İnsan Kaynakları Muhasebesi. Doç. Dr. Uğur Kaya

Transkript

1 İnsan Kaynakları Muhasebesi Doç. Dr. Uğur Kaya İstanbul

2 Yayın No : 3016 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Aralık 2013 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Da ğı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya baş ka her han gi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt : Beta Basım A.Ş. : Net Kırtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. Şti. Taksim Cad. Yoğurtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyoğlu/İST. (Sertifika No ) (0-212) Kapak Tasarım : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 12028) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 Değerli Eşime, oğlum Muhammed ve kızım Emine Büşra ya sevgilerimle

4

5 İçindekiler v ÖNSÖZ İnsan kaynağı, işletmeler için vazgeçilmez üretim faktörlerinin başında gelmektedir. Zira işletmelerdeki üretim faktörlerinin tümü ancak insanın yardımıyla işletme amaçlarına katkı sağlayabilecek nitelik kazanmaktadır. Ne var ki geleneksel muhasebe anlayışında, işletme faaliyetlerinin yürütülmesinde kullanılan makine ve teçhizat gibi üretim faktörleri edinildiği tarih itibariyle varlık olarak kayda alınırken, bu faktörlere varlık niteliği kazandıran insan kaynağı ise görmezden gelinmektedir. Öte yandan günümüzde birçok işletme, insan kaynaklarının önemini vurgulamak amacıyla, faaliyet raporlarında çalışanlar en büyük varlığımızdır gibi ifadelere yer vermekte, ancak hiçbirisi bilançosunda sözkonusu kaynağa ait bir bilgiye yer vermemektedir. Bu durumun temel gerekçesi olarak, sözkonusu işletmelerin muhasebe politikalarına yön veren geleneksel muhasebe anlayışının insan kaynağının varlık olarak kayda alınmasına izin vermemesi gösterilmektedir. Zira sözkonusu anlayışa göre, işletmenin insan kaynağı üzerinde kontrol gücünün bulunmaması ve de değerinin doğru tespit edilememesi gibi hususlar nedeniyle işletmelerdeki insan kaynaklarıyla ilgili harcamaların varlık olarak kayıtlara alınması mümkün değildir. Muhasebeyi bir bilgi kaynağı olarak kullanmak isteyen her işletme, geleneksel muhasebenin öne sürdüğü yukarıdaki gerekçeleri göz ardı ederek, insan kaynaklarına yaptığı yatırım harcamalarını varlık olarak kayda almak ve insan kaynaklarıyla ilgili politikalarını belir-

6 vi Doç. Dr. Uğur Kaya lerken bu bilgiyi kullanmak durumundadır. Nitekim işletmelere bu konuda destek sağlamak amacıyla 1960 lı yılların başında hem teorik hem de uygulama boyutuyla insan kaynakları muhasebesi gibi yeni bir muhasebe yaklaşımı gündeme gelmiş ve sözkonusu yaklaşım işletmelerdeki insan kaynaklarını makul bir değerle ölçerek, işletmenin aktifleri arasında raporlamayı hedeflemiştir. İnsan kaynaklarına ilişkin muhasebe politikalarına geleneksel muhasebeye göre son derece farklı bakış açısı getiren insan kaynakları muhasebesi, özellikle ortaya çıktığı ilk yıllarda başarıyla uygulanmış, sonraki yıllarda önemini kısmen yitirmiş, günümüzde ise aynı önemini yeniden kazanmıştır. Nitekim bu kitap, kökleri 1960 lı yıllara dayanan ve günümüzde de önemini koruyan bu muhasebe anlayışını sonraki yıllara da taşıma çabalarına katkı sağlamak, ayrıca insan kaynağını varlık olarak raporlamak isteyen tüm işletmelere kısmen de olsa rehber niteliğinde bilgi sunabilmek amacıyla hazırlanmıştır. Tüm eksiklerine rağmen insan kaynakları muhasebesi konusunda Türkçe yazılmış birkaç eserden birisi olan bu kitabın, son haline gelmesine katkı sağlayan değerli hocam Prof. Dr. Yusuf Sürmen e, kitabın yazılma sürecinde bana maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen değerli eşime ve çocuklarıma sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca kitabın basımını gerçekleştiren Beta Yayınevine ve çalışanlarına da şükranlarımı sunarım. Doç. Dr. Uğur Kaya Trabzon,

7 İçindekiler vii İÇİNDEKİLER Önsöz......v Giriş...1 BİRİNCİ BÖLÜM İŞLETMELERDE İNSAN KAYNAKLARI - MUHASEBE İLİŞKİSİ ve İNSAN KAYNAKLARI MUHASEBESİ 1.1. Genel Açıklama İnsan Kaynakları Kavramının Tanımı ve Açıklaması İşletmelerde İnsan Kaynaklarının Yeri ve Önemi İşletmelerde İnsan Kaynaklarına Yönelik Faaliyetler İnsan Kaynakları Muhasebe İlişkisi: İnsan Kaynakları Muhasebesi ve Kavramsal Çerçevesi İnsan Kaynakları Muhasebenin Tanımı ve Açıklaması...14

