4. ÜNİTE DOĞRU AKIM MAKİNALARININ DEVREYE BAĞLANTI ŞEMALARI

Transkript

1 4. ÜNİTE DOĞRU AKIM MAKİNALARININ DEVREYE BAĞLANTI ŞEMALARI KONULAR 1. Doğru Akım Jeneratörleri 2. Doğru Akım Jeneratörlerinin Paralel Bağlanması 3. Doğru Akım Motorları

2 4.1. Doğru Akım Jeneratörleri DC Jeneratörlerin Çalışma Esasları Jeneratörlerin çalışma esasları endüksiyon prensibine dayanır. Harici bir manyetik alan içerisinde dönen bobinde gerilim indüklenir. indüklenen gerilimin yönü Lenz kanununa göre kendisini oluşturan harici manyetik alana zıt bir EMK üretecek yöndedir. Üretilen bu EMK, dış devreye alınarak enerji ihtiyacı olan alanlarda kullanılır. Kısaca açıklamak gerekirse; elektrik enerjisi üretmek için iki temel eleman ve bir işleve ihtiyacımız vardır. Bunlar; Manyetik alan: Doğal mıknatıs veya elektromıknatıs ile elde edilebilir. İletken: Elektrik akımını ileten maddedir. (Bakır telden yapılan bir bobin olabilir.) İşlev: İki elemandan en az birinin hareket etmesidir. (Genellikle iletken hareketlidir.) Şekil 4.1 de bu temel elemanlar ve işlevleri görülmektedir. Şekil 4. 1: İki temel eleman ile işlevin bir araya getirilmesi ve jeneratörün çalışma prensibi Geriye kalan bunların uygun biçimde bir araya getirilmesinden ibarettir. Bir araya getirilirken dikkat edilmesi gereken husus; hareket gerçekleşirken iki temel elemanın birbirlerinden etkilenmesini sağlamaktır. Bunun için de, ya manyetik alan 88

3 iletken demetinin içerisinde oluşturulur veya iletken demeti manyetik alan içerisinde tutulur. Yani döner mıknatıslı veya döner bobinli olur. Küçük güçlü jeneratörlerde genellikle manyetik alan dışta iletken demeti ise içte bulunur. Elde edilen gerilimin yönü hareketin ve manyetik alanın yönüne bağlı olarak değişir. Hareketin yönü veya manyetik alanın yönü değişirse oluşan gerilimin dolayısıyla dışarı alınan akımın yönü değişir. Elektrik makineleri dairesel hareket gerçekleştirdikleri için oluşacak olan akımın yönü, hareket yönüne bağlı olarak sürekli değişir. Şekil 4.1 de dikkat edilirse, bobinin üst (N kutbu) kısmında ve alt (S kutbu) kısmında akım yönleri farklıdır. Sağ el kuralı ile de oluşacak akımın yönü tespit edilebilir. Buraya kadar anlatılanlar jeneratörün temel çalışma esasıdır Jeneratörlerde Komütasyon Kutbu ve Dengeleme Sargısının Kullanımı Jeneratörlerin bir bobininde akımın fırçalar ve kolektör yardımı ile yön değiştirmesine komütasyon denir. Komütasyon kolaylaştırmak için çeşitli yöntemler kullanılır. Bunlardan biri komütasyon kutbu adı verilen yardımcı kutupların kullanılmasıdır. Komütasyon kutupları ana kutupların arasına tam nötr bölgesine konur. Şekil 4.2 de komütasyon kutbunun kullanımı görülmektedir. Şekil 4.2 Komütasyon kutbunun kullanımı DC Jeneratörlerin Yapısı ve Çeşitleri DC jeneratörlerin yapısı başlıca dört kısımdan oluşur. Bunlar: Gövde ve kutuplar (Resim 4.1) 89

4 Endüvi ve göbek (Resim 4.2) Kolektör ve fırçalar (Resim 4.3) Yatak, kapak ve diğer parçalar (şekil 4.4) Endüvi manyetik alanının kutup manyetik alanına karşı gösterdiği zorluğa endüvi reaksiyonu denir. Şekil 4.3 Dengeleme sargısının kullanımı (a) ve bu sargının endüvi reaksiyonuna etkisi (b) Resim 4. 1 Gövde ve manyetik alan kutup sargıları 90

5 Resim 4.2 Değişik endüvi örnekleri Resim 4.3 Değişik kolektör ve fırça örnekleri 91

6 Şekil 4.4 Kapaklar ve diğer parçalar DC Jeneratörlerin Çalışması Jeneratörlerin çalışma esaslarında anlatılan ve şekil 4.1 de oluşumu gösterilen akım her yarım turda yön değiştirir. Büyük güçlü jeneratörlerde kutuplar elektromıknatıslardan oluşur. Kutupları oluşturan bu elektromıknatıslara uyartım sargısı ismi verilir. Şekil 4.5 DC jeneratör ve kısımları 92

