ÜNÝTE - 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR

Transkript

1 Doðal Sistemler ÜNÝTE - 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR...12 Ölçme ve Deðerlendirme...14 Kazaným Deðerlendirme Testi...16 Ünite Deðerlendirme Testi...18 Doðal Sistemler ÜNÝTE - 2 LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ LEVHA HAREKETLERÝNÝN ETKÝLERÝ...22 Ölçme ve Deðerlendirme...24 Kazaným Deðerlendirme Testi...26 Ünite Deðerlendirme Testi...28 Genel Deðerlendirme Testi...30 Doðal Sistemler ÜNÝTE - 3 DOÐADAKÝ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BÝTKÝ SU KAYNAKLARI...34 Ölçme ve Deðerlendirme...38 Kazaným Deðerlendirme Testi

2 Ýçindekiler TOPRAÐIN HÝKÂYESÝ...44 Ölçme ve Deðerlendirme...47 Kazaným Deðerlendirme Testi...48 DÜNYA YI KAPLAYAN ÖRTÜ: BÝTKÝLER...52 Ölçme ve Deðerlendirme...54 Kazaným Deðerlendirme Testi...56 Ünite Deðerlendirme Testi...60 Genel Deðerlendirme Testi...64 Beþerî Sistemler ÜNÝTE - 4 NÜFUSUN GELÝÞÝMÝ, DAÐILIÞI ve NÝTELÝKLERÝ NÜFUSUN ÖZELLÝKLERÝ VE ÖNEMÝ DÜNYA NÜFUSUNUN TARÝHSEL ARTIÞI ve DEÐÝÞÝMÝ...70 DÜNYA NÜFUSUNUN ALANSAL DAÐILIÞI...71 Ölçme ve Deðerlendirme...72 Kazaným Deðerlendirme Testi...74 NÜFUS PÝRAMÝTLERÝ ve ÖZELLÝKLERÝ...76 DÜNYA DA NÜFUS ARTIÞI...77 Ölçme ve Deðerlendirme...78 Kazaným Deðerlendirme Testi...80 Ünite Deðerlendirme Testi...82 Genel Deðerlendirme Testi...86 Beþerî Sistemler ÜNÝTE - 5 GÖÇLERÝN NEDEN ve SONUÇLARI ÝNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER?...92 Ölçme ve Deðerlendirme...95 Kazaným Deðerlendirme Testi...96 GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKÝLERÝ...98 Ölçme ve Deðerlendirme...99 Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi

3 Ýçindekiler Beþerî Sistemler ÜNÝTE - 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE GEÇÝM TARZLARI Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi EKONOMÝK FAALÝYETLERÝN SINIFLANDIRILMASI Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi Mekânsal Bir Sentez: Türkiye ÜNÝTE - 7 TÜRKÝYE NÝN FÝZÝKÝ ÖZELLÝKLERÝ TÜRKÝYE NÝN GÖRÜNEN YÜZÜ: YER ÞEKÝLLERÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi ÜLKEMÝZDE HANGÝ KUVVETLER, HANGÝ YER ÞEKÝLLERÝNÝ OLUÞTURUYOR? Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi TÜRKÝYE NÝN ÝKLÝMÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi TÜRKÝYE NÝN SU VARLIÐI Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANIMI Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi

4 Ýçindekiler DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi Mekânsal Bir Sentez: Türkiye ÜNÝTE - 8 NEREDE ve NASIL YAÞIYORUZ? TÜRKÝYE DE NÜFUSUN ve YERLEÞMENÝN DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi TÜRKÝYE DE YERLEÞMELER Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi Mekânsal Bir Sentez: Türkiye ÜNÝTE - 9 TÜRKÝYE NÝN NÜFUS ÖZELLÝKLERÝ ve NÜFUS HAREKETLERÝ TÜRKÝYE DE NÜFUSUN YAPISAL ÖZELLÝKLERÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi TÜRKÝYE DE NÜFUSUN TARÝHSEL GELÝÞÝMÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi

5 Ýçindekiler TÜRKÝYE DE GÖÇLER Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler ÜNÝTE - 10 KITALARIN KEÞFÝ ve KÜÇÜLEN DÜNYA COÐRAFÝ KEÞÝFLER, ÝLETÝÞÝM ve TEKNOLOJÝNÝN ÖNEMÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi DÜNYA YI BÝRBÝRÝNE BAÐLAYAN AÐLAR: ULAÞIM Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi Çevre ve Toplum ÜNÝTE - 11 DOÐAL AFETLER ve TOPLUM BAÞLICA DOÐAL AFET TÜRLERÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi ÝNSANLARIN DOÐAL AFETLERDEKÝ ETKÝSÝ Ölçme ve Deðerlendirme Kazaným Deðerlendirme Testi Ünite Deðerlendirme Testi Genel Deðerlendirme Testi CEVAP ANAHTARI

6

7

8 Baca BÖLÜM 01 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR Kazaným Bu bölümü bitirdiðimde; Kayaçlarýn özellikleri ile yeryüzü þekillerinin oluþum süreçlerini iliþkilendirmeyi öðreneceðim. Bu taþlardan yeryüzünde en yaygýn olaný granittir. Diðer önemli iç püskürük kayaçlar; siyenit, diyorit, gabro ve peridotittir. Granit, dayanýklý olmasý ve kendine özgü yüzey þekillerini oluþturmasý yönüyle diðer püskürük kayaçlardan ayrýlýr. Ýlk oluþtuklarýnda büyük kütleler hâlinde olan granitler, iklim koþullarýnýn etkisiyle fiziksel ve kimyasal ayrýþmalara uðradýklarýnda deðiþik boyut ve þekillerdeki bloklar hâline dönüþür. Yer kabuðunun yapýsýný büyük ölçüde magmanýn katýlaþmasý sonucu oluþmuþ doðal maddeler yani kayaçlar oluþturur. Kayaçlar bir ya da birden fazla mineralin biraraya gelmesiyle oluþmuþ kütlelerdir. Mineraller ise belli bir kimyasal formülü olan, genellikle katý ve homojen maddelerdir. Doðada yüzlerce mineral bulunur. Kayaçlar oluþumlarýna göre üç grup altýnda toplanýr: A. PÜSKÜRÜK (MAGMATÝK) KAYAÇ- LAR Püskürük kayaçlarýn ortak özelliði, magmanýn katýlaþmasý sonucu oluþmalarýdýr. Bu kayaçlar magmanýn katýlaþtýðý bölgelere göre iç püskürük ve dýþ püskürük kayaçlar olarak iki gruba ayrýlýr. Gaz, kül ve taþlar Dýþ püskürük kayaçlar Krater Volkan YER KABUÐU konisi Lav Coþku Yayýnlarý Granit kütlesi Granit kütlesi Granit bloðu Yer kabuðunun derinliklerindeki granit kütlesinin, aþýnma sonucu yüzeye çýkmasý ve yüzeyde ayrýþarak blok hâline dönüþmesi Granit bloklarýndan oluþan topoðrafyaya genel olarak tor topoðrafyasý adý verilir. 2. Dýþ Püskürük Kayaçlar Magmanýn yer kabuðuna hareketi sýrasýnda kabuðu geçerek yeryüzüne ulaþmasýyla volkanizma(püskürme) olayý gerçekleþir. Magmanýn yeryüzünde püskürerek katýlaþmasýyla dýþ püskürük kayaçlar oluþur. Genellikle koyu renkli olan bu kayaçlar ince tanelidir. Bu kayaçlardan yeryüzünde en yaygýn olanlarý; andezit, bazalt, riyolit, trakit ve volkan camýdýr. Peri bacalarýnýn bulunduðu Ürgüp - Nevþehir Yöresi nde volkanlardan püsküren lâvlarýn irili ufaklý parçalar hâlinde geniþ bir alanda birikmesiyle oluþmuþ volkan tüfleri de bu kayaçlardandýr. Bu kayaçlar çok yumuþak olmalarý nedeniyle kolayca þekillenmektedir. Ýç püskürük kayaçlar Magma Bazalt Püskürük kayaçlarýn oluþumu 1. Ýç Püskürük Kayaçlar Yer kabuðunun derinliklerindeki magmanýn, yer kabuðuna doðru hareketi sýrasýnda, yer kabuðunun içindeki çatlaklara sokularak buralarda katýlaþmasýyla iç püskürük kayaçlar oluþur. Derinlik kayaçlarý adý da verilen bu kayaçlar, magmanýn yavaþ yavaþ soðumasýyla oluþtuklarýndan açýk renkli ve iri tanelidir. Volkan tüfü Volkan tüfleriyle kaplý bir arazinin dýþ güçlerle aþýnmasý sonucu peri bacalarýnýn oluþumu Volkanik tüfler, Türkiye de Nevþehir - Ürgüp - Göreme Yöresi nde karakteristik peri bacalarýnýn oluþmasýna neden olmuþtur. 12 Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar

9 B. TORTUL (SEDÝMENTER) KAYAÇLAR Püskürük kayaçlar; yeryüzünde akarsular, rüzgârlar ve çözülme gibi dýþ etkenler tarafýndan aþýndýrýlýp küçük parçalara ayrýlýr. Bu parçalar yine dýþ etkenlerin etkisiyle taþýnarak göl, deniz ve okyanus çukurlarýnda çökelir. Bunun sonucunda tortul kayaçlar oluþur. Anahtar Bilgi Tortul taþlar, tabakalar hâlinde olduklarýndan içlerinde oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarý(fosil) bulundururlar. Dað Örnek 1 Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi, kýrýntýlý(mekanik) tortul kayaçlardan biri deðildir? A) Kum taþý B) Çakýl taþý C) Kil taþý D) Alçý taþý E) Buzul taþ Çözüm Kum taþý, çakýl taþý, kil taþý ve buzul taþ dýþ kuvvetlerin taþýdýðý çeþitli malzemelerin, çukur yerlerde birikmesiyle oluþmuþ kýrýntýlý (mekanik) tortul kayaçlardýr. Ancak alçý taþý sularýn içinde eriyik hâlde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluþmuþ kimyasal tortul kayaçtýr. Cevap D 3. Organik Tortul Kayaçlar Bitki ve hayvan kalýntýlarýnýn kapalý ortam ve basýnç koþullarý altýnda kalarak çökelmesiyle oluþan kayaçlardýr. Taþ kömürü, linyit, mercan kayalarý ve tebeþir bu tür kayaçlara en güzel örneklerdir. Deniz Tortul tabakalar Coþku Yayýnlarý C. BAÞKALAÞIM (METAMORFÝK) KA- YAÇLAR Püskürük ve tortul kayaçlar, yer kabuðu hareketleri sýrasýnda tabakalarýn aðýrlýðý nedeniyle yüksek bir basýnç altýnda kalýr. Yer in derinliklerindeki sýcaklýðýn da etkisiyle eski özelliklerini kaybeden bu taþlar bazý yeni özellikler kazanýr. Bunun sonucunda yüzeyleri daha parlak, renkleri daha koyu ve yoðunluklarý daha fazla olur. Karalardan dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemeler, okyanus ya da deniz çukurlarýnda tabakalar hâlinde birikerek tortul kayaçlarý oluþturur. Tortul kayaçlar oluþumlarýna göre üç gruba ayrýlýr. 1. Kimyasal Tortul Kayaçlar Sular tarafýndan kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle oluþan kayaçlardýr. Kireç taþý(kalker), alçý taþý(jips) ve kaya tuzu bu tür kayaçlara en güzel örneklerdir. Kimyasal tortul kayaçlarýn su ile temas etmesi sonucu kimyasal çözünme gerçekleþir. Bu durum karstik þekillerin oluþmasýna neden olur. Lapya, dolin, uvala, traverten ve maðara gibi yer þekilleri kimyasal tortul kayaçlarýn bulunduðu alanlarda oluþurlar. 2. Kýrýntýlý (Mekanik) Tortul Kayaçlar Akarsu, buzul, rüzgâr ve dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan çeþitli yerlerden aþýndýrýlan küçük parçalarýn taþýnarak, çukur yerlerde biriktirilmesiyle oluþan kayaçlardýr. Farklý irilikteki tanelerden oluþan bu kayaçlara en güzel örnekler; kum taþý(gre), çakýl taþý(konglomera), kil taþý ve buzul taþ(moren)dýr. Kayaç Tabakalarý Baþkalaþým Kayaç Sýcaklýk Yeryüzü Kayaçlarýn aðýrlýðýndan kaynaklanan basýnç Magma Baþkalaþým kayaçlarýn oluþumu Baþkalaþým Kayaç Sýcaklýk Kireç taþýnýn baþkalaþmasýyla mermer, granitin baþkalaþmasýyla gnays, kum taþýnýn baþkalaþmasýyla kuvars ve kil taþýnýn baþkalaþmasýyla killi þist oluþmuþtur. Yukarýda anlatýlan üç grup kayaç türü milyonlarca yýl içinde biribirine dönüþmektedir. Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere doðru inerek eriyip magma hâline gelir. Sonra bu magma yeryüzüne çýkýp soðuyarak püskürük kayaçlarý oluþturur. Fiziksel ve kimyasal ayrýþma ile parçalanan püskürük kayaçlar taþýnýp tabakalar hâlinde birikerek tortul kayaçlarý oluþturur. Tortul ve püskürük kayaçlar, yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalarak baþkalaþým kayaçlara dönüþmektedir. Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar 13

