Maddeyi Oluflturan Tanecikler

Transkript

1 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Anahtar Kavram atom Bu Nedir enir veya yenmez, Görünür veya görünmez, eğiştirilebilir, dönüştürülebilir, Kırmızıdan mora her rengi bulunabilir. Bilmecenin cevab n buldunuz mu Size bir ipucu, kütlesi vard r ve bofllukta yer kaplar. Peki, siz maddeyi kendi ifadenizle nasıl tanımlarsınız Şimdi ö rendiklerimizi hat rlamak ve maddeyi daha iyi tanımak için aşağıdaki oyunu oynayalım. Sınıfta dörder kişilik gruplar oluşturalım. Her gruptan gönüllü bir ebe seçelim. Ebe aklından bir madde tutsun ve maddenin ne olduğunu kimseye söylemesin. iğer grup üyeleri ebeye, cevab Evet, Hay r olan sorular yöneltsin. Grup üyeleri ebenin verdi i cevaplar de erlendirip maddenin ne oldu unu bulmaya çal fls n. Oyunumuzun ilk aşamasında, grup üyeleri maddenin hangi hâlde olduğunu bulmak için birer tane soru yöneltsin. Oyunumuzun ikinci aşamasında, Isıttığımızda erir mi Aklımdan bir madde tuttum. KonulduÛu kabın şeklini alır mı Su, TUZ, deodorant, bilye Renkli mi maddelerin diğer özelliklerini belirlemek için gruptaki herkes ebeye sırayla üç kez soru sorsun. Bu aşamada maddenin ne olduğunu tahmin etsek bile, tahminimizi kesinleştirmek için maddenin adını söylemeyelim. Oyunumuzun son aşamasında ebeden, tuttuğu maddeyi bizim belirleyeceğimiz çeşitli değişikliklere (kesme, parçalama, s tma vb) uğratmasını isteyelim. Ebeye bu değişiklikler sonunda ne elde ettiğini bulmaya yönelik sorular soralım. Tahmin ettiğimiz maddenin doğru olup olmadığını ebenin verdiği cevaba göre kesinleştirelim. oğru cevabı bulan ilk kifli oyunu kazanacakt r. Maddenin özelliklerini ve maddenin ne olduğunu bulmaya yönelik bir oyun oynadık. Oyunumuzda maddeyi çeşitli değişikliklere uğrattık. Maddeyi sadece sıkıştırarak değişikliğe uğratmayı düşünseydik, her madde için bu geçerli olur muydu apacağımız çalışmayla farklı maddelerin sıkışabilme özelliklerini inceleyelim. Sizce ne tür maddeler daha kolay sıkışabilir 86

2 1. Etkinlik Gözlemleyelim, nceleyelim Hangisi S k fl r Bunlar apal m Afla da verilen örnek çizelgeyi defterimize çizelim. Madde Tahminler Tahminlerin Sebebi Gözlemler Aç klamalar emir Su Hava fi r ngalar numaraland ral m. Bir numaral fl r ngaya demir parças yerlefltirelim. ki numaral fl r ngaya hava çekelim. Üç numaral fl r ngaya su çekelim. Araç-Gereçler Araç ve Gereç 60 ml lik üç adet iğnesiz şırınga bir bardak su flırıngaya girebilecek büyüklükte demir parçası / ayn büyüklükte befl adet madenî para Haz rlad m z fl r ngalar n ucunu parma m zla kapat p pistonu itti imizde ne olabilece ini tahmin edelim. Tahminlerimizi defterimize haz rlad m z çizelgenin ilgili k sm na kaydedelim. Her üç fl r ngan n da ucunu parma m zla kapat p pistonu itelim ve ne oldu unu gözlemleyelim. Gözlemlerimizi çizelgemize kaydedelim. Her üç durum için de tahminlerimiz ve gözlemlerimizi karfl laflt ral m. Çizelgemize yaptığımız karfl laflt rma ile ilgili gerekli aç klamalar yazalım. Sonuca Varal m fi r ngalara koyduğumuz maddeler hangi hâllerde bulunmaktadır Etkinli imizde s k flt rmaya çal flt m z maddelerin sıkışma özelliklerini karşılaştıralım. Bu farklılığın sebebi ne olabilir Şırıngadaki havayı kolaylıkla sıkıştırabilmemizin sebebi ne olabilir Hava bulunan fl r ngan n ucu kapal iken pistonu itip bıraktığımızda piston neden eski konumuna geldi Şırıngadaki gaz kolaylıkla sıkışt. Sünger, pamuk, yün gibi maddeler de kolaylıkla sıkışabilir, öyleyse bu tür maddeler de gaz mıdır 87

