ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK

Transkript

1 ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK Editörler Prof. Dr. Mustafa ERGÜN Dr. Öğr. Üyesi Nermin KARABACAK Prof. Dr. İsa KORKMAZ Prof. Dr. Mehmet KÜÇÜK Yazarlar Doç. Dr. Zübeyir SALTUKLU Doç. Dr. Namık Kemal OKUMUŞ Prof. Dr. Asım YAPICI Prof. Dr. Mustafa ERGÜN Prof. Dr. İsa KORKMAZ Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Koray SERİN Dr. Öğr. Üyesi Selami SÖNMEZ Dr. Öğr. Üyesi Taha YAZAR Dr. Öğr. Üyesi Mevlüt GÜNDÜZ Doç. Dr. Vedat AKTEPE Doç. Dr. Cem TOPSAKAL Doç. Dr. Dilek CERAN Doç. Dr. Ruken AKAR VURAL Doç. Dr. Şenol SEZER Dr. Öğr. Üyesi Nermin KARABACAK Prof. Dr. Mehmet KÜÇÜK Dr. Öğr. Üyesi Yasemin ABALI ÖZTÜRK Prof. Dr. Çavuş ŞAHİN Prof. Dr. Halil EKŞİ Doç. Dr. Ahmet KATILMIŞ Ankara 2018

2 ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK Editörler Prof. Dr. Mustafa ERGÜN Dr. Öğr. Üyesi Nermin KARABACAK Prof. Dr. İsa KORKMAZ Prof. Dr. Mehmet KÜÇÜK Tüm Hakları Saklıdır Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz veya dağıtılamaz. Anı Yayıncılık, kurulduğu 1993 yılından bu yana yayıncılık alanında aralıksız olarak uluslararası düzeyde faaliyet gösteren beş farklı firmanın Türkiye; QSR International şirketinin ise Ortadoğu ve Doğu Avrupa dan oluşan 21 ülkedeki bölge temsilciliğini yürüten uluslararası bir yayınevidir. ESCI, ERIC, SCOPUS, EBSCO HOST, ERA vb. veri tabanlarında taranmakta olan Eurasian Journal of Educational Research/EJER dergisini 2000 yılından bu yana yayınlayan, yedi yüzden fazla yayını bulunan, yüze yakın yabancı dildeki kitabı Türkçe ye çevirip yayınlayan Anı Yayıncılık ın yayınları, dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve Türkiye de kurulan Turcademy.com tarafından taranmaktadır ve indekslenmektedir. Geniş bilgi için sayfasını ziyaret edebilirsiniz. Yayıncı Sertifika No : Matbaa Sertifika No: ISBN : Kapak Tasarımı : Göksel ÇAKIR Mizanpaj : Göksel ÇAKIR Dil Kontrol : Göksel ÇAKIR Baskı Adres : Sözkesen Matbaacılık : İvedik OSB Sokak Mat-Sit İş Mrk. No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI ERGÜN, Mustafa - KARABACAK, Nermin - KORKMAZ, İsa - KÜÇÜK, Mehmet ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK Anı Yayıncılık, Ankara/ Türkiye 2018, 1. Baskı x+406 Sf. 16x24 cm ISBN: Eğitim, Değerler Eğitimi, Etik, Meslekî Etik Değer, Kültür, Ahlâk, İnanç, Dindarlık, Toplum, Öğretmenlik, Medeniyet, İnsan Hakları, Demokrasi, Edebî Metinler, Eğitimde Drama, Sosyal Sorumluluk, Etik Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi

3 ÖN SÖZ Tarihin her döneminde güçlü toplumlar güçlü kişilerden oluşmuştur. Toplumdaki değersiz (değerleri olmayan) kişiler de toplumdaki bozulma ve çürümenin virüsleri gibi olmuştur. Tarihin akışında toplumların yeri önemlidir, ama tarihi yönlendirenler güçlü değerlere sahip karizmatik kişilerdir. Bu kişiler kendileri büyük oldukları gibi, mensubu oldukları topluluk ve kültürleri de yüceltmişlerdir. Topluma ve kültüre yeni değerler katmışlardır. Tabi bu değerlerin değer kazandığı toplumlar da önemlidir. Değerleri değerli kılan, onu yeni yetişenlere özenle aktaran toplumlar gücünü korumuş, bunu yapamayanlar ise hızla bozulmuş ve dağılmışlardır. Değerleri koruyan ve aktaran toplumsal kurumların başında aile ve okul gelmektedir. Tabi din, ekonomik düzen, hukukî düzen, askerî düzen gibi toplumsal ortamlar da çok önemlidir. Bu değer aktarıcı kurumlardan aile, akrabalık ilişkileri, sokak, ekonomik düzen vs. köklü değişiklikler geçirince, hem yeni düzene uygun değerler üretilememiş ve var olanlar yeni düzene uyarlanamamış hem de bu değerlerin yeni yetişenlere kazandırılmasında ciddi aksaklıklar olmuştur. Aslında kültür maddî ve manevî yönleriyle bir bütündür; ama kültürün iki kanadından biri madde, diğeri de manadır. Modernleşme döneminde kültürün maddî kanadı çok güçlendi, manevî kanadı aşağılandı ve çok zayıfladı. Modern dünyanın maddî ilerlemeden dolayı karşılaştığı güçlüklerle mücadele etmek için bulunan çarelerden biri, değerler eğitimi idi. Orta Çağ ın dinî değerlerini kabul etmeyenler akla dayalı ve maddî dünya ile uyumlu değerler yaratacaklardı; bunda pek başarılı olamadılar. Maddî ve manevî kültür arasındaki uçurum derinleştikçe, kanatların biri yukarda diğeri aşağıda oldukça insanlık sağlıklı bir ilerleme sağlayamadı. Nietzsche nin dediği gibi birey öldü, insan tek boyutlu hale geldi. Derinliği ve manevîyatı olmayan, zevkleri tamamen maddîleşmiş, sıradanlaşmış, hayal gücü ve hedefleri olmayan, zorluklara karşı direnemeyen, sıkı ve sürekli çalışma iradesi olmayan, ürkek, korkak ve titrek bir insan nesli ile karşılaştık. Eskiden bireysel esasta değersiz bir dünyada yaşıyor iken şimdi toplumsal olarak değersiz bir dünyada yaşıyoruz. Uluslararası hukuk, evrensel ahlâk, doğruluk ve hak değerleri kalmadı. Güçlü hukuku ve şeytanî çıkar hukuku, insanlar ve toplumlar/devletler arası ilişkilerin ana belirleyicisi oldu. Modern eğitim sistemleri insan karakterini ve kişiliğini güçlendirme konusunu her zaman üst düzeyde tartıştılar, ama uygulamada başarısız oldular. Yeni toplum sadece dinî değer ve ahlâk ile sürdürülemiyor; toplumun ve insanın yeni değerler geliştirmesi ve onları benimseyip yaşaması gerekiyor. Aile ve toplum, değer kazandırma işini yapamaz hale gelince, modern toplum okullara değer eğitimi gibi yeni bir görev yüklüyor. Okulun bu değerleri kazandırabilmesi için de öncelikli olarak öğretmenlerin bu değerleri kazanması ve benimsemesi gerekiyor. Ortak insanlık değerleri olduğu gibi, her mesleğin de kendine özgü değer kompozisyonları bulunuyor. Bu eser, öğretmen eğitimi, öğretmenlik mesleğinin değerleri ve bu değerlerin onlara nasıl kazandırılacağı üzerinde bir el kitabı