10 Kazaným Pekiþtirme - 1 Kazaným Pekiþtirme - 2 Aþaðýdaki cümlelerde býrakýlan boþluklara uygun olan sözcükleri yazýnýz kayaçlarýn ortak özelliði, magmanýn katýlaþmasý sonucu oluþmalarýdýr. 2. Kalker yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda dönüþür. 3. Granit bloklarýndan oluþan topoðrafyaya genel olarak... adý verilir. 4. Volkanik tüfler, Türkiye de Yöresi nde karakteristik peri bacalarýnýn oluþmasýna neden olmuþtur. Aþaðýdaki cümleleri doðru yanlýþ olarak deðerlendiriniz. 1. Kayaçlar bir ya da birden fazla mineralin biraraya gelmesiyle oluþmuþ kütlelerdir. 2. Tortul kayaçlar, yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalarak püskürük kayaçlara dönüþmektedir. 3. Ýç püskürük kayaçlarýn yeryüzünde en yaygýn olaný granittir. 4. Volkanik tüfler çok yumuþak olmalarý nedeniyle kolayca þekillendirilebilmektedir. 5. Lapya, dolin, uvala, traverten ve maðara gibi yer þekilleri... tortul kayaçlarýn bulunduðu alanlarda oluþurlar kayaçlar; bitki ve hayvan kalýntýlarýnýn kapalý ortam ve basýnç koþullarý altýnda kalarak çökelmesiyle oluþan kayaçlardýr. 7. Üç grup kayaç türünün milyonlarca yýl içinde birbirine dönüþmesine... adý verilir. 8. Kayaçlarý oluþturan, belli bir kimyasal formülü olan ve genellikle katý ve homojen hâlde bulunan maddelere... denir. 9. Tortul tabakalarýn arasýnda bulunan..., bu kayaçlarýn oluþtuklarý dönemin özellikleri hakkýnda ip ucu verir. Coþku Yayýnlarý 5. Organik tortul kayaçlarýn bir diðer adý da derinlik kayaçlarýdýr. 6. Siyenit, diyorit, gabro ve peridotit gibi kayaçlar, kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterilebilir. 7. Püskürük kayaçlar magmanýn katýlaþtýðý bölgelere göre iç püskürük ve dýþ püskürük kayaçlar olarak iki gruba ayrýlýr. 8. Dýþ püskürük kayaçlar, su ile temas edince kolayca kimyasal çözünmeye uðrarlar. 9. Tortul taþlar, genellikle tabakalar hâlinde bulunur ve içlerinde oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarý(fosil) bulundururlar , kömürün yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda baþkalaþýma uðramasýyla oluþur. 11. Alçý taþý, sularýn içinde eriyik hâlde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluþmuþ... kayaçtýr. 12. Granitin baþkalaþmasýyla..., kum taþýnýn baþkalaþmasýyla... ve kil taþýnýn baþkalaþmasýyla... oluþur , volkanik tüflerin ve bazalt türü kayaçlarýn birlikte bulunduðu arazilerde oluþur kayaçlar, magmanýn yer kabuðu içinde soðuyup katýlaþmasý sonucu oluþmuþtur. 15. Karalardan dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemeler, okyanus ya da deniz çukurlarýnda tabakalar hâlinde birikerek... oluþturur. 16. Yeryüzündeki bütün kayaçlarýn asýl kökeni dýr. 10. Kum taþý(gre), çakýl taþý(konglomera), kil taþý ve buzul taþ(moren) gibi kayaçlar organik tortul kayaçlar grubuna girer. 11. Genellikle koyu renkli olan dýþ püskürük kayaçlar ince tanelidir. 12. Andezit ve bazalt; bitki ve hayvan kalýntýlarýnýn kapalý ortam ve basýnç koþullarý altýnda kalarak çökelmesiyle oluþan kayaçlardýr. 13. Yer in derinliklerindeki sýcaklýðýn da etkisiyle eski özelliklerini kaybeden tortul kayaçlar ile püskürük kayaçlar bazý yeni özellikler kazanýr. 14. Kayaç döngüsü sonucu yüzeydeki mevcut kayaçlar derinlere doðru inerek eriyip magma hâline gelir. 15. Kaya tuzunun erimesi sonucu oluþan ve ilginç yer þekilleri oluþturan topoðrafyaya genel olarak tor topoðrafyasý adý verilir. 14 Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar

11 Kazaným Pekiþtirme - 3 Kazaným Pekiþtirme - 5 Aþaðýdaki þekilde kayaç döngüsü verilmiþtir. 1) Granit Magma IV Katýlaþým Kayaçlarý II Isý - Basýnç III 2) Bazalt A) Ýç Püskürük Baþkalaþým Kayaçlarý Tortullar I V 3) Diyorit Tortul Kayaçlar 4) Andezit B) Dýþ Püskürük a) Katýlaþma - Soðuma b) Aþýnma, taþýma, birikme c) Sýkýþma, çimentolaþma d) Yüksek sýcaklýk ve basýnç e) Erime 5) Volkan camý 6) Gabro V -... Yukarýdaki kayaç türlerini ait olduklarý grupla eþleþtiriniz. Kazaným Pekiþtirme - 6 Coþku Yayýnlarý Þekilde verilen kayaç döngüsündeki numaralar ile þeklin altýnda harflerle gösterilen durumlarý eþleþtiriniz. I -... II -... III -... IV -...a... Kazaným Pekiþtirme - 4 Aþaðýdaki fotoðraflarda gösterilen yer þekillerinin oluþumunda etkili olan kayaç türlerini uygun þekilde eþleþtiriniz. 1. Tortul kayaçlarýn içinde bulunan bitki ve hayvan kalýntýlarý 2. Granit bloklarýndan oluþan yer þekilleri... topoðrafyasý 3. Enerji elde edilen bir organik tortul kayaç 4. Diðer adý kireç taþý olan kayaç 5. Yaygýn olarak bulunan bir dýþ püskürük kayaç türü a) Traverten b) Tor topoðrafyasý c) Peribacasý 2 1) Granit ) Volkanik tüf ) Kireç taþý -...a... 3 Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar 15

12 Kazaným Deðerlendirme Testi Andezit, bazalt ve granit püskürük kayaçlardan bazýlarýdýr. Buna göre, püskürük kayaçlarýn ortak özellikleri arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yer almaz? EEE A) Dayanýklý olmalarý B) Taneli bir yapýda olmalarý C) Genellikle dirençli yapýda olmalarý D) Magmanýn soðumasýyla oluþmalarý E) Oluþtuklarý döneme ait bitki ve hayvan fosilleri bulundurmalarý 2. I. Gabro II. Granit III. Bazalt IV. Andezit Yukarýdaki kayaçlardan hangileri, iç püskürük kayaçlardandýr? AAA A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Coþku Yayýnlarý 5. Gnays, aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin baþkalaþmasý sonucu oluþur? BBB A) Linyit B) Granit C) Kum taþý D) Kireç taþý E) Taþ kömürü 6. Bitki parçalarý kalýn ve geçirimsiz tortullar arasýnda veya su içinde kalýr. Bu parçacýklar zaman içerisinde bakterilerin de etkisiyle karbon bakýmýndan zenginleþir. Böylece organik tortul kayaçlar oluþur. Buna göre, aþaðýdakilerden hangisi organik tortul kayaçlara örnek olarak gösterilebilir? BBB A) Granit B) Linyit C) Kalker D) Kum taþý E) Bazalt 7. Aþaðýdakilerden hangisi, volkan konisinin üst kesiminin þiddetli volkanik faaliyetler sonucu parçalanmasýyla oluþmuþtur? BBB A) Maar B) Kaldera C) Dayk D) Peri bacasý E) Batolit 3. Kum taþý(gre), çakýl taþý(konglomera) ve kil taþý; akarsu, buzul, rüzgâr ve dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan çeþitli yerlerden aþýndýrýlan küçük parçalarýn taþýnarak, çukur yerlerde biriktirilmesiyle oluþan kayaçlardýr. Buna göre, bu kayaçlar aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisinde yer alýr? CCC A) Ýç püskürük B) Dýþ püskürük C) Kýrýntýlý tortul D) Organik tortul E) Kimyasal tortul 8. Aþaðýda, granit kütlesinin aþýnma sonucu yüzeye çýkmasý ve yüzeyde ayrýþarak blok hâline dönüþmesi gösterilmiþtir. Granit kütlesi Granit kütlesi Granit bloðu 4. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinde, bulunduðu döneme ait fosil(canlý kalýntýsý) bulunma olasýlýðý daha yüksektir? AAA A) Kireç taþý B) Gabro C) Trakit D) Andezit E) Volkan camý Granit kütlesinde görülen bu deðiþme sonucu ortaya çýkan arazi durumuna ne ad verilir? AAA A) Tor topoðrafyasý B) Kýyý topoðrafyasý C) Karst topoðrafyasý D) Buzul topoðrafyasý E) Deniz altý topoðrafyasý 16 Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar

13 Kazaným Deðerlendirme Testi I. Organik tortul II. Ýç püskürük III. Dýþ püskürük IV. Metamorfik V. Kýrýntýlý tortul Yukarýda verilen kayaçlardan hangileri, oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan türleri hakkýnda daha çok bilgi verir? CCC A) I ve II B) I ve III C) I ve V D) II ve IV E) III ve V 13. Tüfler, volkanlardan çýkan ince boyutlu malzemelerin (özellikle küllerin) oluþturduðu kayaçlardýr. Açýk renklidir ve çok kolay aþýnýr. Aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin yaygýn olarak görüldüðü yörelerde tüfler daha fazladýr? DDD A) Traverten B) Plato C) Vadi D) Peri bacasý E) Buzul gölü 10. Peri bacalarýnýn bulunduðu Ürgüp - Nevþehir Yöresi nde volkanlardan püsküren lavlarýn irili ufaklý parçalar hâlinde geniþ bir alanda birikmesiyle oluþan ve çok yumuþak olmalarý nedeniyle kolayca þekillenen kayaç aþaðýdakilerden hangisidir? EEE A) Mermer B) Granit C) Tebeþir D) Kireç taþý E) Volkan tüfü Coþku Yayýnlarý 14. I. Volkanlardan çýkan ince boyutlu malzemelerin oluþturduðu kayaçlardýr. II. Açýk renklidir ve çok kolay aþýnýrlar. III. Yurdumuzda Nevþehir, Ürgüp, Göreme Yöresi nde karakteristik yüzey þekillerinin geliþmesine neden olmuþtur. Yukarýda volkanik tüflerle ilgili olarak verilen bilgilerden hangileri doðrudur? EEE A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) II ve III E) I, II ve III 11. Aþaðýda verilen kayaç türleri ve oluþumlarý ile ilgili eþleþtirmelerden hangisi yanlýþtýr? CCC A) Granit Ýç püskürük B) Mermer Baþkalaþým C) Kömür Kýrýntýlý tortul D) Bazalt Dýþ püskürük E) Kireç taþý Kimyasal tortul 15. Taþ kömürü, aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisine örnek olarak gösterilebilir? DDD A) Ýç püskürük B) Dýþ püskürük C) Kimyasal tortul D) Organik tortul E) Kýrýntý (Mekanik) tortul 12. Bazalt, andezit, volkanik tüf gibi kayaçlarýn yaygýn olarak görüldüðü bir yöreyle ilgili olarak; I. Ortalama yükseltisi azdýr. II. Yýllýk ortalama sýcaklýðý fazladýr. III. Aktif veya sönmüþ volkanlar yer alýr. yargýlarýndan hangileri kesinlikle doðrudur? CCC A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) I ve III E) II ve III 16. Aþaðýdaki durumlardan hangisinde, arazideki kayaç türünün belirleyici etkisi olmamýþtýr? EEE A) Pamukkale travertenlerinin oluþmasýnda B) Göller Yöresi nde karstik þekillerin yaygýn olmasýnda C) Nevþehir çevresindeki peri bacalarýnýn oluþmasýnda D) Akdeniz Bölgesi nde terra rossa topraklarýnýn oluþmasýnda E) Doðu Karadeniz kýyýlarýnda yüksek falezlerin oluþmasýnda Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar 17

14 Ünite Deðerlendirme Testi Bir araþtýrmacý bulunduðu yörede kütle hâlinde bulunan granit bloklarýnýn zamanla deðiþik boyut ve þekillerde bloklara dönüþtüðünü gözlemlemiþtir. Buna göre, söz konusu yöredeki granit kütlelerinin bloklara ayrýþmasý, aþaðýdakilerden hangisinin sonucudur? CCC A) Volkanizmanýn etkili olmasýnýn B) Beþerî faktörlerin etkili olmasýnýn C) Fiziksel ve kimyasal ayrýþmaya uðramasýnýn D) Bitki köklerinin granit bloklarýný ayrýþtýrmasýnýn E) Çukur alanlardaki tortul tabakalarýn kalýnlýðýnýn artmasýnýn 2. Aþaðýdakilerden hangisi, kayaçlarýn ilk çaðlardaki kullaným alanlarýndan biri deðildir? BBB A) Bitki öðütme B) Enerji üretimi C) Kesici alet yapýmý D) Kap kacak yapýmý E) Süs eþyasý yapýmý Coþku Yayýnlarý 5. Ýlk çaðlarda insanlar kayaçlarý oymak suretiyle barýnma ihtiyaçlarýný gidermiþlerdir. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin oyularak barýnak olarak kullanýmý daha yaygýndýr? AAA A) Volkanik tüf B) Granit C) Mermer D) Andezit 6. I. Elmas II. Jips III. Bazalt IV. Kaya tuzu E) Volkan camý Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi, suda kolayca çözünebilir? DDD A)IveII B)IveIII C)IIveIII D) II ve IV E) III ve IV 7. Dað 3. Kayaçlar oluþtuklarý yer bakýmýndan yerin altýnda ve yerin üstünde oluþanlar olarak gruplandýrýlýrsa, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi diðerlerinden farklý bir grupta yer alýr? AAA A) Diorit B) Konglomera Deniz C) Jips D) Kalker E) Kum taþý X 4. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, bir kayacýn sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle bir baþka kayaca dönüþmesiyle meydana gelmiþtir? AAA A) Mermer B) Kömür C) Granit D) Volkanik tüf E) Bazalt Yukarýdaki kesitte X ile gösterilen bölümde aþaðýdaki kayaç türlerinden hangileri daha yaygýn olarak bulunur? EEE A) Gabro ve siyenit B) Andezit ve bazalt C) Granit ve mermer D) Volkanik tüf ve Diorit E) Konglomera ve kum taþý 18 Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar

15 Ünite Deðerlendirme Testi Aþaðýda, bir volkan konisi kesiti gösterilmiþtir. I II IV III YER KABUÐU 12. I. Sýcaklýk II. Canlýlar III. Basýnç IV. Çözünme Yukarýdakilerden hangileri, kayaç türlerinin metamorfizmaya uðramasýnda etkili olmaktadýr? BBB A)IveII B)IveIII C)IIveIII D) II ve IV E) III ve IV V Buna göre, numaralandýrýlan alanlarýn hangisinde granit, siyenit ve gabro türü kayaçlarýn oluþmasý beklenir? AAA A) I B) II C) III D) IV E) V 9. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisiyle oluþmuþ yer þekilleri daha dayanýklýdýr? DDD A) Kum taþý B) Kömür C) Kil taþý D) Granit E) Kireç taþý 10. Aþaðýdakilerden hangisi, karbonlu organik tortul kayaçlara örnek olarak gösterilebilir? BBB A) Kil taþý B) Taþ kömürü C) Bazalt D) Kalker E) Granit Coþku Yayýnlarý 13. Eriyebilen kayaç türlerinin bulunduðu alanlarda oluþan çukurluklarýn sularla dolmasý sonucu karstik göller oluþur. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin yaygýn olarak bulunduðu bölgede, erime sonucu oluþan karstik göllere rastlanýr? CCC A) Þist B) Bazalt C) Kalker D) Volkan camý E) Diyorit 14. Ayný bölgenin farklý yörelerinde andezit, kil, kum taþý, marn ve volkanik tüfler bulunmaktadýr. Bu yörelerde oluþan yer þekillerinin yükseltileri farklýdýr. Bu durumun temel nedeni aþaðýdakilerden hangisidir? DDD A) Yörelerin bitki örtülerinin farklý olmasý B) Yörelerin sýcaklýk deðerlerinin farklý olmasý C) Yörelerde farklý dýþ kuvvetlerin etkili olmasý D) Kayaçlarýn aþýnýma karþý farklý dirençte olmalarý E) Bazý yörelerdeki kayaçlarýn içinde fosil bulunmasý 11. Aþaðýdakilerden hangisi, metamorfizmaya (baþkalaþým) uðramýþ kayaçlarýn ortak özelliklerinden biridir? CCC A) Ýçlerinde fosil bulunmasý B) Suda kolayca çözünmeleri C) Aþýnýma karþý dirençli olmalarý D) Enerji üretiminde kullanýlmalarý E) Karbon bakýmýndan zengin olmalarý 15. Kireç taþýnýn baþkalaþmasý sonucu, aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi oluþmuþtur? AAA A) Mermer B) Granit C) Bazalt D) Kömür E) Kum taþý Ünite 1 : Topoðrafya ve Kayaçlar 19

16