ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TÜRK VE İTALYAN YÖNETİCİLERİNİN LİDERLİK TARZLARI: TÜRKİYE DE FAALİYET GÖSTEREN TÜRK-İTALYAN ORTAK GİRİŞİMLERİNDE BİR UYGULAMA Pınar YEŞİLYURT YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TÜRK VE İTALYAN YÖNETİCİLERİNİN LİDERLİK TARZLARI: TÜRKİYE DE FAALİYET GÖSTEREN TÜRK-İTALYAN ORTAK GİRİŞİMLERİNDE BİR UYGULAMA Pınar YEŞİLYURT DANIŞMAN: Doç. Dr. Azmi YALÇIN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2007

3 ii Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İşletme Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç.Dr. Azmi YALÇIN (Danışman) Üye : Prof.Dr.Hüseyin ÖZGEN Üye : Yrd.Doç.Dr.Fikret DÜLGER ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../ /2007 Prof.Dr.Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 iii ÖZET TÜRK VE İTALYAN YÖNETİCİLERİN LİDERLİK TARZLARI: TÜRKİYE DE FAALİYET GÖSTEREN TÜRK-İTALYAN ORTAK GİRİŞİMLERİNDE BİR UYGULAMA Pınar YEŞİLYURT Yüksek Lisans Tezi, İşletme Anabilim Dalı Danışman: Doç.Dr. Azmi YALÇIN Kasım, 2007, 79 sayfa Liderlik uzun yıllardan beri hem bilim adamları hem de işletmeler açısından bir çok defalar incelenen bir konu olmuştur. Liderler, sahip oldukları potansiyel güçlerini amaçlarına ulaşmak için, başkalarına veren ve onları yönlendiren kişiler olarak tanımlanmaktadır. Sosyal bir varlık olan insanların yaşadığı her yerde mutlaka liderlik kavramından bahsetmek mümkündür. Özellikle günümüz küresel dünyasında etkili liderlik işletmelerin başarısı ve sürekliliğini sağlamada önem kazanmıştır. Geçmişten bu yana yapılan liderlik davranışlarını açıklamaya yönelik tüm araştırmalar sonucunda bir çok yaklaşım ortaya çıkmasına rağmen günümüzde temelde benimsenmiş ve literatürümüze giriş yapan belli başlı altı liderlik tarzı ışığında, her liderin kendine ait bir tarzı olduğu belirlenmiştir. Bu liderlik tarzları da bir çok koşuldan etkilenmiştir. Bu tez çalışmasında farklı kültürlere sahip yöneticilerin liderlik tarzları üzerinde bir araştırma yapılmış olup kültürel farklılıkların liderlik tarzları üzerindeki etkileri incelenmeye çalışılmıştır. Lider, sosyal bir varlık olan, insan olduğu için ve insanlarda yaşadıkları toplumun kültürel değerlerinden etkilendiklerinden dolayı tez araştırmamızda bu kültürel farklılıkların liderlik tarzları üzerindeki etkisini görmek açısından Türk ve İtalyan toplumları örnek alınmıştır. Yapılan araştırma sonucunda, Türk yöneticilerin tüm işletme ve yönetim faaliyetlerini detaylıca planlayarak çalışanlarını her aşamada yönetmek hedefini benimsedikleri, fakat İtalyan yöneticilerin ise çalışanlarını daha çok dinleyerek onların düşünce ve fikirlerine önem verip karar verme sürecisine dahil eden, takım çalışması ruhuna inanan bir liderlik tarzı benimsedikleri görülmüştür.

5 iv Anahtar kelimeler : Liderlik, Liderlik Tarzları, Türk Yöneticiler, İtalyan Yöneticiler, Joint-venture

6 v ABSTRACT THE LEADERSHIP STYLES OF THE TURKISH AND ITALIAN MANAGERS AND A RESEARCH ABOUT THE TURKISH-ITALIAN JOINT VENTURES IN TURKEY Pınar YEŞİLYURT Masters Thesis, Department of Business Supervisor : Assoc.Prof. Azmi YALÇIN November, 2007, 79 pages For a long time leadership has been a subject that is studied many times for scientists and businesses. A leader is describied as a person who gives his own potential powers to others and direct them to reach the goal. In everywhere leadership can be talked about because of the sociality of human being. An effective leadership has an importance of the success and progress of businesses especially in the global world nowadays. The result of past and present surveys to describe leadership behaviours tells that although many approaches come out, in present by the help of six well known and accepted leadership styles, it fixed that every leader has his own style. These leadership styles are affected from many conditions. In the thesis, leadership styles of managers that have different cultures is searched and the effects of cultural differentes on leadership styles is tried to studied. A leader, because of a human being that is a social existence and people are affected from the cultural values of their societies so that in this thesis research in order to see the effect of the cultural differences on leadership styles Turkish and Italian societies are used as an example. In the result of this research, we have seen that the Turkish managers plan to the all activity of businesses and managements carefully and lead the employers in the all level, but the other side, the Italian managers appropriate the leadership style that is listen employers, consider their thoughts and thinkings and include them in the decision process and believe in team working.

7 vi Keywords : Leadership, Leadership styles, Turkish Managers, Italian Managers, Jointventure

8 vii ÖNSÖZ Liderlik konusu bilim adamları tarafından yıllardır sürekli olarak bir çalışma konusu olarak önemini korumuş ve günümüz küresel dünya koşullarında yeni yaklaşım ve fikirlerle güncelliğini korumuştur. Yıllardır yapılan bu araştırmalar sonucunda bilim adamları liderlikle ilgili bir çok tanım ve yaklaşım öne sürmüşlerdir. Günümüzde yapılan bir çalışma da temel kaynak olarak kabul edilen ve literatürümüze girmiş olan bu tanımlamalar ve yaklaşımlar ışığında ortaya çıkmış temel liderlik modelleri modernize edilmiş tanımlar ve yeni yaklaşımlar ile günümüzde yine bir çok araştırmanın konusu olmaya devam etmektedir. Yapılan ve yapılmakta olan bu araştırmalar sonuçta hep şunu göstermiştir ki lider ve yöneticiler tarafından benimsenmiş olan her durum ve koşulda tek bir liderlik yaklaşımının yeterli ve mükemmel olmadığı ve olamayacağıdır. Yönetici ve liderlik benimsemiş oldukları tek bir liderlik yaklaşım dışında karşı karşıya kaldıkları farklı durumlar karşısında diğer yaklaşımlara yönelim gösterebilmektedir. Ayrıca kabul edilmiş bu gerçek yanında benimsenmiş olan liderlik tarzlarının kişinin kültürel ve sosyal farklılıklarının etkisi olduğu görülmektedir. Günümüz küresel dünya koşullarında başarının temel sırrı her koşulda olayları küresel olarak düşünmek ve bu şekilde yaklaşmak olsa da yöneticilerin liderlik tarzı seçimlerinde kültürel ve sosyal yaşantılarının etkileri görülmektedir. Çalışmam boyunca önerileri, katkıları, öz verisi ve güvenini hiç eksik etmeyen hocam Doç. Dr. Azmi YALÇIN a, çeviriyle tezime katkıda bulunan ablam Yeşim ÖZ e ve en önemlisi tüm çalışmam boyunca manevi desteğini esirgemeyen aileme çok teşekkür ederim. Pınar Yeşilyurt Adana, 2007 Not: Araştırmamız Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından desteklenmiş olup, proje numarası: IIBF2006YL17 dir.