4 iv / ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK mahiyetinde hazırlanmaya çalışıldı. Her bölüm, değişik üniversitelerde o alanda çalışmalarıyla ön plana çıkmış araştırmacılara yazdırıldı. Z. Saltuklu, Değerler Teorisi ve değer kavramının alandaki diğer kavramlarla ilişkisini analiz etti. N. K. Okumuş, din, ahlâk ve inanç açısından değerler teorisine bir zemin oluşturmaya çalıştı; aynı şekilde A. Yapıcı da dini-felsefî açıdan değerler krizini ve sonunda uygarlık krizini değerlendirdi. M. Ergün, modern toplum düzenlerinde değerlerin sıralamasına etki eden değişkenleri inceledi ve güncel değerler sıralamasını vermeye çalıştı. M. K. Serin ve İ. Korkmaz ın genel olarak öğretmenlik mesleğini tanıtmasının ardından S. Sönmez in Türk ve İslâm kültüründe öğretmene verilen ve öğretmende bulunan değerler çalışmasından sonra T. Yazar, öğretmenlik değerleri ve değerler eğitimi konusunu incelemeye başladı. M. Gündüz ve V. Aktepe nin değer eğitimi yaklaşımları analizinin ardından C. Topsakal ın insan hakları ve demokrasi değerlerinin eğitimde kazandırılması, D. Ceran ın edebî metinlerde değer öğretiminin nasıl verileceği üzerine faydalı bir çalışması bulunmaktadır. R. A. Vural ın eğitimde drama tekniği ile öğretmenlerin moral değerleri nasıl verecekleri çalışmasından sonra Ş. Sezer in öğretmenlere ve eğitim ortamına katkı sağlaması açısından çok önemli olan okul yöneticilerinin meslekî değerler araştırması yer almaktadı. N. Karabacak ve M. Küçük, sosyal sorumluluk açısından eğitimle ilgili alanlarda değer kavramını inceledi. Ç. Şahin ve Y. A. Öztürk ün öğretmen yetiştirilmesi sırasında öğretmen adaylarına meslekî değerlerin kazandırılması araştırmalarını bulacaksınız. N. Karabacak ve M. Küçük ün hazırladığı etik ikilemler, sorunlar ve çözüm yolları araştırmasından sonra kitabın son konusu, H. Ekşi ve A. Katılmış ın öğretmenlerde görülen değer dışı davranışlar üzerinedir. Bu yıllarda bütün dünyada değerler eğitimi her yönü ile tartışılmakta, yüzlerce uygulamalı çalışma yapılmakta, hem çağdaş değerlerin neler olduğu hem de bu değerlerin yeni nesillere nasıl kazandırılacağı araştırılmaktadır. Yirmi birinci yüzyılda çocuklara ve gençlere kazandırılacak özelliklerin başında çağdaş, ahlâkî, ekonomik, bireysel ve toplumsal değerlerin kazandırılması gelmektedir. O açıdan bu çalışmanın öğretmenlere ve öğretmen adaylarına çok faydalı olacağına inanıyorum. Eserin tasarımında, çalışmaların toplanmasında ve yayın aşamasında gösterdiği büyük çabalardan dolayı Dr. Nermin Karabacak a takdirlerimi sunar, editörler olarak çalışmaları titizlikle inceleyen editör arkadaşlara ve bölüm yazarlarına teşekkür ederim. Prof. Dr. Mustafa ERGÜN

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM - DEĞERLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR... 1 Doç. Dr. Zübeyir SALTUKLU 1. Değer Sözcüğünün Etimoloji ve Sözlük Anlamları Değerin Kökeni Değerin Sınıflandırılması Değer ve Kültür/Uygarlık Değer ve Ahlâk Değer Tutum Değer İnanç Değer ve Sosyal Normlar Değer İhtiyaç Değer ve Öngörü Değer Artefakt Değer - İsteme (İrade) İlişkisi Değer Davranış Kaynakça BÖLÜM - AHLÂK, İNANÇ VE DEĞER KAZANIMI Doç. Dr. Namık Kemal OKUMUŞ 1. İnsan Nedir? Ahlâk Nedir? Kaynak, Köken ve Etki Alanları İnancın Ahlâk ile İlişkisi Dinsel Değer Ne Demektir? Kavramsal İçerik ve İlişki Boyutları Meslek Ahlâkının Oluşumu ve Din Ahlâk ve İnancın Bileşkesi-Ortak Davranış Kazanım Süreçleri Yaşanılan Hayatın Altın Kurallar ya da Bozulan Değerler Düzeninin Olası Sebepleri Netice: Yaşanılır Bir Dünya için Bazı Öğütler Kaynakça BÖLÜM - DEĞERLER VE DİNDARLIK ALGISINDA DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK: DEĞERLERİN BİREYSELLEŞMESİNDEN BİREYSEL DEĞERLERE Prof. Dr. Asım YAPICI Giriş Kavramsal Olarak Değer: Algılama ve Anlamlandırma Çerçevesi... 58

6 vi / ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK 2. Değerlerin Sınıflandırılması: Toplumsaldan Bireysele Değişim ve Sürekliliğin İzini Sürmek Değerler ve Din: Din ile Kurulan Dünyanın Değerlerle Korunması Eğitim Sürecinde Din ve Değerler Değer Kaynağı ve Kimlik Sağlayıcı Bir Faktör Olarak Din Küreselleşen Dünyada Dinî Kimlik ve Değerler Postmodern Dünyanın Yeni İnsan Modelinde Din ve Değerler Değerler Krizinden Medeniyet Krizine: Değer Üreten Dindarlıktan Değer Tüketen Dinselliklere Kaynakça BÖLÜM - TOPLUMSAL DEĞERLER HİYERARŞİSİ Prof. Dr. Mustafa ERGÜN 1. Toplumsal Değer Nedir? Değişik Toplum Tiplerinde Önemli Değerler Sıralaması Toplumsal Değerler Sıralamasını Etkileyen Faktörler Sanayileşme, Modernleşme ve Postmodern Dönemlerde Değerler Sıralaması Eğitim Kurumlarında Toplumsal Bütünleşme için Değerlerin Öğretimi Kaynakça BÖLÜM - BİR MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK Prof. Dr. İsa KORKMAZ & Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Koray SERİN 1. Meslek Kavramı ve Öğretmenlik Mesleği Türkiye de Öğretmenlik Mesleğinin Dünü ve Bugünü Öğretmenlik Mesleğine Giriş Öğretmenlik Mesleğinin Yasal Dayanakları Öğretmenlik Mesleğinin Statüsü Öğretmen Yeterlikleri Kaynakça BÖLÜM - BİR KÜLTÜR VE MEDENİYET YARATICISI OLARAK ÖĞRETMEN Dr. Öğr. Üyesi Selami SÖNMEZ 1. Öğretmen Kimdir? Tarihî Perspektiften Öğretmen Günümüz Perspektifinden Öğretmen Öğretmenlerin Etkisi ve Rolü Öğretmenlerin Etki Alanları Öğretmenlerin Okul İçindeki Etkileri