3 3 49. s s Hangisi Sıkışır etkinliğimizde şırıngadaki havayı kolaylıkla sıkıştırabilmemize rağmen, suyu ve demiri sıkıştıramadık. Şırıngadaki, balon veya bisiklet lastiklerindeki hava; boşluksuz, bütünsel bir yapıda olsaydı, onlar sıkıştırabilir miydik Havanın kolaylıkla sıkışmasından yola çıkarak havanın yapısında boşluk olduğu sonucuna varabilir miyiz Şırıngadaki havayı sıkıştırıp pistonu serbest bıraktığımızda hava genleşti. Piston hareket ederek eski konumuna geldi. Şırıngadaki hava bütünsel bir yapıda olsaydı, hava genleşip pistonu hareket ettirir miydi Pistonu hareket ettiren sebep nedir Bu olay göremeyeceğimiz kadar küçük taneciklerin pistona çarpıp onu itmesinden kaynaklanabilir mi Şırıngadaki hava gaz hâlde bulundu unu biliyoruz. Havanın genleşip sıkışmasından yola çıkarak, gaz hâlinde bulunan bütün maddelerin taneciklerden oluştuğunu, taneciklerin arasında da boşluk bulunduğunu söyleyebiliriz. Aynı şekilde katı ve sıvı hâldeki maddelerin hâl değiştirerek gaz hâline geçebildiğini düşünürsek bütün maddelerin tanecikli yapıda olduğu sonucunu çıkarabilir miyiz Maddeler, göründüğü gibi bütünsel bir yapıya sahip değildir, taneciklerden oluşmuştur. Maddeyi oluşturan bu tanecikler arasında boşluk vardır. Maddelerin sıkışabilme özelliği tanecikler arasındaki boşluk miktarına bağlıdır. Bu boşluk miktarı ise maddenin hâline göre değişir. anda görüldü ü gibi gaz hâlinde bulunan maddelerin tanecikleri arasındaki boşluk oldukça fazladır. Gazlar sıkıştırdığımızda tanecikler arasındaki boşluğu azaltmış oluruz. Katı ve sıvı hâldeki maddelerin tanecikleri arasındaki boşluk fazla olmadığı için kolaylıkla s k flt ramay z. Günlük hayatımızda birçok alanda maddelerin sıkışma özelliğinden yararlanırız. Mesela yangın söndürücüler, mutfakta kullan lan tüpler ve deodorantlar sıkıştırılmış gaz içerir. Benzer şekilde araba ve bisiklet lastiklerinde, basketbol topunda sıkıştırılmış hava bulunur. Arabalarda kullanılan hava yastıklarında gazların sıkışma özelliğinden nasıl yararlanılmıştır Bu hava yastıklarının hayatımız açısından önemi nedir Araflt ral m, Haz rlanal m s Bir damla suyu Anıtkabir kadar büyüttüğümüzü düşünelim. Sizce büyütülen su damlasında ne gözlemlerdik 88

4 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Maddenin Tanecikli ap s Kalem, masa, meyve suyu gibi çevremizdeki tüm maddelere baktığımızda onları boşluksuz ve bütünmüfl gibi algılarız. Maddelerin, algıladığımız gibi bütünsel yapıda olmayıp taneciklerden oluştuğu fikrini pekiştirelim. Okul binam za uzaktan bir bakal m. Bütünmüfl gibi görünmüyor mu Asl nda bu okul binası binlerce tuğladan oluşmuştur. Peki, tuğla bütünsel bir yapıda mıdır Okul binam z Bina duvar Tuğla, milyonlarca küçük kum tanesinin bir araya gelmesinden meydana gelmiştir. Tuğlayı oluşturan kum taneleri ise sayamayacağımız kadar çok sayıda daha küçük taneciklerden oluşmuş olabilir mi Peki, kum taneleri nelerden oluflmufl olabilir Tu lalar Tu la Kum tanesi Kum y n 89