9 viii İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi Çalışmanın Amacı Çalışmanın Yöntemi Çalışmanın Planı... 3 II. BÖLÜM LİDERLİK 2.1. Liderlik ve Yöneticilik Yönetim ve Yöneticilik Lider ve Liderlik Liderlik ve Yöneticilik Arasındaki Farklar Liderlik Liderliğin Tanımı Liderliğin Önemi Liderlik Yaklaşımları Klasik Liderlik ( Özellikler ) Yaklaşımı Davranışsal Liderlik Yaklaşımı Ohio-State Üniversitesi Liderlik Araştırması Michigan Üniversitesi Araştırması R. Blake ve Mouton un Yönetim Biçimi Izgarası Harvard Üniversitesi Araştırması McGregor un X-Y Kuramı Likert in Sistem-4 Modeli Modern Liderlik Yaklaşımları Fiedler in Etkin Liderlik Teorisi Path- Goal Teorisi... 30

10 ix Vroom- Yetton Jago Yaklaşımı Reddin in Lider Etkinliği Modeli Hersey-Blanchard Durumsallık Liderlik Yaklaşımı Liderlik Tarzları Otokratik Lider Demokratik Lider Serbest Bırakıcı Lider Karizmatik Lider Transaksiyonel ve Transformasyonel Liderlik Avrupa Ülkeleri ve Türkiye nin Liderlik Yaklaşımlarına Genel Bakış Yabancı Sermaye ve Joint Venture Kavramları III. BÖLÜM TÜRKİYE DE FAALİYET GÖSTEREN TÜRK-İTALYAN ORTAK GİRİŞİMLERİNDEKİ TÜRK VE İTALYAN YÖNETİCİLERİNİN LİDERLİK TARZLARININ KARŞILAŞTIRILMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 3.1. Araştırmanın Amacı Araştırmanın Kapsamı Araştırmanın Yöntemi Anketin İçeriği Araştırmanın Bulguları Demografik Faktörler Güvenilirlik Analizi Anket Sonuçlarının Analizi IV. BÖLÜM SONUÇ KAYNAKÇA EK ÖZGEÇMİŞ... 79

11 x TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 : Yönetici ve Lider Arasındaki Farklar... 9 Tablo 2 : İzleyicileri Dikkate Alan ve İş e Ağırlık Veren Liderlik Davranışlarının Özellikleri Tablo 3 : Likert in Sistem-4 Modeli ve Özellikleri Tablo 4 : Hersey-Blanchard ın Liderlik Modeli Tablo 5 : Bölge ve Ülke Grupları Bazında En Önemli Liderlik Özellikleri Tablo 6 : Cinsiyet Dağılımı Tablo 7 : Ülke Dağılımı Tablo 8 : Yaş Dağılımları Tablo 9 : Toplam Liderlik Dağılımları Tablo 10 : Toplam Liderlik Dağılımları Grafiği Tablo 11 : Türk Yöneticilerin Liderlik Tarzları Dağılımı Tablo 12 : Türk Yöneticilerin Liderlik Tarzları Dağılımı Grafiği Tablo 13 : İtalyan Yöneticilerin Liderlik Tarzları Dağılımı Tablo 14 : İtalyan Yöneticilerin Liderlik Tarzları Dağılımı Grafiği Tablo 15 : Açık Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı (Frekanslı) Tablo 16 : Açık Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı Tablo 17 : Canlı ve Heyecanlı Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı (Frekanslı) Tablo 18 : Canlı ve Heyecanlı Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı Tablo 19 : Düşünceli ve Saygılı Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı (Frekanslı) 64 Tablo 20 : Düşünceli ve Saygılı Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı Tablo 21 : Sistemli Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı ( Frekanslı ) Tablo 22 : Sistemli Liderlik Tarzı Yargılarının Dağılımı Tablo 23 : Dört Liderlik Tarzının Genel Ortalama ve Standart Sapmaları... 67

12 xi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1 : Lider Davranışının İki Boyutu Şekil 2 : Black and Mouton un Yönetim Tarzı Izgarası Şekil 3 : Liderlik Davranışları Şekil 4 : Liderlik Tarzının ve Koşullarının Çalışanların Başarısı Üzerine Etkisi29 Şekil 5 : Hersey-Blanchard Durumsal Liderlik Yaklaşımına Göre Ortaya Çıkan Dört Liderlik Tarzı Şekil 6 : Hersey-Blanchard Durumsal Liderlik Yaklaşımı Şekil 7 : Latin Avrupa Grubu Ülkelerin Liderlik Yaklaşımı Skorları Şekil 8 : Orta Doğu Grubu Ülkelerin Liderlik Yaklaşımı Skorları Şekil 9 : Dört Liderlik Tarzı... 55

13 1 I.BÖLÜM GİRİŞ 1.1.Çalışmanın Önemi Davranış biliminin en önemli konularında biri kabul edilen liderlik aynı zamanda işletme ve yönetim bilimi için de öneme sahip olup geçmişten günümüze bir çok bilim insanı tarafından uzun ve detaylı incelemelerin konusu olmuştur. Liderlik, geniş bir tanımla başkalarının davranışlarını etkileme yeteneği olarak ifade edilmektedir. Örgütlerin sürekli değişim içinde olmaları, küreselleşen dünya koşullarında yaşanan sürekli değişimler, işletmeler ve işletme yöneticileri için liderlik konusunu geçmişten çok daha önemli bir şekilde dikkate alınması gerektiği görülmektedir. Hızla değişen iş hayatı ve teknolojileriyle beraber liderlerin üzerine düşen görev ve sorumluluklarda da bir artış söz konusu oldu. Lider, bir yönetici olmanın yanı sıra iletişime açık, çevresindekilere kendi motivasyonu ile esin kaynağı olan, yönetmek yerine kendisini de sürecin içine katarak çevresindekileri peşinden sürükleyebilen kişi olarak karşımıza çıkmaktadır. Yönetim bilimlerindeki gelişimlerin ışığında artık işletmeler ve yöneticileri çalışanların nasıl daha iyi yönetileceği konusunda araştırmaya başlamışlardır. Ve bu da bize geçmişten günümüze gelen ve halen varlığını devam ettiren yöneticilik kavramı ve liderlik kavramı arasındaki farklılıkları bir kez daha göstermektedir. Yöneticilik ve liderlik kavramları birbirine ne kadar yakın olarak görünse de bize iki farklı yönetim anlayışını ve insan tipini yansıtmaktadır. Yöneticiler organizasyon içinde kendilerine verilmiş yetkiler doğrultusunda sorunların çözümünü sağlar, lider ise; organizasyon içinde resmi yetkileri olmasa bile insanları etkilemek yolu ile kendi kişisel performans ve enerjisi ile sorunların çözümün sağlamaya yardımcı olur. Tabi ki bu açıdan insanları sorunu çözme konusunda iyi bir yol gösterici ve teşvik unsuru olarak karşımıza çıkar. Günümüzde işletmeler ve organizasyonlar bir tercih yapma durumunda kaldıklarında çoğu zaman etkili liderleri başarılı yöneticilere tercih etmektedirler. Bu durum da bize liderlik kavramının ne kadar önemli ve günümüzde işletmelerin başarı-