8 viii Doç. Dr. Uğur Kaya İnsan Kaynakları Muhasebesinin Fonksiyonları İnsan Kaynakları Muhasebesinin Tarihsel Gelişimi İşletmelerde İnsan Kaynakları Muhasebe Sisteminin Kurulma Süreci ve Uygulanması İnsan Kaynakları Muhasebe Sistemlerinin Tanıtımı İnsan Kaynakları Muhasebe Sisteminin Seçimi İnsan Kaynakları Muhasebe Sisteminin Tasarımı ve Uygulanması İnsan Kaynakları Muhasebesinin Geleneksel Muhasebe ile Karşılaştırılması...48 İKİNCİ BÖLÜM İŞLETMELERDE İNSAN KAYNAKLARININ MALİYET ve DEĞERİNİN ÖLÇÜLMESİNE YÖNELİK MODELLERİN TANITIMI ve DEĞERLENDİRİLMESİ 2.1. Genel Açıklama Maliyet ve Değer Terimlerinin Tanımı ve Açıklaması İnsan Kaynaklarının Ölçümüne Yönelik Maliyet ve Değer Tabanlı Modellerinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi Ölçmede Esas Alınacak İlkeler Maliyet Tabanlı Ölçüm Modellerin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi...60

9 İçindekiler ix Tarihi Maliyet Modeli ve Değerlendirilmesi Yenileme Maliyeti Modeli ve Değerlendirilmesi Fırsat Maliyeti Modelinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi Değer Tabanlı Ölçüm Modellerinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi Parasal Değer Ölçüm Modellerinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi Satın Alınmamış Şerefiye Modeli ve Değerlendirilmesi Gelecekteki Ücret Ödemelerinin İskonto Edilmesi Modeli Çalışanların Gelecekte Elde Edecekleri Kazançların İskonto Edilmesi Modeli Stokastik (Tahmini) Fayda Modeli ve Değerlendirilmesi Parasal Olmayan Değer Ölçüm Modellerinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi Bireysel Değer Ölçüm Modeli Grup Değeri Ölçüm Modeli Diğer Ölçüm Modelleri Modellere İlişkin Genel Değerlendirme...97

10 x Doç. Dr. Uğur Kaya ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞLETMELERDE İNSAN KAYNAKLARI FAALİYETLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ve RAPORLANMASI 3.1. Genel Açıklama İnsan Kaynaklarına Yönelik Faaliyetlerin Muhasebeleştirilmesi Muhasebeye Konu Olan İnsan Kaynakları Faaliyetleri ve Finansal Boyutları Muhasebeye Konu Olan İnsan Kaynakları Faaliyetleri İnsan Kaynakları Faaliyetlerinin Finansal Boyutları İnsan Kaynakları Faaliyetlerinin Geleneksel Muhasebe Anlayışına Göre Muhasebeleştirilmesi İnsan Kaynakları Faaliyetlerinin İnsan Kaynakları Muhasebesi Anlayışına Göre Muhasebeleştirilmesi İnsan Kaynakları Faaliyetlerinin Raporlanması Raporlamanın Önemi ve Gerekliliği Raporlama Standartları Raporlama Yöntemleri Raporlama Yöntemlerinin Değerlendirilmesi Raporlama Uygulamalarının Günümüzdeki Durumu...164

11 İçindekiler xi Genel Değerlendirme ve Sonuç Kaynakça...175

12 xii Doç. Dr. Uğur Kaya TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: İnsan Kaynaklarına Gelecekte Yapılacak Ücret Ödemelerinin Bugünkü Değeri...75 Tablo 2: Çalışanların Yaş ve Niteliklerine Göre Dağılımı...79 Tablo 3: Çalışanların Yaş ve Niteliklerine Göre Yıllık Ortalama Kazançları...79 Tablo 4: Niteliksiz Çalışanların Gelecekteki Kazançlarının Bugünkü Değeri (25-34 Yaş Arası)...80

13 İçindekiler xiii ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Şekil 2: Şekil 3: Şekil 4: Şekil 5: Şekil 6: Şekil 7: Şekil 8: Şekil 9: İnsan Kaynakları Muhasebesinin Unsurları...17 İnsan Kaynakları Muhasebesinin Fonksiyonları...24 İnsan Kaynaklarına İlişkin Maliyet Türleri...55 Tarihi Maliyeti Modeli...63 Yenileme Maliyeti Modeli...68 Bireyin İşletme İçin Değerini Belirleyen Etkenler Modeli (Revize Edilmiş)...86 Bir İşletmedeki Grup Değerinin Belirleyicilerine İlişkin Likert Modeli...88 Genişletilmiş Bilanço Yapısı Genelleştirilmiş Maliyet Tabanlı İnsan Kaynakları Muhasebesi Modeli...125

14 xiv Doç. Dr. Uğur Kaya