5 Günlük hayatımızda katıların da taneciklerden oluştuğunu fark etmemizi sağlayan bir çok örnekle karşılaşırız. Afla daki etkinlikle katı iyodun alkolde dağılmasını inceleyelim. 2. Etkinlik Gözlemleyelim, nceleyelim yot a l nca Ne Olur Bunları apalım Kat iyot kimyasal bir maddedir. okunulmas ve koklanmas kesinlikle zararl d r! Beherglasa alkol koyalım. Alkole çok az miktarda katı iyot eklersek ne olacağını tahmin edelim. Tahminlerimizi defterimize kaydedelim. Şimdi alkole pens yard m yla katı iyot ekleyelim ve gözlemlerimizi kaydedelim. Sonuca Varalım Tahminlerimiz ve gözlemlerimiz arasında ne tür benzerlikler ve farklılıklar oluştu Alkole eklediğimiz katı iyotta bir süre sonra ne gibi değişiklikler oldu Katı iyot alkolde nereye kadar küçük parçalara ayrılır Katı iyodun alkolü nasıl renklendirdiğini düşünüyorsunuz fadelerimizi tahtaya yazal m ve düflüncelerimizin do rulu unu test etmek için bir etkinlik tasarlayal m. Araç-Gereçler Araç ve Gereç 50 ml alkol çok az katı iyot beherglas pens yodun alkolde da lmas Katı iyot alkolde foto raftaki gibi dağılıp yayılır. yodun dağılması sırasında iyodu oluflturan taneciklerin her biri yavaş yavaş birbirlerinden uzaklaşır. yot, alkol içinde kendini oluşturan taneciklere ayrılırken alkolü renklendirir. Biz iyodu oluflturan tanecikleri göremeyiz ama iyodun alkolü renklendirmesinden yararlanarak iyodun taneciklerden oluştuğu sonucuna ulaşırız. Bunlar Biliyor muydunuz yodun alkoldeki çözeltisi mikrop öldürücü (antiseptik) bir özellik taşır ve tentürdiyot olarak kullanılır. 90

6 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Maddenin Tanecikli ap s Alkolün renklenmesinden, katı iyodun görülemeyecek kadar küçük taneciklere ayrıldığı sonucunu çıkardık. Şekeri suda çözdüğümüzde şeker, suyu renklendirmez. Bu durumda şekerin görülemeyecek kadar küçük taneciklere ayrıldığını nasıl anlarız Bunu bir etkinlikle inceleyelim: 3. Etkinlik Gözlemleyelim, nceleyelim fiekere Ne Oldu Bunları apalım ereceli silindiri yarısına kadar su ile doldurup su seviyesini işaretleyelim. Bu dereceli silindire şeker eklediğimizde su seviyesinin değişip değişmeyeceğini tahmin edelim ve tahminlerimizi defterimize kaydedelim. Suya bir küp şeker ekleyip şeker çözününceye kadar cam bagetle karıştıralım. fieker çözündükten sonra su seviyesini tekrar iflaretleyelim ve defterimize kaydedelim. Tahminimiz ve gözlemimizi karfl laflt ral m. efterimize kaydedelim. Araç-Gereçler Araç ve Gereç ılık musluk suyu bir küp şeker cam baget dereceli silindir (100 ml) Sonuca Varal m Şeker, suda çözündüğü zaman onu görebiliyor muyuz Şeker çözündükten sonra dereceli silindirdeki su seviyesinde bir değişme oldu mu Suda çözündükten sonra flekere ne olduğunu düşünüyorsunuz Küp şeker, suda şeklini kaybederek bardağın dibinde birikir. Suyu karıştırdığımızda şeker suda çözünür ve art k flekeri göremeyiz. Şekeri göremediğimiz hâlde suyun tadından, şekerin hâlâ suda olduğunu anlayabiliriz. Peki, şekeri neden göremiyoruz Şeker, suda çözününce göremeyeceğimiz kadar küçük taneciklere ayrılır. Bu tanecikler suyu oluşturan taneciklerin arasındaki boşluklara girdiği için su seviyesinde herhangi bir değişiklik olmaz. fieker suda çözündükten sonra fieker suya eklendi i anda Bunlar Biliyor muydunuz Bir damla sudaki taneciklerin her birini bir toplu iğne başı kadar büyütebilseydik, bir damla su Marmara enizi kadar hacim kaplardı. 91