7 Yönü değişken olan bu akımı tek yönlü olarak dışarı alabilmek için kolektör (komütatör) ve fırçalardan oluşan bir düzenek kullanılır. Şekil 4.8 ve şekil 4.6 u inceleyiniz. Şekil 4. 6 DC jeneratörlerinin çalışması Dışarıdan Uyartımlı şönt Jeneratör Uyartım sargısı harici bir DC kaynak tarafından beslenen jeneratörlere dışardan uyartımlı jeneratörler denir. Şönt jeneratörlerde uyartım (indüktör) sargısı endüvi sargılarına paralel bağlanmıştır. Şönt dinamolarda endüvi uçları A-B, kutup sargı uçları I-K, yardımcı kutup sargı uçları ise G-H harfleri ile belirtilir. Uyartım direncinin uçları t-s-q ile gösterilir. Şekil4. 7 yi inceleyiniz Kendinden Uyartımlı şönt Jeneratör Uyartım sargısını kendi ürettiği enerji ile besleyen jeneratörlere kendinden uyartımlı denir. Sargı uçları harfle gösterilirken dışarıdan uyartımlı şönt jeneratörden farklı olarak kutup sargı uçları C-D ile gösterilir. Şekil 4.8 i inceleyiniz. 93

8 Şekil 4. 7 Dışarıdan uyartımlı şönt jeneratör Şekil 4. 8: Kendinden uyartımlı şönt jeneratörler ve bağlantıları a-yalnız ana kutuplu şönt jeneratör b- Ana kutup ve yardımcı kutuplu şönt jeneratör c- Ana kutup, yardımcı kutup ve dengeleme sargılı şönt jeneratör 94

9 4.9) Kompunt Jeneratör Hem seri hem de paralel iki farklı kutup sargısı bulunan jeneratörlerdir (Şekil Şekil 4.9 Kompunt dinamoların sargıları ve bağlantıları,yalnız ana kutuplu kompunt jeneratör, ana ve yardımcı kutuplu kompunt jeneratör Seri ve paralel kutup sargıları birbirlerinin alanlarını destekliyorsa buna eklemeli kompunt, birbirlerinin alanlarını zayıflatıyorsa buna ters kompunt denir (Şekil 4.13). Şekil 4.10: Kompunt jeneratörlerde kutup sargıları a- Eklemeli kompunt, b- Ters kompunt 95

10 Seri Jeneratör Uyartım sargısının endüvi sargısına seri bağlı olan jeneratörlerdir. Sargı uçları gösterilirken şönt jeneratörlerden farklı olarak kutup sargı uçları E-F harfleri ile gösterilir. Şekil 4.11 i inceleyiniz. Şekil 4.11 Seri Dinamonun devre bağlantısı DC Jeneratörlerde Gerilim ve Polarite Miktarının Denetimi Jeneratörlerde gerilim ayarı yapabilmek için; kutuplardan geçen uyartım akımının, dolayısıyla kutupların manyetik alanlarının denetlenmesi gerekir DC Jeneratörlerde Arıza Giderme Jeneratörlerde arızalar; kutuplarda, kolektör ve fırçalarda, endüvide ve yatakkapak gibi elemanlarda meydana gelir Kutup Arızaları Devre kopukluğu:sarım dikkatsizliği, sarsıntı, çekme, dışarıdan darbe veya bobin içerisinde meydana gelen bir kısa devre sonucu oluşabilir. 96