14 2 başarısızlık ve devamlılıklarının sağlanabilmesi gibi bir çok durum karşısındaki önemini göstermektedir. Günümüzde liderlik modellerinin incelenmesi üzerine yapılan araştırmalarda farklı kültürlere sahip yöneticilerin liderlik tarzlarının farklı olup olmadığına ve bu liderlik yaklaşımlarının kültürel açıdan benzerlik gösterdikleri ırklar ile yakınlık derecelerine, din farklılıkların liderlik tarzları üzerinde herhangi bir etki yaratıp yaratmadığına yönelik konular önem kazanmaktadır. Küresel bir dünyada varlığını devam ettirmeye çalışan işletmeler açısından kültürel farklılıkların farklı kültüre sahip ülkelerde iş yapabilme durumunu etkilemesi veya yabancı bir yöneticinin farklı bir kültürel yapının hakim olduğu bir ülkede yönetici olmasının mümkünlüğü gün be gün çoğalan örnekler ile karşımıza çıkmaktadır. Bunlara en güzel örnekler joint-venture (ortak işletmeler) olarak görülmektedir. Bu çalışma bize kültürel farklılıkların günümüzün etkin liderleri arasındaki liderlik tarzları arasındaki farklı ve benzer yönleri göstererek özellikle çalışma grubu olarak seçtiğimiz Türkiye de faaliyet gösteren Türk-İtalyan ortak girişimlerindeki her iki ülke yöneticilerin geri bildirim yolu ile birbirlerini daha iyi tanımlarını sağlayacaktır. 1.2.Çalışmanın Amacı Etkin liderlik kavramının artık günümüz işletmelerinde amaçların gerçekleştirilmesi için çok daha önemli kazandığı görülmektedir. Fakat günümüzde bir diğer önemli ve dikkat çekici konulardan biri de liderlik kavramını temelde etkileyen kültürel yapının liderlik davranışlarına etkisidir. Liderlik kavramı üzerinde en çok tartışılan ve birçok bilim adamının yaptığı araştırmalar ile cevabını bulunmaya çalışılan liderliğin doğuştan mı geldiği yoksa öğrenildiği mi sorusu burada bir detay olarak görülmektedir. İnsanların davranış tarzlarını etkileyen bazı özelliklerin genler ile kuşaktan kuşağa aktarıldığı doğrudur. Fakat insanların sonradan kazandıkları birçok kabiliyet ve yetenekler de vardır. Liderler doğuştan lider değildir fakat liderlik davranışlarını sergilemelerini sağlayan genler kendilerinde mevcut ise özellik ve kabiliyetlerinin farkında olarak bunları eğitebilen ve geliştiren kişiler lider olabilir. Doğuştan gelen genlerin tek başına liderlik vasıflarını sağlaması mümkün değildir. Liderlik özellik ve yeteneklerini bünyesinde barındırıp bunları geliştirerek bir lider olan kişiler ki; bu kişiler de bir toplumda büyümüş ve bir kültürün özellikleri ile yoğrulmuş insanlardır. Lider olaylara diğer insanlardan farklı bir gözle bakabilme doğasına sahip olsa da o da bir kültürün ve toplumun izlerini bünyesinde taşımaktadır.

15 3 Bu da bize sosyal bir varlık olan insanın ve buna dâhil olan liderin kültürel özelliklerinin liderlik tarzına da yansımalar yapacağını göstermektedir. Bu çalışmanın amacı farklı kültürlere sahip liderlerin liderlik tarzlarının karşılaştırılması ve bu farklılık ve benzerliklerin liderlik tarzları üzerindeki etkilerini ortaya konulmasıdır. 1.3.Çalışmanın Yöntemi Araştırmanın yöntemi olarak öncelikle Türkçe ve İngilizce literatür çalışması yapılmıştır. Elde edilen bilgiler ile çalışmanın ikinci bölümü oluşturulmuştur. Alan araştırmasının kapsamı olarak Türkiye de faaliyet gösteren Türk-İtalyan ortak girişimler (joint-venture) seçilmiştir. Anket yirmi adet sorudan ve her bir sorunun içindeki iki şık ile katılımcının beş puan üzerinden iki şık arasında bölüştürülmesinden oluşmaktadır. Katılımcı bilgilerine İtalyan Büyükelçiliği Ticaret Ataşeliği ile yapılan yazışmalar ve Hazine Müsteşarlığının web adresinden ulaşılmıştır. Anketler katılımcı firmalara kargo yolu ile gönderilmiş olup geri dönüşümleri posta yolu ile sağlanmıştır. 1.4.Çalışmanın Planı Çalışmanın ilk bölümünde; çalışmaya giriş, çalışmanın amacı, yönetimi ve planı yer almaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde lider, liderlik, yönetim, yöneticilik, liderlik ve yöneticiliğin karşılaştırılması kavramları, liderlik ile ilgili klasik, durumsal ve modern yaklaşımlar ile liderlik tarzlarına yer verilmiştir. Ayrıca anket araştırmamızın kapsamın oluşturan ortak girişim (joint-venture) ile Avrupa ülkeleri ile Türkiye nin liderlik yaklaşımlarına bakış açılarına yer verilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde uygulanan anket çalışması ile ilgili veriler ve istatistiksel sonuçlara yer verilmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümünde ise sonuç kısmı yer almaktadır.

16 4 II. BÖLÜM LİDERLİK 2.1.Liderlik ve Yöneticilik Lider, liderlik, yönetim ve yöneticilik kavramları birbirleriyle yakın ilişkili olmalarına rağmen aynı değillerdir. Genelde birbirlerini tamamlayıcı kavramlar ibaresini kullanmak daha doğrudur. Geçmişten günümüze yönetim düşünürlerinin bazıları bu kavramları aynı anlamda kullanmalarına rağmen, farklarını ayırt etmeye çalışanlar da olmuştur (Aksu,2003). Lider olunur mu, doğulur mu? sorusunu beraberinde getiren bu kavramları günümüzde büyük şirketler daha dikkatli bir şekilde ayırt etmektedirler. Liderlik ve yöneticilik vasıfları bir yere kadar insan doğasından gelmektedir. Diğer bir açıdan lider olunur mu doğulur mu sorusunun cevabı liderliğe bağlıdır. Bu yanıta en anlamlı sonuç lider; kendi doğasından gelen özelliklerini liderlik tarzına yansıtır ya da benimsemiş olduğu liderlik modeli onu etkili bir lider yapar (Tosi ve diğerleri,2000). Liderlik ve güçlü bir yöneticilik potansiyeline sahip olmak kadar bunu ortaya çıkarmak da önemlidir. Büyük şirketler güçlü bir liderlik ve yöneticilik potansiyeline sahip kişileri özenli bir şekilde arar ve onların potansiyellerini ortaya çıkarmalarına yardımcı olurlar. Her insan hem liderlik de hem de yöneticilik de başarılı olmayabilir. Bu iki özellikten birini bünyesinde barındıran kişi diğerine de sahip olmak zorunda değildir. Bu da bu iki kavramın birbirinden farklı olduğunu göstermektedir. Şirketler bu ayırıma varıp, bu potansiyele sahip kişileri aynı takım çalışmasında bir araya getirerek en yüksek verimi elde etmeye çalışmaktadırlar (Kotter,1996,15 ) Yönetim ve Yöneticilik En eski yıllardan beri araştırma konusu olan yönetim insanın bulunduğu her yerde mevcuttur lü yıllarda F. Taylor ile başlayan bilimsel araştırmalar hız kazanarak devam etmiştir. Yönetim ve yönetici konusundaki en basit ve açık tanım başkaları aracılığı ile iş görme dir. Yönetim, belirli bir amaca ulaşmak için gerekli olan fiziksel, finansal, insan ve bilgi kaynaklarını sağlama, yönetici ise bu kaynakları bir araya getirerek en yüksek verimde faydayı elde edecek bileşimi oluşturacak kişidir (Eren,1991,5).