7 Tarih Boyunca Tanecik Fikrinde eğişmeler aptığımız etkinliklerden maddelerin taneciklerden oluştuğu sonucuna vardık. Sizce, tarihte tanecik fikrine nasıl ulaşılmıştır Milattan önceki yıllardan itibaren maddenin nelerden oluştuğu insanların ilgisini çekmiş ve bu konu insanlarda merak uyandırmıştır. Filozoflar ve bilim insanlar tarih boyunca çalışmalarıyla maddeyi nelerin oluflturdu una ulaşmaya çalışmışlardır. Bak r Bak r Olal Böyle Zulüm Görmemiflti! s Milattan önce 500 lü yıllarda Eski unan da bir yarışma düzenlenmişti. Bak r oluşturan en küçük taneciğe kim ulaşabilirse ona ağırlığınca altın verilecekti. Ülkenin her yerinden gelen insanlar büyük ödülü kazanmak için bir araya gelmifl, canla başla çalışm fllardı. nsanlar, toplanmış bak r teli bölerek en küçük parçayı elde etmeye çalışm fllardı. Gelen bölmüfl, giden bölmüfltü! O zamanın şartlarına göre her türlü teknolojiyi kullanm fllard. Bak r tel öyle küçülmüştü ki neredeyse görünmez hâle gelmişti. lginç bir şey fark etmifllerdi. Ne kadar bölünürse bölünsün bak r yine bak rd. Acaba bu bölme işlemi nereye kadar devam edecekti Maddenin taneciklerden oluştuğu fikri milattan önce 400 lü yıllarda unanlı filozof emocritus (emokritos) tarafından ortaya atılmıştır. emocritus, bir gün sahilde gezerken kumun uzaktan bakılınca bütünsel bir görünüme sahip oldu unu, yakından bakıldığında ise taneciklerden oluştuğunu gözlemlemişti. Bu gözlem, onu bütün maddelerin taneciklerden oluşup oluşmadığı düşüncesine götürdü. Ancak emocritus un tanecikler hakkındaki düşünceleri belirli deneylere değil, varsayımlara dayanmaktaydı. Bu görüşe göre madde, gözle görülemeyen ve bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur. emocritus bütün görebildiğimiz maddelerin bölünebileceğini, maddeleri oluşturan taneciklerin ise görülemediği için bölünemeyeceğini ifade etmiştir. Bundan dolayı bu taneciklere unancada bölünemez anlamına gelen atomos adını vermiştir. Günümüzde bu taneciklere atom denilmektedir. emocritus a göre bütün maddeler aynı tip atomlardan meydana gelmiştir. Maddelerin birbirinden farkl olmas n maddeyi oluflturan atomlar n farkl flekillerde bir arada bulunmas ndan kaynakland n ileri sürmüfltür. Geleneksel olarak renkleri, acılık ve tatlılıkları alg lar z. Ancak gerçek olan atomlar ve bunlar aras ndaki boşluktur. emocritus 92

8 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Maddenin Tanecikli ap s Günümüzde kabul edilen bilimsel düflünceler önceleri hayal olarak görülmüfl ve topluma garip gelmiflti. Oysa bu düflünceler, yap lan araflt rmalar ve toplanan deliller sonucunda ortaya at lm flt r. Ortaya at lan bu fikirler günümüzün bilimsel düflüncesinin geliflmesine katk da bulunmufltur. Atom hakkındaki ilk bilimsel çalışma 19. yüzyılın başlarında ngiliz bilim insan John alton (Con alton) tarafından yapılmıştır. alton a göre altın, gümüş gibi maddeler, atom adını verdiğimiz küreye benzer bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur. Atom kavram n aç klarken flekildeki tahta küreleri model olarak kullanm flt r s J. alton atom kavramını şekildeki bu tahta kürelerle açıkladı. alton, ayrıca maddelerin birbirinden farklı oluşunu, maddeleri oluşturan atomların birbirinden farklı olduğunu söyleyerek açıklamıştır. Örneğin, altını oluşturan taneciklerle gümüşü oluşturan tanecikler birbirinden farklıdır. alton un bu fikri günümüzde hâlâ geçerliliğini korumaktadır. alton dan sonra da atomla ilgili çalışmalar devam etmiştir. Marie Curié (Meri Küri) ve Becquerel (Bekerel) bu konuya katk sa layan önemli çal flmalarda bulunmufllard r. Günümüzde atom hakkında daha detaylı bilgilere ulaşılmıştır. Atomun bölünemez oldu u fikri yıkılmış ve atomların daha da küçük parçac klardan oluştuğu anlaşılmıştır. Günümüzde atomu oluşturan bu parçac klar hakk nda bilgi sahibi olmam za ra men atom hakkında her şeyin bilindiği söylenemez. Atom konusunda bilimsel çalışmalar günümüz teknolojisi kullanılarak devam etmektedir. Gelecek yıllarda yapılacak araştırmalar ile atom konusunda yeni sürprizlerle karşılaşmak mümkündür. 93