11 Sargı uçları devreden ve endüviden ayrılarak seri lamba ile kontrol edilerek kopukluğun hangi sargıda olduğu bulunabilir. Kısa devre:bobin uçlarının veya sarımların birbirlerine veya gövdeye değmesidir. Kısa devre kontrolü voltmetre ile yapılır. Kutup sargılarına gerilim uygulanarak her bobinin ucundaki gerilim ölçülür. Farklı gerilim ölçülen bobinin içerisinde kısa devre vardır. Gövdeye kaçak:kutup sargılarının yalıtkanlığının bozulması, bağlantı ve kutup bobinlerinin birbirlerine değmesi ile olabilir. Kontrol için, bobin bağlantıları çözülüp seri lamba ile ölçülür Kolektör ve Fırça Arızaları Kolektörde oluşan arızalar, gövdeye kaçak ve iki veya daha fazla dilimin kısa devre olmasıdır. Dilimler arası temizlenerek giderilebilir. Fırçaların kolektöre bastığı noktada şerare meydana geliyorsa fırçada arıza vardır. Çeşitli sebeplerden kaynaklanan bu arıza fırçanın değiştirilmesiyle giderilir Endüvi Sargı Arızaları Endüvide kısa devre: Arızalı bobinde yüksek ısı oluşur ve bağlı olduğu kolektör dilimlerinde kararmalar meydana gelir. Arızalı endüvi, endüvi ölçüm cihazı (Growler) üzerine konulup bobin olukları üzerine ince bir sac konulur. Sac hangi bobin üzerinde titrerse o bobin arızalıdır. Kopukluk: Endüvinin ısınması, kolektörde kararma ve fırçalarda Ģerare ile kendini gösterir. Arızalı endüvi Growlercihazına konup kolektör dilimleri arasındaki gerilim ölçülür. Kopuk olan bobinde gerilim ölçülemez. Gövdeye kaçak: Kolektörde Ģerare ve endüvide aşırı ısınma ile kendini gösterir. Seri lamba ile kontrolden sonra, bobin uçları kolektörden ayrılarak yine seri lamba ile kaçağa sebep olan bobin veya bobinler bulunabilir Yatak ve Mekanik Arızalar DC makinelerinde en çok arıza yapan parçalardan biri yataklardır. Uzun süre çalışmaktan veya bakımsızlıktan bozulabilir. Gürültülü ve vuruntulu çalışma ile kendini gösterir. Yatakların değiştirilmesi ile düzeltilir. 4.2.Doğru Akım Jeneratörlerinin Paralel Bağlanması Şönt Jeneratörlerin Paralel Bağlanması: Doğru akım şebekelerinin yükü, günün belirli saatlerinde değişik özellik gösterir. Bu yük değişimini her an için bir jeneratörle karşılamak imkânsız ve ekonomik olmayabilir. Bu nedenle bir jeneratör yerine iki veya daha fazla jeneratörle beslemek 97

12 daha yararlı ve ekonomik olur. Yükün az olduğu saatlerde bir jeneratörle, yükün arttığı saatlerde ikinci veya üçüncü jeneratör birinci jeneratöre paralel bağlanarak yük karşılanır. Şekil 4. 12: Şönt dinamoların paralel bağlanması Yükün iki veya daha fazla jeneratörle karşılanması işleminde jeneratörlerin birbirine paralel bağlanması gerekir. Aşağıda şönt jeneratörlerin paralel bağlanmasını gösteren şema görülmektedir. Kompunt Jeneratörlerin Paralel Bağlanması: Yük değişimi fazla ve sık olan şebekelerde kullanılan jeneratörlerin paralel bağlanmaları, şönt jeneratörlerde olduğu gibidir. Paralel bağlama sırasında jeneratörlerden birisinin şönt sargısında olabilecek bir kopukluk sonunda bu jeneratörün motor olarak çalışacağı da unutulmamalıdır. Bu istenmeyen durumu önlemek amacıyla her iki jeneratörün seri sargısı bir iletkenle birleştirilmektedir. Bu iletkene denge iletkeni veya denge barasi adı verilir. Bu iletkenin direnci, seri sargı dirençlerinden küçük olmalıdır. Paralel bağlamada, jeneratör gerilimleri normal değerlere yükseltilir. Her iki şalter de aynı anda kapatılır. Bağlantının açık çizimi örnek resimde verilmiştir. 98

13 Şekil 4. 13: Kompunt jeneratörlerin paralel bağlanması Resim 4.4: Doğru akım motoru 99

14 4.3.Doğru Akım Motorları DA Makinesinin Yapısı Doğru akım makineleri dönen kısım (endüvi), duran kısım (indüktör), yatak, kapak, fırça ve kolektörden oluşur (Resim 4. 4) Parçalarının Görevleri Endüktör (Duran Kısım) Görevi manyetik alan meydana getirmektir. İndüktör sargısı DA makinesiningövdesinde bulunur, vida veya somunlarla gövdeye tutturulur (Şekil 1.1). İndüktör (kutup) nüvesi İndüktör bobini Şekil 4.14: Endüktör Resim 4.5: Sabit mıknatıslı kutuplar 100

15 Doğru akım makinesinin özelliğine göre endüktör sargısı yapısal değişiklikler gösterir. Küçük güçlü DA makinelerinde ve pilli oyuncakta daimi mıknatıs, endüktör olarak görev yapmaktadır (Resim 4.5). Doğru akım motorlarında kutup sayısı, alternatif akımmakinelerinde olduğu gibi hız, indüklenen gerilim ve akımın frekansına bağlı değildir.burada kutup sayısı makinenin gücüne ve devir sayısına göre değişir. Endüktör, makineningücüne (büyüklüğüne, çapına) ve devir sayısına göre 2, 4, 6, 8 veya daha çok kutuplu olur Endüvi (Dönen Kısım) DA makinelerinde dönen, mekanik enerjinin alındığı kısımdır (Resim 4.6). Doğruakım makinesinin yapısına göre çeşitli ebatlarda yapılmaktadır. Endüvi üzerinde kolektör ve preslenmiş sac paket bulunur. Sac üzerindeki emaye yalıtkanlı iletkenlerden akım geçtiğinde motor olarak çalışır yani döner. Manyetik alan içindeki endüvi dışarıdan bir kuvvetle döndürülürse DA gerilim üretir yani dinamo görevi yapar. Resim 4.6: Endüvinin alt ve yan görüntüsü Şekil 4. 15: Endüvi yapısı Endüvi üzerinde kolektör vardır ve bakır dilimlerden oluşur. Endüvidebulunan iletkenler bu dilimlere lehimlenerek ya da presle bağlanır (Resim 4.7). 101

16 Resim 4.7: Kollektör ve iletkenlerin bağlantısı Fırça ve Fırça Yatağı Fırça, doğru akım makinesi motor olarak çalışıyorsa gerilim uygulanmasını sağlar.doğru akım makinesinin özelliğine göre boyutu değişmektedir (Resim 4.8). Fırçanın kolektörlere uygun basınçla basması gereklidir. Bu nedenle doğru akım makinelerinin fırçaları üzerinde baskı yayları bulunur (Resim 4.9). Resim 4.8: Fırçalar ve baskı yayı Fırça, fırça yuvasına yerleştirilir. Baskı yayının gevşek ya da çok sıkı olması motorun verimli çalışmasını engeller (Resim 4.10 ve 4.11). 102

17 Resim 4.9: FFırça ve baskı yayları Yatak Kapak ve Diğer Parçalar Doğru akım makinelerinin en önemli parçalarından biri de yataklarıdır. Endüvideolduğu gibi yataklar da periyodik bakım gerektirir. Bilezikli tip metal yataklar ya da bilyeli yatak kullanılır. DA makinelerinin soğutulması için çeşitli tip yapıda pervaneler kullanılır (Resim 4.12). Resim 4.10: Doğru akım motor yatağı(rulmanlı), pervane DA Motorunun Çalışması Doğru akım motoru, içinden akım geçen iletkenin manyetik ortam dışına itilmesiprensibine göre çalışır (Şekil 4.17). Motorlarda manyetik alanı endüktör oluşturmaktadır. İçinden akım geçen iletkenler ise endüvi üzerinde bulunur. 103

18 Şekil 4.16: Akım geçen iletkenin manyetik alan içindeki durumlar Şekil 4.17: İçerisinden akım geçen iletkenin durumu Endüvi üzerindeki iletkenlere fırça ve kolektör yardımıyla doğru gerilim uygulanır. Böylece endüvi üzerindeki iletkenden akım geçer ve manyetik alan oluşur. Endüviden geçen akım, manyetik alan oluşturur ve kutuplarda oluşan manyetik alanı bozar. Bu durumda endüvi reaksiyonu oluşur. Bu istenmeyen durumu ortadan kaldırmak için yardımcı kutup kullanılır. Bazı küçük güçlü motorlarda yardımcı kutup olmayabilir (Şekil 4.19). 104

19 Şekil 4.18: Yardımcı kutbun endüviye bağlantısı Şekil 4.19:: İçinden akım geçen iletken manyetik alan dışına itilmesi Endüktör sargısının manyetik alanı (N S), endüvide üzerinde manyetik alan oluşturan iletken veya iletken demetini dışa doğru iter. Bu itilme, mil etrafında dön- 105

20 meyi meydana getirir. N ve S kutupları, endüviden geçen akım yönüne göre iletken veya iletken demetini manyetik ortamın dışına iter. Bu itilme prensibi, doğru akım motorlarının çalışma esasını oluşturur. İletkenden geçen akım yön değiştirirse itilme yönü de değişir. İtilme yönünün değişmesi motorun dönüş yönünü de değiştirir (Şekil 4.20) DA Motorlarında Uyartım Doğru akım motorlarının çalışması için endüktörde manyetik alan bulunması ve endüviden akım geçmesi gerekir. Endüktöre doğru akım uygulandığında manyetik alan yani mıknatısiyet oluşturmaktadır. Doğru akım motorunun endüktör sargısının manyetik alan oluşturmak için dışarıdan çektiği akıma uyartım akımı denir. Endüktör sargısının uyartım geriliminin kaç volt olacağı motor etiketi üzerinde belirtilir DA Motorlarının Sargı Yapıları ve Özellikleri Çalışma prensipleri aynı olmakla birlikte farklı yapıda doğru akım motorları da kullanılmaktadır. Bu motorları birbirlerinden ayıran en büyük fark endüktör sargılarının yapılarında görülür. İşletmelerde üç farklı yapıda doğru akım motoru kullanılmaktadır. Bunlar; şönt, seri ve kompunt motorlardır Şönt Motor Endüktör Yapısı Şönt motor endüktör sargısının özelliği ince kesitli, çok sipirli (sarımlı) olmasıdır (Resim 4.13). Şönt motorların endüktör sargısı endüviye paralel bağlanır (Bağlantı şemalarında C D harfleri ile sembolleri gösterilir.). Resim 4.13 Şönt motor endüktör sargısı Seri Motor Endüktör Yapısı Seri motorun endüktör yapısı şönt motor endüktör sargısına kıyasla kalın kesitli, azsipirli (sarımlı) dir (Resim 4.14). Endüvi ile seri bağlanır. Seri sargı uçları bağlantı şemalarında E F harfleri ile gösterilir. 106

21 Resim 4.14 Seri motor endüktör sargısı Kompunt Motor Kompunt motor da endüktör sargısı olarak şönt ve seri olmak üzere iki tip sargıbulunur. Kompunt motor, istenirse şönt veya seri motor olarak da çalışabilir. Ancak şönt sargı endüviye paralel; seri sargı endüviye seri bağlandığında kompunt bağlantı yapılır DA Motorlarında Devir Sayısı Ayarlaması Sabit Kutup Geriliminde Kutup Alan Şiddetini Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı Bu şekilde devir değiştirme, şönt ve kompunt motorların endüktör sargına seri olarak qst reostası bağlanarak yapılmaktadır. Reosta ile endüktörden geçen uyartım akımı azalırsa manyetik alan zayıflar, motorun devir sayısı artar. Reosta direnci artırılırsa bu kez endüktörden geçen akım azalır ve devir sayısı artar. Akımın artırılması veya azalmasını ampermetreden görebiliriz. DA motorlarının yol almasında LMR reostası kullanılır. 107

22 Şekil 4.20: Şönt motora ait devir sayısı ayarlama bağlantısı Seri Motorlarda Devir Sayısı Ayarı Qst reosta ile seri sargı üzerinde düşen gerilim değiştirilir. Reosta seri sargıya paralel bağlanır, reosta direnci artınca endüktörden geçen akım artar. Böylece manyetik alan şiddetinde artar. Manyetik alan artması devir sayısında azalmaya neden olur. Reostanın direnci azalınca endüktörden geçen akım reostayı tercih eder. Böylece seri sargıdan geçen akım azalır, akımın azalması manyetik alanı azaltır ve motorun devir ayında artma meydana gelir. Seri motorlar için ideal devir şeklidir ancak 108

23 reosta direnci sıfıryapılarak devir sayısının aşırı olması sakınca oluşturabilir. Ayrıca reosta direnci sıfırdabırakılıp durdurduktan sonra başlatma yapılmamalıdır çünkü motorun yanmasına sebep olur (Şekil 4.22). Şekil 4.21: Seri motora ait devir sayısını değiştirme bağlantısı Bazı seri motorların yapımı sırasında endüktör sargısından kademeli uçlar çıkarılmış olabilir. Bu durumda, endüktör sargısından çıkan kademeli uçlara DA gerilim uygulanınca değişik manyetik alan şiddetleri oluşur. Seri sargıdaki manyetik alan değişikliği, devir sayılarının farklı olmasını sağlar. Manyetik alan şiddeti azaldıkça devir artar. Manyetik alan şiddeti arttıkça devir sayısında azalma görülmektedir (Şekil 4.23). Doğru akım motorlarına yol vermede sıklıkla qst ve LMR reostası kullanılmaktadır. Qst reostasının üç ucu vardır (Resim 4.15). 109

24 Şekil 4.22: Endüktörden kademeli devir değişimi Resim 4.15 Qst reostası Motora Uygulanan Gerilimi Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı Gerilimi değiştirilerek devir sayısı ayarı en çok kullanılan tekniklerden biridir. Endüvi devresine seri şekilde qst reostası bağlanır. Direncin artırılıp azaltılması en- 110

25 düviden geçen akımın değişmesini sağlar. Endüvi üzerindeki akım değişmesi gerilimindeğişmesini sağlar. Endüktör gerilimi sabit tutulup endüviden geçen akım artarsa devir sayısı artar.endüviden geçen akım azalırsa devir sayısı azalır (Akımın artığını ya da azaldığını ampermetreden gözlemleyebiliriz.). Şekil 4. 23: Şönt motor bağlantı şeması DA Motorlarında Devir Yönü Değişimi Doğru akım motorlarının devir yönleri iki şekilde değişir Endüviden Geçen Akım Yönünü Değiştirerek Devir Yönü Değiştirmek Endüktörden geçen akım sabit tutulup endüviden geçen akım yön değiştirilirse doğru akım motorunun devir yönü değişir (Şekil 4.25). 111

26 Şekil 4.24: Endüviden geçen akım yönü değişimi ile devir yönü değişimi Endüktörden Geçen Akım Yönünü Değiştirerek Devir Yönü Değiştirmek Bir iletkenden geçen akım yönü sabit tutularak endüktör manyetik alanı yöndeğiştirirse iletkenin itilme yönü değişir. Bu prensibe göre doğru akım motorları da endüviüzerindeki iletkenlerden geçen akım yönü değiştirilmeden endüktörden geçen akımın yönüdeğiştirilirse motorun devir yönü değişir (Şekil 4.26) DA Motor Uygulamaları DA Şönt Motorun Bağlantısı Şönt motorda şönt sargı ve endüvi bulunmaktadır. Şönt sargı C D harfleri ilegösterilir. Bazı şönt motorlarda yardımcı kutup kullanılır (Resim 4.16). Yardımcı kutup, H G harfleri ile gösterilir ve endüviye seri bağlanır. Endüvi ise A B harfleri ile gösterilir. Yardımcı kutup, kalın kesitli ve az sipirlidir. 112

27 Şekil 4.25: Endüktörden geçen akım yönü değişimi ile devir yönünü değişimi Şönt Motor Bağlantısı: Resim 4.16: Yardımcı sargılı şönt motor Doğru akım şönt motora genellikle LMR reostası ile yol verilir. DA gerilimi tristörlü (SCR) üç fazı doğru akıma çeviren (Resim 4.17) doğrultmaçlar ile sağlanmaktadır. Şönt sargı ile endüvi paralel bağlanır. 113

28 Doğru akım motorlarının bazıları büyük güçte olduklarından direkt şebekeye kesinlikle bağlanmaz, motora ancak uygun reostalar ile yol verilir. Şönt motor bağlanırken etikette yazan gerilim ve akım değerlerine çok dikkat edilmelidir. Dikkat ciddi ölçüde zarar görür. Uygun ölçü aleti ve reosta seçiminde de dikkati elden asla bırakmamalıyız. Devir Sayısı Ayarı: Resim 4.17 Üç fazı DA ya çeviren doğrultmaç Şönt motorun devir sayısı ayarı, motorun gücüne göre birkaç yöntemle yapılır.endüktör sargısındaki gerilim sabit tutularak endüviden geçen akım LMR reostasıdeğiştirmektir. Endüvi devresindeki direnç azaldıkça devir sayısı artar (Şekil 4.27). Bazı tipteki LMR reostaları sadece endüviden geçen akım azalttığı gibi bir miktar da endüktörden geçen akımı azaltır. Bu durumda devir biraz daha artar (Şekil 4.28). 114

29 Şekil 4.26: LMR reostası ile şönt motor devir ayarı Şekil 4.27: Değişik yapıda LMR reostası ile şönt motor bağlantısı 115

30 Devir Yönü Değişimi: Şönt motorun endüktöründen ya da endüvisinden geçen akımın yön değiştirmesi iledevir yönü değiştirilir. Doğru akım şönt motorunun endüktöründen geçen akımın yönünün değiştirilmesi ile devir yönü değişir. Yapılan bağlantıda akım yönüne bağlı olarak kutuplarda N ve S kutbu oluşur. İçinden akım geçen iletken, manyetik alan dışına itilir (Şekil 4.29). Şekil 4.28: Şönt motorun devir yönü değiştirmesi Ancak endüktörden geçen akım yön değiştirirse akım yönüne bağlı olarak kutuplardaki N ve S kutupları da yön değiştirir. Kutupların bu değişimi şönt motorun devir yönünün değişmesini sağlar (Şekil 4.30). Endüviden geçen akım yönü değiştirilirse de şönt motorun devir yönünü değişir. Bunu yapabilmek için bağlantı şemasındaki (A B) uçlarına bağlanan iletkenler karşılıklı yön değiştirmelidir. Bu değişim yapılırsa devir yönü değişir. 116

31 Şekil 4.29: Şönt motorun endüktör sargı bağlantı yönü değişmesi ile devir yönü değişimi DA Seri Motorun Bağlantısı Seri motorda endüvi sargı uçları A B, yardımcı kutup sargısı varsa yardımcı kutupsargı uçları G-H, seri sargı ise E F harfleri ile gösterilir (Resim4.19). Resim 4.19: Seri motor Seri Motor Bağlantısı Seri motorlar şönt motorda olduğu ilk kalkınma anında fazla akım çeker. Motorun yol almada çekeceği fazla akımı engellemek için yol verme direnci kullanılarak 117

32 bağlantı yapılır. Çok küçük seri motorlara doğrudan doğruya dirençsiz yol verilmesi şebekeyi olumsuz etkilemez. Doğru akım seri motor bağlantısı yapılırken endüvi ve endüktör sargısı seri bağlanır (Şekil 4.31) ve (Şekil 4.32 ). Motora uygulanacak gerilim, etiket değerlerine uygun olmalıdır. Şekil 4.30: Seri motor kesiti ve bağlantı şeması Seri Motor Devir Sayısı Ayarı Doğru akım seri motor, yük arttıkça devir sayısında azalma olan motorlardır. Seri motorlara yol vermede şönt motorda olduğu gibi LMR reostası veya qst reostası kullanılır. Devrede direnç arttıkça doğru akım seri motor devir sayısında azalma meydana gelir. Seri motorun boşta devir sayısı oldukça yüksektir. O nedenle boşta çalıştırılmaz Seri Motor Devir Yönü Değişimi Şönt motorlarda olduğu gibi seri motorların devir yönleri endüviden ya da endüktörden geçen akımın yön değiştirilmesi ile yapılır. Çoğunlukla endüviden geçen akımyönünü değiştirmek tercih edilir (Şekil 4.34). İsterseniz endüktörden geçen akım yönünüdeğiştirerek de devir yönünü değiştirebilirsiniz. 118

33 Şekil 4.31: Seri motor devir sayısı değişimi Şekil 4.32: Seri motor devir yönü değişimi 119

34 DA Kompunt Motorun Bağlantısı Doğru akım kompunt motorun şema çizimlerinde endüvi sargı uçları A B, yardımcı kutup sargısı varsa yardımcı kutup sargı uçları G H, seri sargı E F, şönt sargılar ise C D harfleri ile gösterilir. Kompunt motor, şönt ve seri motorun çalışma özelliğini gösteren motorlardır Kompunt Motor Bağlantısı Kompunt motor, işletme ihtiyacına göre farklı şekilde endüktör sargılarının bağlantıları yapılabilir. Bu bağlantı şekillerine göre eklemeli ve çıkarmalı diye isimler alır.şönt sargının ve seri sargının meydana getirdiği manyetik alan birbirini kuvvetlendiriyorsa eklemeli (toplamalı) kompunt bağlantı yapılmış olur. Eklemeli kompunt motorun yük akımı arttıkça devir sayısında azalma meydana getirir (Şekil 4.35). Şekil 4. 33:: Eklemeli kompunt motor kutbu Seri sargıdan geçen akım, şönt sargının manyetik alanını zayıflatıyorsa çıkarmalı(eksiltmeli) kompunt motor bağlantısı yapılmış olur. Çıkarmalı kompunt motorun yük akımı arttıkça devir sayısında artma meydana getirir (Şekil 4.36). 120

35 Şekil 4.34: Çıkarmalı kompunt kutbu Kompunt Motor Devir Sayısı Ayarı Doğru akım kompunt motorun devir sayısını değiştirmek için endüvi ve endüktördevresine LMR reostası ile qst reostası bağlanır. Endüvi sargısı ile seri sargı birbirine seri bağlanır. Şönt sargı ise endüvi ve seri sargıya paraleldir. Reostalardaki değer değiştirilirse akım değişir. Akımın değişmesi, devir sayısındadeğişme oluşturur. Kompunt motor devir sayısını değiştirme bağlantısında kullanılan qst reostası şönt sargıya seri olarak bağlanır. Böylece endüktör manyetik alan şiddetini değiştirmiş oluruz. Şönt motorda olduğu gibi kutuptan geçen akım artarsa manyetik alan artar ve devir sayısı azalır. Reosta direnci artarsa akım azalır, kutuplarda manyetik alan azalır, kompunt motorun devir sayısı artar Qst reostasıyla yapılan devir değişimi yeterli olmazsa LMR reostasıyla endüvidengeçen akım değiştirilir. Endüviden geçen akım artarsa devir sayısında artma olur. Akımazalırsa devir sayısında azalma yapılmış olur (Şekil 4.37). 121

36 Şekil 4.35: Kompunt motor devir ayar bağlantısı Şekil 4.36: Kompunt motor devir yönü değişimi 122