17 5 Buna yakın başka bir tanımda yönetici; başkaları adına çalışan, önceden belirlenen amaçlara ulaşmak için çaba harcayan, işleri planlayan, uygulayan ve sonuçları denetleyen kişidir. Yönetici ve lider arasındaki temel fark buradan kaynaklanmaktadır (Sabuncuoğlu ve Tüz,1998,174). Yönetici başkalarının saptadığı amaçlara hizmet etmektedir. Yönetici, öncelikle firmanın hedefleri doğrultusunda yapılması gereken işleri planlar ve herhangi bir liderlik tarzını kullanarak bu işlerin planlı ve koordineli bir şekilde yapılmasını sağlar (Robertshaw,1999,13). Yönetim kademelerinde alt unsurdan üst unsurlara doğru gittikçe yöneticinin yönetimsel özellikleri ön plana çıkar. Daha alt yönetim kademelerinde teknik ve mühendislik bilgileri önem kazanırken, üst kademelere çıktıkça yöneticiler sorunları kendi başlarına çözmek yerine organizasyonu planlayarak ve denetleyerek işin yönetimsel boyutunu ön plana çıkarırlar (Aksu,2003). Yöneticiler ayrıca bir değişim unsuru olarak da karşımıza çıkmaktadırlar. Çalışma gruplarının gelişmesini ve organizasyonun performansının arttırılmasında iyi yöneticiler bir tetikleme mekanizmasıdır. Yöneticiler, planlar ve organizasyonlar yaparak belirledikleri firma hedeflerine ulaşmak için grupların çalışmalarını koordine eder, kişiler arası işbirliğini sağlayarak bir geri besleme unsuru oluşturup, değişimin gelişimini sağlarlar (Werner,1993) Lider ve Liderlik Sosyologlar tarafından da araştırılan liderlik konusunda birçok tanım yapılmıştır. Kelime anlamıyla lider, yol gösteren, öğreten anlamındadır. Yönetim alanında daha açık bir tanım ile lider, grubun hissettiği fakat ortaya koyamadığı düşünce ve istekleri kabul edilebilir bir amaç etrafında ortaya koyarak, grubun gücünü bu amaçlar için faaliyete geçiren kişidir (Eren,1984,365). Lider kişisel otoritesini ve gücünü sosyal grupları etkilemek için kullanan kişidir (sosyoloji kitabı). Liderlik ise, belli bir durum ve koşul altında grubun örgütsel hedefler için isteyerek çabalamasını, ortak hedeflere ulaşılmasında uygulanan lider davranışlarıyla grubu etkileme sürecidir (Dindar,2001). Sosyal bir olgu olma özelliği gösteren "liderlik" bütün sosyal öğeler gibi değişimden etkilenmekte ve yenilenmektedir. Özellikle üzerinde sistematik olarak yoğun bir şekilde çalışılan "liderlik" olgusunun gelişim göstermesi ve yeni yaklaşımların literatüre kazandırılması oldukça normal karşılanmaktadır. Buna bağlı olarak bilgi çağının özelliklerine uygun bir liderlik anlayışının oluşturulması çalışmaları da yeni liderlik yaklaşımlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Liderin ortaya çıkması ve liderliğin

18 6 temelinde var olan etkileme potansiyelinin kullanılabilmesi için amaçları gerçekleştirmeye yönelik bir grubun olması gerekmektedir. Etkilenen kişilerin sayısı arttıkça liderin etkileme gücü de artacaktır. Liderlik bir grup olayıdır, grup üyelerinin bir başkasının peşinden gitmesi ve onun dediklerini yapması ile ortaya çıkar. Lider grubun inançları ve etkinlikleri üzerinde en fazla etkileme gücüne sahip kişidir (Aksu,2003). Grubun bir kişiyi lider olarak kabul etmesi için, liderin üstün özelliklerinin grubun üyeleri tarafından kabul edilmesi, bu niteliklerinin onlara güven vermesi ve liderin etkisini kabullenmelerini sağlamasına bağlıdır. Önemli olan liderin üstün niteliklere sahip olması değil, grubun onun bu niteliklere sahip olduğuna inanmalarıdır (Polatoğlu, 1988,167). Geleneksel olarak tanımlanan bu liderlik anlayışı; belirli bir grup insanı, belirli amaçlar etrafında toplayabilmek ve bu amaçları gerçekleştirebilmek için onları harekete geçirme yönünde gerekli, nitelik, yetenek ve tecrübeye sahip olmakla ilgili özelliklerin bütünü olarak tanımlanmaktadır. Ancak günümüzde liderlik, insanları etkileme ve yapıyı harekete geçirme süreçleri ile sınırlı değildir. İnsanlığın günümüzde bilgi, beceri, yetenek düzeyleri yönetimi anlama ve algılama tarzı, başarıyı bir gereksinim olarak görme eğilimi, lideri artık düşünce oluşturan kişi, izleyeni de işi yapan kişi olmaktan çıkarmıştır. Rekabetin yoğunlaştığı, hatta yok edici hale dönüştüğü, çalışanların moral ve tatmin duygularının örgütsel verimliliği etkilediği, insanlığın sahip olduğu bilgi, beceri ve yetenekten yararlanmanın en değerli kaynak olduğu günümüz toplumlarında, liderin varlığı ve fonksiyonu geçmişin basit liderizleyen ilişkisinden çok daha karmaşık hale gelmektedir. Son zamanlarda yönetici yerine lider terimi daha sık kullanılmaktadır. Birbirinden farklı yönleri olan bu kavramlar çoğu zaman karıştırılmasına rağmen işletmeler artık yöneticilerden çok her duruma hâkim olabilecek ve gelecekte firmaya yön verebilecek yeteneklere sahip liderlere ihtiyaç duymaktadır. Ekonomik kalkınmayla birlikte gelen sosyal gelişim, eğitim fırsatlarındaki değişimle birlikte işgücü profilini de etkilemiş ve değiştirmiştir. Örgütlerin başarısı yöneticilerinin aynı zamanda bir lider olmasına bağlıdır. İyi bir yönetici, iyi bir lider olamasa da liderlik vasıflarına sahip kişilerle aynı grup içinde karşılıklı etkileşimle örgüt amaçlarına ulaşmada daha başarılı olurlar. Günümüzde işletme içindeki faaliyetleri baskı ve güce başvurarak yaptıran yöneticiler çok fazladır. Birçok organizasyonda aşırı kapalılık, denetim veya nezaket mevcuttur. Bu gibi bir ortamda yönetici- liderlerin bile işleri çok zordur. Lider yöneticiler için öncelikli hedef, amacın ne olduğunu tanımlamakla başlar. Daha sonra aynı grup içinde çalışan birbirinden farklı insanları aynı örgütsel amaçlara bağlı birleşik

19 7 bir grup haline getirmek gerekmektedir. Grup üyeleri, lider-yöneticinin inisiyatifi doğrultusunda örgüt hedeflerine ulaşmak için kendi yöntemlerini belirlemelerine izin verilmelidir. Fakat böyle bir inisiyatif kullanımı günümüz yöneticileri için mümkün değildir. Bütün örgütlerde plan ve hedeflerin çoğu emir-komuta zinciri ile yönetimin alt kademelerine iner ve bu süreçte yöneticiden çalışanların örgütsel amaçları benimsemesi için elinden geleni yapması, hatta bu amaçları çalışanların kişisel amaçları ile özdeşleştirmelerine yardımcı olması beklenir (Harper,1996,1). Başarılı olamayan çoğu yönetim geliştirme programlarına baktığımızda nedenin, örgüt üyelerinin hedefler doğrultusunda gönüllü çalışma konusundaki isteksizliğidir. Bu durum karşısında suç her zaman çalışanlara atılmaktadır. Ama yöneticilerin bu konuda ne kadar başarılı oldukları nadiren tartışma konusu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir örgütün hedefler karşısında ne kadar etkili çalıştığını görmek için öncelikle yöneticilerinin liderlik vasıflarına ne kadar sahip olduğu ve bunu çalışanlarını motive etmekte ne kadar kullandığına bakmak gerekmektedir. Çalışanların kendilerini işleriyle özdeşleştirmeleri ve başarının sorumluluğunu taşıması için lider- yöneticilerin yapması gereken şey çok basittir. Grubun çalışma potansiyelinin hedef ve amaçlara ulaşmada nasıl bir katkı sağlayacağını grubuyla paylaşması ve katkı ne ölçü de olursa olsun personeline teşekkür etmesi işletmenin amaçlarına ulaşmasında daha dinamik ve istekli bir çalışma grubuna sahip olmasını sağlayacaktır. Lider çalışanlarının beklentilerini ne ölçüde anlayıp bunu grup amaçlarıyla eşleştirebilirse ve çalışanlarda liderin organizasyon içindeki liderlik tarzını anlayabilirse, grup içinde başarı o ölçüde artar Liderlik ve Yöneticilik Arasındaki Farklar Günümüzde birçok kişinin kabul ettiği görüşe göre yöneticilik, klasik idareciliktir. Liderler ise insanları ve organizasyonları değiştirirler. Fakat liderlik ve yöneticilik arasındaki fark bu kadar basit değildir. Liderlik, geleceği ifade eden bir kavramdır. Liderler, örgütün ayakta kalmasını sağlamak için şirketin vizyonunu oluşturmak ve bu vizyonu kurum içinde benimsetmekten sorumludurlar. Yöneticilik kavramı ise bugünle ilgilidir. Yöneticiler çalışma planları ve bütçeleri oluşturarak işlerin akışını takip ederler (Zalenzik,1977, 72). Liderlerin belirlemiş oldukları vizyonun hayata geçirilmesini sağlarlar (Dindar,2001). Yöneticilik, karmaşıklıkla baş edebilmektir. Yirmi birinci yüzyılda karmaşık örgütlerin ortaya çıkmasıyla birlikte iyi bir yönetici işletmenin varlığını tehdit

20 8 edebilecek ölçüde önemli olan ürün kalitesi ve karlılık gibi unsurlarda daha dikkatli olmalıdır. Şirketler karmaşıklığı önce planlar hazırlayarak tanımlar ve yönetirler. Gelecek için hedef ve amaçlar belirler, bunlara ulaşmak için gerekli olan her adımı ayrıntılı biçimde planlarlar. Öte yandan giderek daha karmaşık bir yapıya bürünen şirketlerde etkili bir değişim için liderlik gereklidir. Yeni ortamlara ayak uydurmak ve rekabet edebilmek için giderek daha fazla değişime gerek duyulmaktadır ve liderlik değişimle başa çıkmaya yöneliktir. Liderler şirketin amaçları doğrultusunda değişime ayak uydurarak vizyonu belirler ve bu vizyona erişmek için gerekli olan stratejileri geliştirirler (Dindar,2001,12). Yöneticilik açısından oluşturulan planların gerçekleştirilmesi, kontrol etme ve problem çözme ile sağlanır. Plan ile sonuçlar arasındaki fark raporlar ve toplantılar ile ayrıntılı bir biçimde incelenir, sapmalar belirlenir ve bunları ortadan kaldırmak için yeniden planlamalar yapılır, örgütlemeye gidilir. Fakat liderlik açısından bir vizyona ulaşmanın ana şartı motivasyondur (Kotter,1997). İnsanları kontrol etmek ile motive etmek birbirinden farklıdır. Bu liderlik ile yöneticilik arasındaki farkı açıkça ortaya koyar. Yöneticilikle ilgili süreçlerin riskten ve olumsuzluklardan uzak olması gerekir. Çünkü süreçler günlük rutin işleri kapsadığından dolayı alışılmadık ya da beklenmedik zor şeylerle karşılaşılması pek mümkün değildir. Örneğin, iyi yönetilen bir fabrikada üretim hattında meydana gelen bir aksaklığın sonuçları aylar sonra ortaya çıkmaz. Bu rutin bir eylemde meydana gelen bir aksaklık bir anda belirlenir ve düzeltilir. Liderlik ise bundan farklıdır. Vizyona ulaşmak için büyük bir enerji gereklidir. Böyle bir enerjinin ortaya çıkarılması ve bu enerjinin kontrol edilmesi liderlerin ne kadar yetenekli ve etkin olduğuna bağlıdır. Başarılı liderler insanları birçok farklı yol ile motive ederler. İlk olarak örgütün vizyonunun bireylerin gözünde önem kazanmasını sağlarlar. Bu vizyona nasıl ulaşılacağı konusunda alınan kararlar aşamasına, grup üyelerini dâhil ederler. Bu çalışanlara ait olma duygusu sağlar. Bir başka motivasyon yöntemi de çalışanları vizyona ulaşma çabalarında kişisel gelişimlerine katkı sağlayarak onlara coach luk yapmaktır. Bir diğer yöntem ise çabaları ve başarılarından dolayı insanları ödüllendirmektir. Bu sadece kişiye başarı duygusu değil aynı zamanda örgüte ait olma duygusu sağlar. Tüm bu çabaların kendisi bile bir motivasyon unsuru olara karşımıza çıkmaktadır ( Steers, Porter ve Bigley, 1998). Ayrıca yöneticilerin diğer çalışanlarla

21 9 arasında daha düşük seviyeli bireysel ilişkiler varken, lider çalışanlarının ne istediğine daha çok önem verip onlarla daha ileri düzeyse kişisel ilişkiler kurarlar (Zalenzik,1977, 68). Tablo 1. Yönetici ve Lider Arasındaki Farklar YÖNETİCİ LİDER İdarecidir Yenilikçidir Tekrarcıdır Orijinaldir Devam ettiricidir Geliştiricidir Sistem ve yapılar üzerinde odaklanır İnsanlar üzerine odaklanır Denetime güvenir Dürüsttür, doğruluğa güvenir Kısa vadeli görüşe sahiptir Uzun vadeli perspektife sahiptir Nasıl ve ne zaman biçimde soru sorar Neden ve niçin soruları önemlidir Her zaman gözlerini tabanda gezdirir Gözlerini yatay düzlemde gezdirir Klasik anlamda iyi askerdir Kendisidir Düşünceleri doğrudur Doğru düşüncededir Mevcut durumu kabul eder Mevcut duruma kafa tutar Kaynak: Müge Aksu, Liderlik Yaklaşımları ve Dönüştürücü Liderlik Üzerine Bir Araştırma, Kadir Has Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi,2003 W.Bennis yöneticilerin işleri doğru yaptığını, liderlerin ise doğru işleri yaptıklarını belirtmiştir. Yönetici gücünü yasa, yönetmelik, tüzük gibi biçimsel yapıdan almakta, lider ise gücünü kişisel özelliklerinden ve ortamdan alır. İyi bir yönetici olabilmek için aynı zamanda liderlik yeteneğine de sahip olmak gerekmektedir.lideri yöneticiden ayrıldığı temel nokta bir otorite ve yöneten figürü olmaktan çok iletişime açık, çevresindekilere kendi motivasyonu ile esin kaynağı olan, yönetmek yerine kendisini de sürecin içine katarak çevresindekileri peşinden sürükleyen kişiliğidir. Örgütler başarılı olmak ve gelecekte de var olmak için hem yöneticilere hem de liderlere ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle şirketler hem iyi bir yönetici, hem de liderlik özelliğine sahip insanları bularak onları geliştirmenin yollarını bulmaları gerekmektedir. İyi bir yönetici aynı zamanda iyi bir lider olamadığı durumlarda yöneticilik ve liderlik vasıflarına sahip farklı insanları, ortak bir çalışma grubunda bir araya getirmek şu an bu iki kavrama birden ihtiyaç duyan örgütlerin en çok başvurdukları yöntemdir Liderlik İnsanlar sosyal varlıklardır ve insanın olduğu, birlikte yaşadığı her yerde liderlik konusundan bahsetmek mümkündür. Tüm canlılar lider olabilir. Liderliğin önemi sadece

22 10 birlikte yaşama olgusundan değil, siyasi, ekonomik ve sosyal açıdan karşılaşılan başarı ve başarısızlıkların bir ölçüde de liderlik konusuna bağlanmasından kaynaklanmaktadır. Liderlik konusunun incelenmeye başladığı yıllardan günümüze kadar bir çok liderlik tanımı yapılmıştır. Bu sadece farklı liderlik tarzlarının oluşundan değil de kültürel farklılıkların da bu tanımları etkilemesinden dolayı son yıllarda giderek daha da artmıştır (Hodgetts ve Luthans,2003,356). Bu kadar araştırmalara konu olan liderlik, hala tam anlamıyla tanımlanıp, anlaşılamamıştır Liderliğin Tanımı Liderlik ve yöneticilik kavramlarının birbirleriyle özdeş kullanılmalarından süre gelen nedenle uzun yıllar boyunca bu iki kavram üzerinde hep birlikte karar verilmiştir. Fakat günümüz koşullarındaki değişim ve farklılıklara bağlı olarak bu iki kavram arasındaki farklar daha dikkatle incelenmiş ve ayrımlarına varılmıştır. Liderlik konusuna verilen önemin artmasıyla birlikte birçok liderlik tanımı karşımıza çıkmaktadır. Uluslar arası liderlik alınanda güncel çalışmalarda liderliğin çalışanları kişisel amaçları ile dahil oldukları organizasyonun amaçları arasındaki uyum ve bütünlüğü sağlamak için motivasyon etkeninin etkili olarak kullanıldığı belirtilmektedir(bass ve Stogdill,1990) Liderlik, liderin istediğini yaptırmaya ve başkalarını etkileme sürecidir. Liderlik, belli bir durumda bireylerin ya da kümenin amaç geliştirmeye etkileme sürecidir. Liderlik, bireyler tarafından gerçekleştirilen ve diğer bireylerin ortaklaşa yaratılan vizyona dönük olarak bir araya gelmesini, istekli ve coşkulu olarak hedefleri benimsemesini ve bu hedeflerin gerçekleşebilmesi için güçlenerek bütün varlıkları ile katkıda bulunmasını sağlayan enerjik bir süreçtir. (Merih,2002,1). Liderlik, kabul edilmiş amaçlar doğrultusunda yapılmak istenen değişiklikler için lider ve çalışanları arasındaki karşılıklı etkileşimdir. Ünlü Amerikan başkanı Eisonhower liderlik konusunu tarif ederken bir parça ip kullanmıştır. İpi masaya uzun uzadıya yatırmış ve sonra da eliyle ipi çekip ve şöyle demiştir, ipi nereye çekerseniz gelir ama onu itmeye çalışırsanız hiçbir şey olmaz. Bu çok anlamlı bir yaklaşımdır. Bir lider genellikle motive edici, etkileyici, güzel örnekler verebilen ve yol gösteren kişidir. Liderlik yapmanın gerekleri arasında insan, etkileme gücü, hedef ve iletişim olması gerekir.

23 11 Bir başka çarpıcı tanım ise: liderlik, insanların tek başlarına gitmeyi beceremedikleri yerlere onları götürmektir. (Giampalmi,2000,14). Gross ve Schichman a göre liderlik, bir grup insanı etrafında toplayabilme ve bu amaçları gerçekleştirmek için onları harekete geçirme, bilgi, yetenek ve yetkilerin toplamıdır. Liderler, kişilikleri, uygulamaları, tutumları, felsefeleri ve davranışları ile örgüt üyelerine rol modelliği yaparlar (Bakan, Büyükbeşe, Bedestenci,2004, 43). Lider ve liderlik üzerine yapılan bu kadar tanıma rağmen günümüzde hala evrensel olarak liderlik tanımı ile ilgili bir fikir birliğine varılamamıştır (Bass,1990,18). Kurumların ihtiyaçları değiştikçe liderlik kavramı da gelişmekte ve daha fazla önem kazanmaktadır. Liderlik, bir organizasyonun hedeflerine ulaşabilmesini sağlamak için insan kaynağını etkin ve verimli bir şekilde yönlendirme becerisidir. Tanımda önemli olan iki anahtar kelime vardır; birincisi insan kaynağı, ikincisi ise kurumsal hedeflerdir. Günümüze kadar yapılan çalışmalarda; liderin özellikleri, davranışları ve liderlik sürecinin belli değişkenlerinin durumla ilişkilendirilmesi neticesinde etkin lider ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Günümüzde ise, yönetici ile lider kavramlarının birbirinden farklı olduğu kabul edilmiştir. Lider ile yönetici arasındaki bu ayrımda; yönetimdeki ast-üst arasında gerçekleşen otorite ilişkisi, liderlikte ise, etkileme süreci vurgulanmıştır. Liderlik ise; kabul edilmiş amaçlar doğrultusunda yapılmak istenen değişiklikler için lider ve izleyiciler arasındaki karşılıklı etkileşim olarak tarif edilmiştir. Liderlik sürecinin tam olarak anlaşılabilmesi için sadece liderin davranış ve özelliklerini ortaya çıkarmak, izleyicilerin özelliklerini belirlemek, etkileme sürecini ortaya çıkarmak yeterli olmayacaktır. Bunun ötesinde organizasyonun ve grubun yapısı, kullandığı teknoloji ve çevresi gibi kavramların da belirlenmesi gerekmektedir. Organizasyonların açık sistemler olarak görüldüğü durumsallık yaklaşımında; çevre faktörü ve organizasyonun kullandığı teknoloji, organizasyonun yapısına ve doğal olarak liderlik sürecine etki edecektir. O halde liderlik sürecini bu kavramları birleştiren bir yaklaşımla incelemek yerinde olacaktır ( ). Liderlik, belirli şartlar altında ortak hedefler için birleşen insanları, hedefleri gerçekleştirmek için etkileme sürecidir. Ortak hedefler, lider tarafından veya lideri izleyen üyeler tarafından belirlenmiş olabilir. Hedefler kim tarafından belirlenmiş olursa olsun, bu hedeflere ulaşabilmek için grup üyeleri bir kişi tarafından etkileniyorlarsa, orada liderlik söz konusudur. Lider, başkalarını belli bir amaç doğrultusunda davranmaya yönelten peşinden sürükleyen, etkileyici kişidir. Bir grup insanın kendi kişisel ve grup amaçlarını

