) Araştırmacının olayın dışında olması c) Değişkenler üzerine odaklanır d) Denek sayısı az Soru 5 ) Aşağıdakilerden bilimsel yöntemin dayandığı temel varsayımlar arasında değildir? a) Olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi olması b) Olayların metafiziğe dayanmadan açıklanabilmesi c) Tümevarım/tümdengelim ile geçerli/güvenilir bilgi toplanabilmesi d)hiçbiri Kaynaklar Bademci, Vahit. Varyans Analiziyle Güvenirlik Hesaplanması. Ankara, Ceyhan, Esra; Ayşen Gürcan Namlu. Bilgisayar Kaygısı Ölçeği (BKÖ), Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması. Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2, Uysal, Şefik. Sosyal Bilimler araştırmalarında kulanılan araçların geçerlik ve güvenirlikleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 1-4, Kaynaklar Ertekin, Cumhur. Tıp Araştırmalarında "Etik" Üzerine. D07800.html Kansu, Emin; Ş.Ruacan. Bilimsel Yanıltmanın (Scientific Misconduct) : Türleri, Nedenleri, Önlenmesi Ve Cezalandırılması. Cumhuriyet - Bilim ve Teknik Dergisi TUBİTAK Yönetmeliği. Madde 8 9

10 Bitlis Eren Üniversitesi (434) (434) Hüsrevpaşa Mah. 213 Sok. Sosyal Konutlar PK: