Doğa, Çevre, Doğal Kaynak ve Biyolojik Çeşitlilik

Transkript

1 TEMEL KAVRAMLAR Doğa, çevre, Doğal Kaynak ve Biyolojik Çeşitlilik Kavramları Yabanıl Alan, Yabanıllık ve Yaban Hayatı Kavramları Doğa Koruma Kavramı ve Kapsamı Doğal Kaynak Yönetiminin Genel Kapsamı

2 Doğa, Çevre, Doğal Kaynak ve Biyolojik Çeşitlilik Doğa İnsan eseri olmaksızın kendine özgü kural ve kanunlarla çalışan kainattır. Yeryüzündeki bütün bitkileri, hayvanları ve mineralleri, doğal kaynaklar ile doğa olaylarını (hortum, deprem ve kasırga gibi) kapsamakta, bunun yanında canlı ve cansız varlıklar arasındaki ilişkileri de içermektedir. Doğa tanımları incelendiğinde; Doğanın doğal kaynakları, canlı ve cansız varlıklar arasındaki ilişkileri ve doğal süreçleri içeren bir bütün olduğu görülmektedir.

3 Çevre Canlıların yaşayıp gelişmesini sağlayan ve onları sürekli etkileri altında bulunduran, fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörlerin bütünüdür. Canlı ve cansız varlıklar arasında karşılıklı ilişkiler bulunmakta ve bu ilişkiler iklim, su, toprak ve arazi şekli, insan ve diğer canlılar gibi faktörlerin etkisiyle şekillenmektedir. İnsan etkisinden uzak kalmış ormanlar, dağlar, göller, hava, denizler, korunan alanlar DOĞAL ÇEVREYİ İnsan etkisiyle oluşmuş yerleşim alanları, endüstriyel alanlar, kültürel eserler ve anıtlar YAPAY (KÜLTÜREL) ÇEVREYİ Oluşturmaktadır.

4 Doğal Kaynak İnsanların gereksinmelerini karşılamak için kullandıkları toprak, su, otlak, orman, yaban yaşamı ve mineraller gibi doğal çevrenin büyük bir bölümü ise doğal kaynaklar olarak tanımlanabilir. Doğal kaynaklar farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. Bunlardan ilki; 1-Canlı doğal kaynaklar (Ormanlar, otlaklar ve diğer vejetasyon, yaban hayatı kaynakları, deniz ürünleri vb.) 2-Cansız doğal kaynaklar (Toprak, mineraller, su vb.) İkincisi ise; 1-Yenilenebilir doğal kaynaklar: Ormanlar, toprak, su, yaban hayatı 2-Yenilenemeyen doğal kaynaklar: Petrol, doğalgaz, kömür

5 Biyolojik Çeşitlilik Biyolojik çeşitlilik yeryüzündeki yaşamın ve onu şekillendiren doğal bileşenlerin çeşitliliği anlamına gelmektedir de Rio da gerçekleştirilen Dünya Zirvesinde imzaya açılan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinde «kara, deniz ve diğer ekosistem ve ekolojik süreçlerde yer alan yaşayan tüm canlıların çeşitliliği şeklinde tanımlanmıştır. Biyolojik çeşitlilik; genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği, ekosistem çeşitliliği ve ekolojik süreç (olay) çeşitliliğini içermektedir» Biyolojik çeşitlilik genel olarak in-situ (yerinde koruma) ve ex-situ (doğal yaşama ortamı dışında) olarak isimlendirilen iki yolla korunur.

6 Günümüzde biyolojik çeşitliliğin korunmasında ex-situ korumaya göre çok daha yoğun kullanılan ve etkin bir yöntem olan in-situ koruma; biyolojik çeşitliliği oluşturan genetik çeşitliliğin, türlerin ve ekosistemlerin doğal yaşam alanı içinde korunmasını kapsar. İn-situ koruma korunan alanlar (milli parklar, doğa rezervleri, doğa parkları, peyzaj koruma alanları, biyosfer rezervler v.b. gibi) aracılığıyla gerçekleştirilir. Günümüzde korunan alanların kurulması ve etkin şekilde yönetimi biyolojik çeşitliliği korumanın en etkili yolu olarak kabul edilmektedir. Ex-situ koruma ise biyolojik çeşitliliğin doğal yaşama ortamları dışında, arboretumlar, botanik bahçeleri, orijin ve döl deneme alanları, tohum bankaları, tohum plantasyonları v.b. aracılığıyla korunmasıdır.

7 Yabanıl Alan, Yabanıllık ve Yaban Hayatı Kavramı Yabanıl Alan ilk kez, 1964 yılında Amerika Birleşik Devletleri nde Yabanıllık Yasası ile tanımlanmıştır. Bu yasada bir yabanıl alan, bir yeryüzü parçası ve içinde sürdürülen yaşamın insan tarafından kontrol edilmediği, insanın içinde kalıcı olmayan bir ziyaretçi olarak yer aldığı yerlerdir şeklinde tanımlanmıştır. Benzer bir düşünceyle Yeni Zelanda Yabanıl Alan Danışma Grubu WAG (1985), yabanıl alanlar için, doğal şartların sürekliliğini sağlamak için korunan ve yönetilen, yalnızca doğa güçlerinin etkilediği, dikkate değer bir insan müdahalesi izi ya da etkisinin görülmediği alanlardır biçiminde bir tanım yapmıştır.

8 Yabanıllık Yabanıl kelimesi doğal alanlar için kullanılacağı gibi bitki ve hayvan türlerini nitelendirmek için de kullanılabilmektedir. Bu nedenle yabanıllık kavramına da açıklık getirilmesi gerekmektedir. KEARSLEY (2000), yabanıllığın, insan eylemiyle bozulmamış sade bir çevre ve ekolojiyi ifade ettiğini belirtmektedir. Günümüzde kuramsal bazdaki yabanıllık'' ölçüsünü yaşadığımız doğa üzerinde görmek olanaksıza yakın ölçüdedir. Çünkü insanoğlu artık geliştirdiği uygarlık sistemleriyle fiilen ulaşamadığı doğa noktalarında bile etkisini gösterebilmektedir (Örneğin, global iklim değişiklikleri, hava kirliliği, asit yağmurları, su kirliliği, türlerin kaybı gibi ). Bugün yabanıllık kavramını çağdaş insanın geliştirdiği kurumlar ve teknolojisi ile etkileyemediği veya en az etkilediği yaşam ortamı özelliğidir'' biçiminde tanımlamak doğru olacaktır.

9 Yaban Hayatı Geniş anlamda, barınma, yaşama. vb. gereksinmelerini doğal çevre ile iç içe karşılayan tüm canlıları ve cansızları içeren bir ortaklık şeklidir. İnsan dışındaki canlıları kapsayan, evcilleştirilmemiş yaşayan organizmaların tümü şeklindeki ifade yaban hayatının daha dar anlamdaki tanımıdır. Aslında; yabanıllık yaban hayatını da içeren geniş kapsamlı bir kavramdır ve insanın etkisinin varlığı ya da düzeyi yabanıllığın temel belirleyicisidir.

10 Doğa Koruma Kavramı ve Kapsamı Doğa koruma, çevre korumanın bir unsuru ya da alt dalı olarak değerlendirilmektedir. Doğa Koruma kavramında geçen Koruma sözcüğü Latince conservare kelimesinden gelmekte ve korumak, önlem almak anlamına gelmektedir. Bu anlamıyla doğanın gerektiğinde insan müdahalesiyle korunmasını ifade etmektedir. Sözcük İngilizce ye conservation Fransızca ya conserver olarak geçmiştir. Doğa koruma her şeyden önce ekonomik, sosyo-kültürel, politik ve estetik boyutları bulunan bir kavramdır. Doğa koruma kavramı; insan-doğa ilişkilerini düzenleyerek, doğadaki canlı ve cansız varlıkların ve bu varlıkların yer aldığı alanların, ekolojik süreçlerin çeşitli düzeylerde (uluslararası-ulusalbölgesel-yerel-tek alan ya da tür düzeyinde gibi) korunması olarak ifade edilebilir.

11 İnsan gereksinmelerini ön planda tutan bir diğer tanımda doğa koruma; insan sağlığı ve yaşamının teminatı için, doğada yaşayan bitki ve hayvan türlerinin varlığı, onların yetişme ve yaşam ortamları ile belli kriterler ışığında korumaya değer bulunan doğa parçalarını ve doğal elemanları korumak olarak tanımlanmaktadır. IUCN (Uluslararası Doğa Koruma Birliği) «Gelecek kuşakların beklenti ve gereksinimlerini karşılayacak potansiyeli tehlikeye atmadan, bugünkü kuşaklara en yüksek sürdürülebilir faydayı sağlayacak şekilde biyosferdeki insan kullanımlarının yönetimi şeklinde tanımlanmaktadır» Son iki tanımda olduğu gibi, doğa korunmanın sadece insanın yararı ve gereksinimleri açısından ele alınması çeşitli eleştirilere neden olmuştur. Günümüzde, konuyla ilgili uzmanlar doğanın sadece insan yararı için değil tüm yerkürenin ve barındırdığı canlıcansız varlıkların bugünü ve geleceği için korunması gerektiği düşüncesini sıklıkla dile getirmeye başlamıştır.

12 Doğal kaynak yönetimi ve doğa koruma iç içe geçmiş kavramlardır ve araştırma ya da uygulama alanına göre biri diğerinin kapsamında ele alınabilir. Çevresel Eğitim DOĞA KORUMA Bilgi Halkın Bilgilendirilmesine Yönelik Programlar Örneğin, etkin bir doğa koruması için kaynak kullanımlarının yönetimi temel unsurlardan (faktörlerden) biridir (Şekil 1). Arazi Kullanımlarının Yönetimi Sürdürülebilir Kalkınma Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Türlerin Sürdürülebilir Kullanımı Doğal Habitatların Korunması Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Şekil 1: Doğa korumanın kapsamı ya da içerdiği temel konular Denetim ve Envanter Çevre Örgütleri

13 Doğal Kaynak Yönetiminin Genel Kapsamı Çevresel, ekonomik ve sosyal sorunlardaki artış, doğal kaynak yönetiminde ve doğa koruma çalışmalarında bütüncül yaklaşımların benimsenmesini zorunlu kılmıştır. Doğal kaynak yönetiminin sadece biyolojik-teknik bir bakış açısıyla ele alınması, sorunların temelindeki sosyo-ekonomik, siyasal ve kültürel nedenlerin ve bu nedenler arasındaki karşılıklı ilişiklerin anlaşılmamasına yol açmaktadır. Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve yönetiminin gerçekleştirilmesi için kaynak tipleri (su, toprak orman, kıyı vb.) ve bu kaynakların yönetiminden sorumlu örgütler arasında işbirliği ve bütünlük sağlanması büyük önem taşımaktadır. Söz konusu işbirliği öncelikle ilgili yasaların uygulanmasından sorumlu devlet birimleri arasında kurulmalı ve katılımcı yönetim yaklaşımı gereği diğer paydaşların desteğinde (sivil toplum örgütleri, üniversiteler, yöre halkı vb.) işlerlik kazanmalıdır.

14 Bu Noktada! Çevresel sorunlarla çeşitli kurumlar arasındaki ilgiyi belirlemek zordur. Kurumlar genelde konu ya da sorunları tek başına ele alma eğilimine girebilmektedir. Diğer ilgili sektör ve kurumlarla bağlantının düşük olması çok boyutlu politik etkiler ve ilişkilerin anlaşılmasını güçleştirmektedir. Bütüncül doğal kaynak yönetimi yaklaşımının benimsenmesi ve uygulanması bu sorunların aşılmasında bir çözüm yolu olarak gözükmektedir. Bütüncül bir doğal kaynak yönetimi, doğal kaynak yönetimiyle ilgili sektörler arasında iletişim ve işbirliğini artırıp bütünsellik sağlanması, çatışmaların önlenmesi ve doğal kaynakların korunma ve kullanımıyla ilgili ulusal amaçların gerçekleşmesini ön planda tutmaktadır.

15 Son yıllarda, ekosistem yönetimi, katılımcı yönetim gibi yaklaşımların etkisi ve disiplinlerarası araştırmalara ve uygulamalara gereksinimin artmasıyla birlikte doğal kaynak yönetimiyle ilgili uygulamalarda ve eğitim programlarında sosyal bilimlerin ağırlığının artması gerektiğine ilişkin geniş bir uzlaşma göze çarpmaktadır. Eğitimini tamamlayıp doğal kaynak yönetimiyle ilgili bir birimde çalışmaya başlayan personelin, kaynakları örgütsel amaçları gerçekleştirmek için yönlendirmesi, karşılaştığı sorunlara çözüm getirebilmesi, kaynaklarla-insan etkileşimini iyi analiz edebilmesi için sosyal bilimlerle ilgili bilgi kapasitesini geliştirmesi büyük önem taşımaktadır.