24 12 gerçekleştirmek için takip ettikleri, çalışanlarını emir ve talimatlar doğrultusunda davranmaya yönelten kişidir. Organizasyonlarda, insanlar bir amaç doğrultusunda bir araya gelerek bir grup oluşturduklarında, bu gruba yön verecek, örgütleyip bir plan dâhilinde harekete geçirecek, karmaşayı önleyecek birinin varlığına ihtiyaç duyulur. Ortak hedef belirleyebilmek için gruptaki herkesin fikirlerini, isteklerini, ihtiyaçlarını ortak bir noktada buluşturabilmek için bir lider gereklidir. Temsil edilmede grupların, ortak kararlarını ve fikirlerini açıklanması, diğer gruplar karşısında kendini ifade edebilmesi için bir temsilciye ihtiyaçları vardır. Gelişim yönüyle iyi bir lider kendini sürekli geliştirirken, bu gelişimden grup da olumlu yönde etkilenecektir. Ortak bir hedef ve iyi bir organizasyonla liderler vizyon ve hedefleri doğrultusunda sonuca en etkin şekilde ulaşılır Liderliğin Önemi Liderler, günümüzde iş dünyasındaki rekabetçi ve dinamik yapının artmasıyla birlikte stratejilerin yaratılması ve uygulaması aşamasında önemli bir role sahiptirler. Tüm canlılar lider olabilir. Fakat liderin başarısı kişisel yapısına, işine, çalıştığı iş kolunun büyüklüğüne, ülkesine ve kültürüne göre farklılık gösterir. Etkili bir liderin öncelikle bir vizyona sahip olması gerekmektedir (Tosi ve diğerleri,2000). Organizasyonun her aşamasında çalışan personele bu bilinci aşılamalı ve onlara bu konuda destek verecek şekilde bir misyon benimsemesi gerekmektedir. Şirketin vizyonu doğrultusunda gelecekte karşılaşılabilecek risklere karşı değişim ve gelişime her zaman açık olmalı ve rekabetin kaçınılmaz olduğu iş dünyasında normal bir yöneticiden farklı olduğunu bu yetenekleriyle kanıtlamalıdır. Bu konularda başarılı olduğunu gösterdiği taktirde çalışanlarının gözünde izlenmeye değer bir lider olduğunu kanıtlamış olur (Balekoğlu,1992). Her zaman mükemmel bir şekilde işleyen bir yapı oluşturmak ve bu yapıyı kontrol altında tutmak kolay değildir. Yönetici ne kadar başarılı olsa da çalışanlarına her zaman her istediğini yaptırma yetkisine sahip değildir. Değişen koşullar ve örgüt yapılarında çalışanlar bazı durumlarda yöneticilerinin emirlerini sorgulamakta ve bazıları inisiyatiflerini kullanmaktadırlar. Yönetici onları her zaman kontrol altında tutamaz. Bu gibi durumların giderek artmasıyla birlikte liderlerin örgüt yapısında ne kadar da önemli oldukları görülmektedir. Durağan bir yapıda ilerleyen işletmelerde bazı kriz ya da olağandan farklı bir durumlar karşı karşıya kaldıklarında yöneticinin kriz ortamı için belirlemiş olduğu

25 13 stratejilere uyumda anahtar kelime, grup içindeki liderdir. Baskı altında kalındığı zaman insan davranışlarını kontrol etmek zordur ve stresle karşılaşan çalışanların da bu ortama uyum sağlaması kolay değildir. Bu durumda lider, çalışanları hedefler doğrultusunda rollerine ve görevlerine daha sıkı sarılmaları ve stresle başa çıkmalarında etkin bir rol üstlenmektedir. Nitekim böyle bir durum karşısında çalışanlar yöneticilerden daha çok liderlerine güvenirler ve onun isteklerini takip ederler Liderlik Yaklaşımları Liderlik teorilerinde diğer bilimlerden farklı olarak geliştirilen her teori, bir önceki teoriyi geçersiz kılmak yerine onu geliştirmeyi hedef almıştır. Örneğin, liderliği sadece liderin kişisel özelliklerine göre tanımlamaya çalışan özellikler yaklaşımından sonra, bu yaklaşımın liderliği tanımlamak için yetersiz olduğunu gören bilim adamları liderliği kişinin ve izleyicilerinin davranışlarının etkili olabileceğini savunarak özellikler teorisinin üstüne bir tuğla daha koyarak davranışsal yaklaşımı ortaya çıkarmışlardır. Daha sonra bu iki yaklaşımdan da tatmin edici sonuçlar alınamadığı görülerek liderlik işlevini etkileyen koşullar dikkate alınarak modern teoriler ortaya çıkmıştır. Ama liderliği tanımlamaya çalışan bu yaklaşımların hiçbiri bir diğerini yok saymamıştır. Her zaman bir öncekine katkıda bulunarak teorileri geliştirmeyi hedef almışlardır Klasik Liderlik ( Özellikler ) Yaklaşımı Liderlik konusu ile ilgili yapılan ilk bilimsel çalışmalar liderin kişisel özelliklerine dayandırılmaktadır. Bu yaklaşım, Liderlik = f ( lider,izleyenler, şartlar ) eşitliğindeki lider kavramına dayanmaktadır. Lider, grup üyelerinden farklı olan kişidir ve liderlerin farklılıkları kişisel özelliklerine dayandırılmaktadır. Bir başka deyişle belli bir grubun içinde bir kişinin lider olarak kabul edilmesi ve grubu yönetmesinin nedeni kişinin sahip olduğu kişisel özelliklerdir (Dindar,2001). Buna göre, lider doğuştan getirdiği bir takım özellikler ile lider olur ve bu özellikler de sıradan bir insanlara da öğretmek yoluyla kazandırılamaz(kır,1995). Bu yaklaşımda yöneticilerin başarılı ve etkili liderler olabilmeleri için bazı kişisel özelikler taşımaları gerektiği üzerinde durulmuştur. Bir kişinin lider olarak kabul edilmesi için bu kişinin çeşitli özellikleri itibariyle grup üyelerinden farklı olması gerekmektedir. Grup üyeleri çeşitli özellikler bakımından karşılaştırılabilirse eğer grup içindeki liderleri bulmak mümkün olacaktır. Bu nedenle başarılı liderleri diğerlerinden ayıran ortak kişisel özellikler saptanmaya çalışılmıştır (Dindar,2001,24). Ancak, her

26 14 liderin özellikleri dikkate alındığında liderlerde bulunması gereken özelliklerin liderlerin sorumluluklarıyla doğru orantılı olarak arttığı görülmüştür. Ayrıca bir liderle bulunan özelliğin, bir diğerinde tam olarak bulunmaması veya istenmeyen bazı özelliklerin var olması, bazı liderlik özelliklerinin ancak karşılaşılan bazı durumlarda ortaya çıkması nedeniyle kişisel özellikleri kullanarak liderliği tanımlamaya çalışan bilim adamları arasında ortak bir düşünce birliğine varılamamıştır. Liderin fiziksel ve kişisel özellikleri bakımından izleyicilerden farklı olduğunu açıklayabilmek için birçok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalar bazı veriler üzerinde durularak yapılmıştır. Yaş Boy Cinsiyet Yakışıklılık Irk Başkalarına güven verme Güzel konuşma yeteneği Zekâ Kişiler arasında ilişki kurma yeteneği İnisiyatif sahibi olma Dürüstlük Samimiyet Doğruluk Açık sözlülük Kendine güven duyma Kararlılık İş başarma yeteneği Cesaret Yaratıcı Çalışkanlık Yapılan araştırmalar sonunda liderlik özelliklerinin ortaya koyduğu bir diğer önemli gerçek de değişik çevrelerden gelen ve farklı eğitim düzeyine sahip kişilerin başarılı lider olabileceğini göstermektedir. Çünkü liderlik vasıfları doğuştan gelen