9 Marie Curié nin aflam Öyküsü ( ) Marie Sklodowska (Meri S klodovska), 1867 yılında Polonya da, ailenin beşinci çocuğu olarak dünyaya geldi. Marie nin annesi okulda müdür, babası öğretmendi. Marie daha genç yaşta üstün zekâsı ile dikkatleri üzerine çekmişti. Bu dönemde Polonya da, Avrupa nın diğer şehirlerinin aksine kadınların üniversitede okumalarına izin verilmedi i için Marie üniversiteye gidemiyordu. Marie ve arkadaşları Seyyar Üniversite olarak adlandırılan yasal olmayan bir gece okuluna gitmeye başladı. Marie bu üniversitede fizik ve kimyadaki en son gelişmeler hakkında bilgi sahibi oldu. Bu arada boş zamanlarında edebiyat, sosyoloji, fizik, kimya ve ilgisini çeken her türlü konuyla ilgili kitaplar okuyordu. irmili yaşlara geldiğinde bilim insanı olmaya karar verdi. Marie, 1891 de Paris te Sorbonne (Sorbon) Üniversitesi nde fizik okumaya başladı. Mezun olduktan sonra fizik ve matematik dalında iki ayrı lisansüstü çalışma yaptı. Marie, araştırmalarıyla genç yaşta dikkatleri çeken Pierre Curié (Piyer Küri) ile evlendi. Marie ve Pierre Curié yapt klar çal flmalar sonucu yeni maddeler keflfettiler ve bu maddeleri oluşturan atomların özelliklerini buldular. Bunun sonucunda Curié ler, 1903 te fizik alanında Nobel ödülünü Becquerel ile paylaştılar. Marie Curié Sorbonne Üniversitesi ne profesör oldu de başka bir madde elde ettiği için ikinci kez Nobel ödülü aldı. Araflt ral m, Haz rlanal m MÖ 400 lü yıllarda emocritus, maddelerin atom adı verilen taneciklerden meydana geldiğini ileri sürmüştü. emocritus un atom fikri o dönemde reddedilmiştir. ki bin yıl kadar sonra, 1800 lerin başlarında ise alton, tekrar aynı fikri biraz daha geliştirerek benimsetmiştir. Aynı fikri öne sürmelerine rağmen emocritus un atom fikrinin reddedilip alton un atom fikrinin kabul edilmesinin sebebi nedir Bu soruyu cevaplarken alton un atom fikrini destekleyen kanıtları araştıralım. Bu çalışma için öncelikle üçer kişilik gruplar oluşturalım. Araştırmalarımızda aşağıdaki rollerden birini alalım ve kendimize düşen görevleri yerine getirelim. azar : emocritus ve alton un eğitim durumları ve öz geçmişleri hakkında kısa bilgi verelim. O dönemde ne tür tepkilerle karşılaştıklarını açıklayalım. Tarihçi : emocritus ve alton un ne keşfetti i, keflfettiklerini nasıl kanıtladıklar n, o dönemde yaşanan politik olaylar ve bilim insanlarının fikirlerinin neden kabul görüp görmediği hakkında bilgi verelim. Fotomuhabir : Bilim insanlarının yaptıkları deneylerin ve ilgili modellerin fotoğraflarını bulalım. Bu keşiflerin günümüzde kabul edilen ve edilmeyen yönlerini belirtelim. Araştırmalarımızı rapor hâline getirip arkadaşlarımızla paylaşacağımız bir sunum hazırlayalım. 94