7 İÇİNDEKİLER / vii Öğretmenin Okul Dışındaki Etkileri Öğretmenlerin Rolü Öğretmenlerin Milli Rolü Öğretmenlerin Evrensel Rolü Tarih Boyunca Sosyal Değişme ve Öğretmen Sosyal Değişme ve Öğretmen Türk ve İslâm Dünyasında Öğretmenlerin Toplumsal Değişime Olan Etkilerine İlişkin Genel Bir Bakış Bazı Ülkelerde Öğretmenlerin Toplumsal Değişmeyi Etkilemeye Dönük Üstlendikleri Rol Örnekleri Öğretmenliğin Sosyal Değeri (Statüsü) Öğretmenin Statüsü Halk Kültürümüzde (Folklor) Öğretmen Atasözlerimizde Öğretmen Halk Türkülerimizde Öğretmen Genel Değerlendirme ve Sonuç Kaynakça BÖLÜM - ÖĞRETMENLİK MESLEĞİNİN DEĞERLERİ Dr. Öğr. Üyesi Taha YAZAR Giriş Öğretmen Bilgi Toplumunda Öğretmen Öğretmenlik Mesleğinin Özellikleri Değer Kavramı Değerler Eğitimi Değerler Eğitiminde Öğretmenin Rolü ve Önemi Öğretmenlik Mesleğinde Değerler Öğretmenlerin Sahip Olması Gereken Değerler Özet Değerlendirme ve Tartışma Soruları Kaynakça BÖLÜM - DEĞER EĞİTİMİ YAKLAŞIMLARI (YÖNTEMLERİ) Dr. Öğr. Üyesi Mevlüt GÜNDÜZ & Doç. Dr. Vedat AKTEPE 1. Değerlerin Öğretimi Değerlerin Doğrudan Öğretimi (Telkin Yöntemi) Değer Açıklama (Değeri Belirginleştirme) Değer Analizi (Çözümleme Yöntemi)

8 viii / ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK 5. Ahlâkî Muhakeme (İkilem Yöntemi) Eylem Öğrenme Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı (Sosyal Öğrenme, Dolaylı Öğrenme, Model Alma, Taklit) Değerlerin Gizli Öğretimi (Örtük Program) Diğer Yöntemler Kaynakça BÖLÜM - İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ DEĞERLERİ Doç. Dr. Cem TOPSAKAL İnsan Hakları Temel Kavramları İnsan Hakları İnsan Hakları Değerleri Demokrasinin Temel Kavramları Demokrasi Temel İlkeleri Demokrasi Değerleri Değerlendirme Kaynakça BÖLÜM - EDEBÎ METİNLERDE DEĞER ÖĞRETİMİ Doç. Dr. Dilek CERAN 1. Giriş Değerler Eğitimine Genel Bir Bakış Değerler Eğitiminin Önemi ve Gerekliliği Değerlerin İşlevi Edebî Metinlerde Değer Öğretimi Edebî Metin, İleti ve Değer İlişkisi Rol Model Alma ve Değer Eğitimi İletiler ve Değerler Eğitimi Sonuç Kaynakça BÖLÜM EĞİTİMDE DRAMA ÖĞRETMEN YETİŞTİRMENİN MORAL BOYUTUNA KATKI SAĞLAYABİLİR Mİ? Doç. Dr. Ruken AKAR VURAL 1. Meslek Nedir? Bir İşi Meslek Yapan Özellikler Nelerdir? Meslekî Özellikler Bağlamında Öğretmenlik Eğitimde Drama ve Moral Gelişim Bir Masal-Drama Çalışması: Şeftali Çiçekleri Ülkesi Kaynakça

9 İÇİNDEKİLER / ix 12. BÖLÜM - OKUL YÖNETİCİLERİNİN MESLEKÎ VE YÖNETSEL DEĞERLERİ Doç. Dr. Şenol SEZER 1. Giriş Değerler Yönetim ve Değerler Örgüt Kültürü ve Değerler Okul Kültürü ve Okul İklimi Eğitim Yönetiminde Değerler Etik Yönetici Yetiştirmede Değerlerin Önemi Kaynakça BÖLÜM - OKULLARIN SOSYAL SORUMLULUKLARI VE TOPLUMSAL DEĞERLER Dr. Öğr. Üyesi Nermin KARABACAK & Prof. Dr. Mehmet KÜÇÜK 1. Sorumluluk ve Değer Sosyal Sorumluluk Okulların Sosyal Sorumlulukları Okul Yöneticilerinin Sosyal Sorumlulukları Öğretmenlerin Sosyal Sorumlulukları Öğretmenlerin Meslekî Sorumlulukları Öğretmenin Öğrenciye Yönelik Sorumlulukları Kaynakça BÖLÜM HİZMET ÖNCESİ DÖNEMDE ÖĞRETMEN ADAYLARINA MESLEKÎ DEĞERLERİN KAZANDIRILMASI Dr. Öğr. Üyesi Yasemin ABALI ÖZTÜRK & Prof. Dr. Çavuş ŞAHİN 1. Türkiye de Yükseköğretim Kurulu na Bağlı Öğretmen Yetiştirme Programlarına Genel Bir Bakış Öğretmen Yetiştirmede Yeni Yapılanma: 1997 Düzenlemesi Eğitim Fakültelerinin Yapılanmasında Düzenlemesi Mayıs 2018 Tarihinde Güncellenen Öğretmen Yetiştirme Programları Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Programları nda Yer Alan Ders İçeriklerinin Öğretmenlik Mesleğinin Sahip Olması Gereken Meslekî Değerler Açısından İncelenmesi Öğretmenlik Mesleğinin Meslekî Değerleri Mayıs 2018 Tarihinde Güncellenen Öğretmen Yetiştirme Programları nda Yer Alan Ders İçeriklerinin Öğretmenlik Mesleğinin Sahip Olması Gereken Meslekî Değerler Açısından İncelenmesi

10 x / ÖĞRETMENLİĞİN MESLEKÎ DEĞERLERİ VE ETİK 8. Hizmet Öncesi Dönemde Öğretmen Adaylarının Meslekî Değerler Açısından Eğitimine İlişkin Yapılan Araştırmalar Hizmet Öncesi Dönemde Öğretmen Adaylarına Meslekî Değerlerin Kazandırılmasına Yönelik Öneriler Kaynakça Ek-1. Öğretmenlik Mesleğinin Meslekî Değerleri Açısından İncelenecek Meslek Bilgisi ve Genel Kültür Derslerinin İçerikleri Ek-2. Mayıs 2018 Güncellemesi Kapsamında Öğretmenlik Mesleğinin Meslekî Değerleri Açısından İncelenecek Meslek Bilgisi ve Genel Kültür Derslerinin İçerikleri BÖLÜM - ETİK İKİLEMLER-SORUNLAR VE ÇÖZÜM YOLLARI ÜZERİNE BİR ANALİZ Dr. Öğr. Üyesi Nermin KARABACAK & Prof. Dr. Mehmet KÜÇÜK 1. Etik Etik Ahlâk İlişkisi Meslek Etiği Meslek Etiğinde Karar Vermede Kullanılan Etik İlkeler (Kodlar) Etik İkilemler-Sorunlar ve Çözüm Yolları Kaynakça Ek-1. Eğitim - Öğretim Hizmeti Verenler için Meslekî Etik İlkeler Ek-2. Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Ek-3. Kamu Görevlileri Etik Kurulunun Yetki Alanına Giren En Az Genel Müdür, Eşiti ve Üstü Kamu Görevlileri BÖLÜM - ÖĞRETMENLERDE GÖRÜLEN DEĞER DIŞI DAVRANIŞLAR (ETİK) Prof. Dr. Halil EKŞİ & Doç. Dr. Ahmet KATILMIŞ 1. Öğretmenlik Meslek Etiği Öğretmenlerin Öğrencilere Yönelik Değer Dışı Davranışları Öğretmenlerin Velilere ve Topluma Yönelik Değer Dışı Davranışları Öğretmenlerin Meslektaşlarına Yönelik Değer Dışı Davranışları Öğretmenlerin Genel Etik Standartlara Yönelik Etik Dışı Davranışları Kaynakça