37 Kompunt Devir Yönü Değişimi Doğru akım kompunt motorun devir yönü değişiminde şönt ve seri motordaki gibiendüviden ya da endüktörden geçen akım yönü değiştirilir. Aşağıda kompunt motor bağlantısında, endüviden geçen akımın yön değiştirmesi izah edilecektir. Bu bağlantının hızlı yapılması, karmaşık olmaması tercih sebebidir (Şekil 4.38). Kompunt motorda endüktör sargısı olarak şönt ve seri sargı birlikte kullanılır. Bunedenle endüktörden geçen akım yönü değiştirilirken iki sargıdan geçen akım yönü aynıanda değiştirilmelidir. Yanlışlıkla seri sargı ya da şönt sargı seçilirse eklemeli kompuntmotor özelliğinde çalışırken çıkarmalı; çıkarmalı kompunt motor özelliğinde çalışırkeneklemeli kompunt özelliğinde çalışmaya geçilmiş olur. Kompunt motorların genellikle devir yönünün değişiminde endüvideki akım yönüdeğişimi tercih edilir. Aşağıdaki bağlantıda devir yönünü değiştirmek için endüvinin akımyönünün değiştirilmesi tekniği kullanılmıştır (Bunu anlamak için şekil 4.29 bağlantı şemasıile şekil 4.30 bağlantı şeklini karşılaştırabilirsiniz.). Bu bağlantıda endüktör sargı bağlantıları sabit tutulmuştur (Şekil 4.39). Şekil 4.37: Kompunt motorun endüvi akımının yön değiştirmesi 123

38 DEĞERLENDİRME SORULARI Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda doğru olduğunu düşündüğünüz bir seçeneği işaretleyiniz. 1. Manyetik alan içindeki iletkende gerilim oluşması olayına ne ad verilir? A) İndüktans B) İndüklenme C) Reaktans D) Alternans 2. Seri dinamolarda ne, neye seri bağlıdır? A) Kutup sargısı-uyartım sargısı B) Şönt sargı-uyartım sargısı C) Endüvi sargısı-şönt sargı D) Uyartım sargısı-endüvi sargısı 3. DC makinelerinde manyetik alanı meydana getiren kısma ne ad verilir? A) Endüvi B) Endüktör C) Kolektör D) Rotor 4. Uyartım akımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kutup akımı B) Anma akımı C) Endüvi akımı D) Motor akımı 5. Dinamolarda endüvi uçları hangi harflerle gösterilir? A) A-B B) G-H C) I-K D) G-K 6. Kompunt dinamo niçin bu adı almıştır? A) Kompresörlerde kullanıldığı için B) Kutuplarında iki sargı olduğu için C) Paralel iki dinamodan oluştuğu için D) Eklemeli yapıldıkları için 124

39 7. Endüvi manyetik alanının kutup manyetik alanına gösterdiği dirence ne ad verilir? A) Endüvi direnci B) Endüvi komütasyonu C) Endüvi reaksiyonu D) Endüvi kompanzasyonu Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. ( ) İletkenden akım geçerse etrafında manyetik alan oluşur. 2. ( ) Endüktör DA motorlarında duran kısımdır. 3. ( ) Şönt motorun endüktör sargısı endüviye seri bağlanır. 4. ( ) Seri motorda seri sargı ince kesitli, çok sipirlidir. 5. ( ) Kompunt motorda tek bir sargı çeşidi bulunur. 6. ( ) Uyartım akımı endüviden geçer. 7. ( ) Endüktördeki mıknatısiyet yani manyetik alan artarsa devir sayısı azalır. 8. ( ) Endüviye seri direnç bağlamak devir sayını azaltır. 9. ( ) Devir yönü sadece endüviden geçen akım yönü değiştirilerek yapılmaktadır. 10. ( ) Doğru akım motorunun devir yönü endüviden ve endüktörden geçen akımların aynı anda değişmesi ile yapılamaz. 11. ( ) LMR reostasının M ucu endüktöre bağlanır. 12. ( ) Şönt motorun endüktör sargısı endüviye seri bağlanır. 13. ( ) Şönt motorun kutuplardan geçen uyartım akımı arttıkça devir sayısı da artar. 14. ( ) Seri motor endüktör sargısından geçen uyartım akımı endüviden de geçer. 15. ( ) Kompunt motorda şönt sargı ile seri sargı endüviye daima seridir. 16. ( ) Endüviden geçen akım yön değiştirirse devir dönü değişir. 17. ( ) Kompunt motorun devir ayarı şönt sargıdan ya da endüviden geçen akımın yöndeğiştirmesi ile yapılır. 18. ( ) Elemeli kompunt motorun yükü arttıkça devir sayısında azalma olur. 18. ( ) Elemeli kompunt motorun yükü arttıkça devir sayısında azalma olur. 19. ( ) Çıkarmalı kompunt motorda seri ve şönt sargıdan aynı akım geçer. 20. ( ) Çıkarmalı kompunt motorun devir yönü, seri sargıdan geçen akım yönü değiştirilerek yapılır. 125