10 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Maddenin Tanecikli ap s Canlı Hücresi ile Atom Arasındaki İlişki oğada bütün maddelerin taneciklerden oluştuğunu öğrendik. Peki, bütünsel yapıda gördüğümüz canlılarda durum nasıldır Bildiğimiz gibi canlıların en küçük birimi hücredir. 1. Ünite de soğan zarını mikroskopta incelemiştik. So an zar n n hücrelerden oluştuğunu, hücrelerin ise hücre zarı, sitoplazma, ve çekirdekten meydana geldiğini öğrenmiştik. Hücreyi görebileceğimiz kadar büyütebilseydik, büyük ve karmaşık yapılarla karşılaşırdık. Karmaşık yapılar hayatımız için önem taşıyan, büyüyüp gelişmemizi sağlayan proteinler, karbonhidratlar ve yağlardır. Bir hücrede çok sayıda bulunan bu karmafl k yap lardan bir tanesini büyütebilme imkânımız olsaydı, onlar n çok sayıda atomlardan oluştuğunu görürdük. Canl hücresi ile atom aras ndaki iliflki afla daki flemada belirtilmifltir. Organizmanın oluşması için hücreler bir araya gelir. Hücre içinde bulunan çekirdeği inceleyelim. Acaba atomu oluflturan daha da küçük parçac klar var m d r Bu yapılar ise atomların bir araya gelmesinden oluşmuştur. Hücre çekirde i protein, karbonhidrat ve yağ olarak adlandırdığımız yap lar içerir. 95

11 Bazı hücreleri çıplak gözle görebilirken, bazılarını ancak mikroskopta görebiliyoruz. Peki, hücreleri oluşturan molekül ve atomları mikroskopta görebilir miyiz Bir hücrede hücrenin büyüklüğüne ve çeşidine göre sayamayacağımız kadar çok atom vardır. En ayr nt l mikroskopla dahi hücreyi oluflturan atomlar göremeyiz. Bu durumda bir tane atomun ne kadar küçük olduğunu düşünebiliyor musunuz s KÜÇÜK PARÇACIKLAR: ATOM Aslında ben bir maddeyim, Sen de maddesin, Soluduğumuz hava, çtiğimiz su, Elimizdeki kalem... Kütlesi, hacmi olan her şey madde. Göremediğim taneciklerin bir araya gelmesinden oluşur madde. Merak ettiysen maddenin temel yapısını; Bu küçük tanecikleri, uydun mu daha önce atom adını Atomların bir araya gelmesinin sonucu; Oluşur burnumun ucu, Kitabımın sayfası, Oyuncağımın parçası. lk kez bu küçük parçacıklara atom demiş emocritus, Ve öylece kalmış adı, Atomlar bir araya geldi ve ne oldu Merak ettiysen bunu, flte yeni konu s 96

12 Maddeyi Oluflturan Tanecikler Maddenin Tanecikli ap s Kendimizi e erlendirelim Afla daki sorular n cevaplarını defterimize yazalım. 1. Aşağıda birbiri ile bağlantılı cümleler içeren bir etkinlik verilmiştir. Bu cümlelerin doğru () ya da yanlış () olduğuna karar vererek ilgili ok yönünde ilerleyelim. Her bir kararımız bir sonraki aşamayı etkileyece inden vereceğimiz cevaplarla farklı yollardan sekiz ayrı çıkışa ulaşabiliriz. o ru ç k fl bulal m. 1. Ç k fl 2. Maddeleri oluflturan tanecikleri mikroskopla görebiliriz. 4. Bir hücre, sayamayaca m z kadar çok say da atom içerir. 2. Ç k fl 3. Ç k fl 5. Atom daha da küçük parçac klardan oluflur. 4. Ç k fl 1. Maddeler bütünsel bir yap ya sahiptir. 5. Ç k fl 6. Canl ve cans z her madde atomdan oluflur. 3. Bütün maddeler taneciklerden oluflur. 6. Ç k fl 7. Ç k fl 7. Maddeyi oluflturan tanecikler aras nda boflluk vard r. 8. Ç k fl 2. Canlı ve cansız her varlıkta bulunan ortak özellik nedir Neden böyle düşündüğümüzü örneklerle açıklayalım. 97