Bilim ve Araştırma Etiği

Transkript

1 Bilim ve Araştırma Etiği Etik, Yunanca ethos kelimesinden gelmektedir. Kısaca ahlak kuramı veya teorik ahlak olarak tanımlanabilir. Ahlak Türkçe de önceleri yaradılışdan getirilen huy özellikleri olarak kabul edilirken zamanla bireyin sosyal değerleri anlamında kullanılmaya başlanmıştır.

2 Bilim ve Araştırma Etiği Evrensel iyi kavramının ne olduğunu, bunun olup-olmadığını ve buna ulaşılıp ulaşılamayacağını araştıran zihinsel bir çabadır. Dolayısıyla iyi yi olduğu kadar kötü yü de inceler.

3 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Zarar vermeme ve yararlılık ilkesi: Tüm sağlık bilimleri uygulamalarında öncelikli olarak zarar vermeme kriteri dikkate alınmıştır. Başvurulacak herhangi bir girişimin yararları ve zararları tartılmalıdır. Öyleyse olasılık ve risk faktörleri iyi bilinmelidir. Bu da, konuda uzman olmayı gerektirir.

4 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Özerkliğe saygı ilkesi: Bireylerin bağımsız bir şekilde kendileri hakkında karar vermeleri, seçimlerini özerk şekilde yapabilmeleridir. Günlük uygulamalarda ve araştırmalarda bu, aydınlatılmış onam ile gerçekleşir.

5 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Adalet ilkesi: Hakkaniyet kavramını ile birlikte ifade edilir. Bir araştırmaya katılan kişiler toplumun yasalarla kendilerine sundukları hakların tamamına sahip olmalıdırlar. Ancak bu kavram hukuktaki eşitsizliklerin de önündedir.

6 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Adalet ilkesi: İki tür adalet kavramından söz edilebilir. Denkleştirici adalet: Hak üleştiriminde tarafların eşit görülmesidir. Mutlaktır. Dağıtıcı adalet: Hak üleştirilmesinde herkesin toplumsal durumuna ve yeteneğine göre paylaşım yapılır. Görecelidir, üç farklı türü vardır.

7 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Adalet ilkesi: 1. Eşitlikçi yaklaşım: ilk gelenin hizmeti aldığı yaklaşımdır. 2. Yararcı yaklaşım: En fazla sayıda kişiye, en büyük iyiliği sağlamak esastır. 3. Liyakatçı yaklaşım: Bireyin sosyal değeri dikkate alınır.

8 Bilim ve Araştırma Etiği - Temel Etik İlkeleri Gizlilik ilkesi: Araştırmalar sırasında denekler hakkında elde edilen bilgilerin deneklerin mahremiyetinin kornması için saklanmasıdır. Örneğin kimlik bilgileri açıklanmamalı, başka kişi ve kurumlar da bu bilgilere ulaşamamalıdır.

9 Bilim ve Araştırma Etiği - Bilim Etiği Bilim etkinliği sırasında ortaya çıkan ve bilim toplumunun hakkında çok kesin normlarının olmadığı sorularla uğraşan, onlara çözüm üretmeyi hedefleyen alt etik alanıdır. Etik ve bilim el sıkışmak zorundadır.

10 Bilim ve Araştırma Etiği - Aydınlatılmış Onam Formu (Bilgilendirilmiş Olur Formu) Herhangi bir bilimsel araştırmaya katılan kişilere (denek, katılımcı) araştırma ile ilgili her türlü bilginin aktarıldığı, araştırma süresince veya araştırma sonrasında araştırmadan kaynaklı olarak karşılaşabilecekleri her türlü durumun anlatıldığı ve onaylarının alındığı formdur. Bu form şu bilgileri içerir:

11 Bilim ve Araştırma Etiği - Aydınlatılmış Onam Formu (Bilgilendirilmiş Olur Formu) Yapılan çalışmanın niteliği (araştırma vb.), Çalışmanın adı, Çalışmanın amacı, Araştırmadaki tedaviler, Deneysel yöntemler, girişimler, Çalışmanın riskleri, rahatsızlıkları, Çalışmadan beklenen yararlar, Katılımcıların (deneğin) sorumlulukları, Uygulanabilecek diğer işlemlerin yarar ve riskleri,

12 Bilim ve Araştırma Etiği - Aydınlatılmış Onam Formu (Bilgilendirilmiş Olur Formu) Zarar durumunda tazmin konusu, Gönüllü ödemeleri, masraflar, Araştırmadan çekilebilme durumu, Kimlik bilgilerinin gizliliği, verilere ulaşılma, Araştırmadan elde edilecek bilginin gönüllüye bildirilmesi, Araştırmadan çıkarılma durumu, Öngörülen süre, Gönüllü sayısı, Çalışma planı (ek olarak),

13

14

15

16 Bilim ve Araştırma Etiği - Bilimsel Yanıltma ve Araştırma Etiği Bilimsel bilgi üretiminde verilerin toplanmasından, raporlaştırılmasına kadar herhangibir aşamada bilginin tekrarlanabilirliğini veya güvenirliğini azaltan her girişim bilimsel yanıltma olarak tanımlanır. Bunu (scientific conduct), özensiz araştırma (sloppy research) ile karıştırmamak gerekir. Birinde hata bilinçli olarak, diğerinde bilinçsizce yapılmıştır, araştırmacı iyi niyetlidir.

17 Bilim ve Araştırma Etiği - Bilimsel Yanıltma ve Araştırma Etiği Türleri genellikle şu şekildedir: Uydurma (fabrication): Araştırmada olmayan verilerin eklenmesi. Çarpıtma (falsification): Araştırma verilerinin değiştirilmesi.

18 Bilim ve Araştırma Etiği - Bilimsel Yanıltma ve Araştırma Etiği Bilimsel korsanlık (piracy): Başka araştırmacıların verilerinin sahibinden izinsiz olarak kullanılması. Bilimsel hırsızlık (plagiarism): Başkasının verilerinin kaynak, atıf göstermeden kullanılması.

19 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri İnsanların gereksinimi doğrultusunda yetiştirilmeye başlanmaları, kolay şekilde kontrol edilmeleri ve insanlar tarafından beslenmeye başlanmaları sonucunda bağımsızlıklarını yitirmişlerdir. Ilk çağlardan itibaren hayvanlar anatomi, fiyoloji ve tıp alanlarında kullanılmıştır. Ortaçağda yasaklanan bilimsel araştırmalar 16. yüzyıldan itibaren yeniden canlanınca, hayvanların bu alanlarda kullanımı artmıştır.

20 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri Bilimsel araştırmalarda kullanılan hayvan sayısı 1970 li yıllarda zirveye ulaşmış ancak hayvan hakları hareketleri sonucunda bu sayıda düşüş yaşanmıştır. İngiltere, Almanya, Hollanda ve diğer Avrupa ülkelerinde deneylerde kullanılan hayvan sayısı, ABD DE kedi, köpek sayısı yarı yarıya azalmıştır. Günümüzde bilimsel araştırmalarda kullanılacak hayvan türleri tanımlanmıştır. Ağırlıklı olarak kemirgenler kullanılmaktadır.

21 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri Gerek dünyada gerek de Türkiye de hayvanların bilimsel araştırmalarda kullanımıyla ilgili düzenlenmiş mevzuatlar bulunmaktadır. Türkiye de Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Çevre ve Orman Bakanlığı bu mevzuatlara sahiptir. Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu (HADMEK) Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu (HADYEK)

22 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri Daha sonra bu etik kurullara bünyesinde belirli koşulları taşıyan hayvan üretim veya barındırma ünitesi bulundurma şartı getirilmiştir. Bu nedenle birçok hayvan etik kurulu lağvedilmiştir.

23 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri - 5R Kuralı Replacement: Başka bir şey kullanma. Reduction: Azaltma. Refinement: Arındırma. Hayvanlara yönelik ağrı ve acı verici uygulamaların şiddetinin veya miktarının azaltılması. Responsibility: Araştırmacıların deneklere karşı sorumluluklarını anlatır. Respect: Saygı.

24 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri - Genel İlkeler Planlama aşamasında alternatif yöntemleri tercih edin. Önceki araştırmaları tekrardan kaçının. Projeyi hataya yer vermeyecek şekilde iyi tasarlayın. En uygun hayvanı seçin. En az sayıda hayvanı, dişi ve erkek sayısı birbirine eşit olacak şekilde ayarlamaya çalışın.

25 Bilim ve Araştırma Etiği - Hayvan Deneyleri - Genel İlkeler Çevresel faktörleri kontrol edebilin ve hayvan gruplrını standartize edin. Çalışma ncesinde etik kurul onayı alın. Hayvanlar için uygun barındırma ve bakım koşulları sağlayın, stres faktörünü ortadan kaldırın, güvenliklerine özen gösterin.