27 15 özelliklerle bir bütün olmakla birlikte lideri çevresi yaratır ve bu kişisel özellikleri de onun liderliğinin bir kısmını oluşturur. Bu teoride karşılaşılan bir başka önemli problem de, liderlik özelliklerinin, ölçülebilecek şekilde tanımlanabilecek fiziksel bazı değerlere dayanmamasıdır. İnsanları tanımlayabilecek birçok özelliğin olması ve bu özelliklerin tanımlanması ve ölçülmesinde birçok güçlükle karşılaşılması liderleri tanımlayabilecek ortak özelliklerin belirlenmesini zorlaştırmaktadır. Ancak ortaya konulabilecek tek ortak sonuç; zeka, motivasyon, insan ilişkileri becerileri gibi yetenek ve özelliklerin bir liderde olmazsa olmazlar arasında olduğudur (Koçel,1987). Liderlik sürecini sadece lider kavramı olarak ele alan bu teori pek verimli olmamıştır. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki etkin liderler aynı özellikleri taşımamaktadır ve taşımak zorunda da değildir. Her liderin kendisi doğasından gelen ve kendisini bir diğer liderden ayıran kişisel özellikleri vardır. Ayrıca bazı durumlarda da grup üyeleri arasında liderin özelliklerinden daha fazlasına sahip olanlar bulunduğu halde bunların lider olarak ortaya çıkmadıkları görülmüştür. Bu özellikler teorisine ters bir yaklaşımdır( Mitchell ve Larson,1987). Bu sonuçlar liderlik sürecinin tam olarak anlaşılabilmesi için sadece liderin kişisel özelliklerinin dikkate alınmasının yeterli olmadığını göstermektedir Davranışsal Liderlik Yaklaşımı Liderlikte özellikler yaklaşımını eleştiren araştırmacılar liderin başarısının sadece liderlik özellikleriyle değil, daha çok görevlerini yerine getirirken gösterdiği davranış biçimine bağlı olduğunu savunmuşlardır (Kılınç,1984). Böylece bilim insanları dikkatlerini kişisel özelliklerden davranışa yönlendirmişlerdir. Davranışlar kişisel özelliklere oranla daha kolay tanımlanabilir ve gözlemlenebilir olduklarından dolayı bilim adamları bu yaklaşımı araştırmalarında kullanmışlardır. Bu teori temelde lideri başarılı ve etkin yapan hususun liderin özelliklerinden çok, liderin liderlik yaparken göstermiş olduğu davranışlara dayanmaktadır. Liderin astları ile olan iletişim şekli, yetki devir edip etmemesi, planlama ve kontrol şekli, amaçları belirleme şekli ve vb gibi davranışlar liderin etkinliğini belirleyen faktörler olarak ele alınmaktadır. Davranışsal teori, liderlik eşitliğinde yer alan izleyiciler öğesine ağırlık veren bir teoridir. Burada izleyicilerin özellikleri ile liderin davranışları arasındaki ilişkiler araştırılmış ve iki temel liderlik tarzından bahsedilmiştir. Bunlardan birisi iş görene

28 16 yönelik, diğeri de işe yönelik liderlik tarzıdır. Göreve yönelik lider, işin genellikle teknik yönüne ağırlık verir ve üretimi arttırmayla ilgilenir. İş görene göre lider ise insanların çalışmalarını güdüleyerek motivasyonu arttırmaya çalışır (Dindar,2001,34) Ohio-State Üniversitesi Liderlik Araştırması Davranışsal liderlik teorisinin gelişmesine büyük katkıda bulunan çalışmalardan biri olan 1945 te Ohio-State üniversitesine bağlı olan iş araştırmaları bürosu (Bureau of Business Research) tarafından yapılan liderlik çalışmasıdır. Askeri ve birçok sivil yönetici üzerinde yapılan bu araştırmanın amacı liderin nasıl tanımlandığını saptamak olmuştur. Daha sonra bu tanımlamalar Faktör Analizine tabi tutularak liderlik süreci ve lideri açıklayan faktörler tanımlanmaya çalışılmıştır. Bunu yapabilmek için de Lider Davranışını Tanımlama Soru Karnesi başlıklı lider davranışlarını temel alan bir yöntem kullanılmıştır (Başaran,1992). Yapılan çalışmalarda liderlik davranışını açıklama da iki ana liderlik davranışı tanımlanmıştır. 1. Kişiyi dikkate alan, insan ilişkilerine dönük anlayış, 2. Göreve dönüklük, yapıyı harekete geçirme ve inisiyatif. İnsan ilişkilerini ön planda tutan lider, grup üyeleri ile samimi ilişkiler kurar, karar verirken onların fikirlerini alır, görevlerini yaparken tatmin olmaları için çalışır ve onların özel sorunları ile ilgilenir (Koçel,1987). Göreve yönelik lider ise; gerçekleştirilmek için istenen amaçla ilgili işin zamanında tamamlanması için, amaç belirlenmesi, grup üyelerinin organize edilmesi, iletişim sisteminin belirlenmesi, iş ile ilgili sürelerin belirlenmesi ve bu doğrultuda talimatlar verilmesi, kaynakların verimli kullanılmaya çalışılması, planlama, yetki ve sorumlulukların tam olarak belirlenip denetlemesi temellerine dayanmaktadır. Bu davranış özelliklerine sahip lider hatalara karşı hoşgörü göstermez (Kır,1995). Ohio üniversitesinde yapılan bu çalışmalar sonunda tanımlanan bu iki davranışın aslında iki farklı boyut olduğu ortaya çıkmıştır. İdeal olan davranış izleyicilere yeteri kadar yakınken işe de bir o kadar önem vermektir.

29 17 Tablo 2 : İzleyicileri Dikkate Alan ve İş e Ağırlık Veren Liderlik Davranışlarının Özellikleri İzleyicileri dikkate alan yaklaşım İş e ağırlık veren yaklaşım Samimidir Planlar İzleyicilere danışır İyi olmayanı cezalandırır İletişimi iyidir Rolleri tam olarak belirler İzleyicileri destekler Problem çözücüdür İzleyicilere ilgi gösterir Örgüt içi uyuma önem verir İzleyicilere baskı uygular Kaynak: Feldman D.C ve Arnold H.J Meaning Individual and Group Behaviour in Organization, McGraw-Hill,1985 Aşağıdaki Şekil 1 de her iki lider davranışını da değişik oranlarda gösteren dört lider grafik üzerinde görülmektedir. Şekildeki lider A hem izleyicilere yeteri kadar yakın değil, hem de işe gerekli ağırlığı vermemektedir. Böyle bir liderin başarılı olması çok zordur. Lider C ise ideal bir lider davranışı sergilemektedir. Çünkü hem işe gerekli ağırlığı vermekte hem de izleyicilerle ilgilenmektedir. Lider B işe gerekli ağırlığı vermeyi ihmal edip, sadece izleyicilerin motivasyonu ve iş tatmini için çalışmaktadır. Lider D ise tam aksine işe gereğinden fazla özenli olup çalışanlar üzerinde katı tutum sergileyen bir lider konumunda görülmektedir (Hersey ve Blanchard,1988). D C A B Şekil 1. Lider Davranışının İki Boyutu Kaynak: P. Hersey and K.H. Blanchard, Management of Organizational Behaviour, New Jersey, Prentice Hall Inc.,1998:92 Ohio-State Üniversitesinin yaptığı araştırmalar sonucu ortaya çıkan tanımlardan sonra bazı araştırmalar bu lider davranışları ile izleyicilerin iş tatmini arasında ilişki olduğunu ortaya çıkarmıştır. İzleyicilerini dikkate alan lidere bağlı çalışanlar, işe ağırlık