TÜRK EĞİTİM TARİHİ 10

Transkript

1 TÜRK EĞİTİM TARİHİ 10 Dr. Öğr. Ü. M. İsmail Bağdatlı

2 Osmanlı da Matbaa

3 Matbaa tekniği bildiğimiz üzere Uygurlar tarafından bulunmuştur. Fakat bu geliştirilmemiş unutulmuştur.

4 Osmanlı ülkesindeki azınlıklar matbaayı daha önce Avrupa dan alarak kullanmışlardır. İlk defa Yahudiler, İspanya daki zulümden kaçarak sığındıkları zaman beraberlerindeki matbaayı İstanbul a getirmişlerdir. (1492) Ermeniler 1567 de, Rumlar 1627 de yine İstanbul da matbaalarını kurmuşlardır. Osmanlılar ise 1727 de matbaayı kullanmaya başlamışlardır.

5 Osmanlı niçin daha önce bu yararlı tekniği kullanmadı? Bu konuda ileri sürülen sebepler şu şekilde özetlenebilir:

6 Fuad Köprülü şöyle söyler: Türkler uzun müddet İstanbul da azınlıkların açtığı matbaalara ilgisiz kaldılar. Cahil ve mutaassıp medreseliler her yenilik gibi bunu da dine aykırı bir bidat sayıyorlar, bir çokları da bu yeni icadın kendi maddi menfaatlerine dokunacağından korkuyorlardı.

7 Matbaanın dine aykırı görülmesi ve taassup bu konuda çokça ileri sürülen görüşler arasındadır. Tabi bu konudaki düşüncelerin tarafsız olduğunu söylemek de mümkün görünmemektedir.

8 İstanbul da geçimlerini kitap çoğaltıp, yazı yazmakla sağlayan çok sayıda hattat ve müstensihin ekmeklerinden olmamaları için alınmaması.

9 Genel olarak kitaba, kaleme, kağıda özellikle Kur an a duyulan saygı sebebi ile kitap çoğaltma işinin elle yapılması. Bunun daha sevap ve saygı ile bağdaşan uygun bir yöntem olarak düşünülmesi.

10 Yazma eserlerin çok daha güzel ve göz alıcı olması sebebi ile basılı kitaplara tercih edilmesi.

11 Elle yazılan kitapların daha güvenilir sayılması.

12 Azınlıklardan bir şeyi örnek almanın Osmanlı gururuna yedirilememesi.

13 18.Yy başlarında Osmanlı yönetici ve aydınlarının bir kısmında bir zihniyet değişikliği görülmeye başlanmıştır te Osmanlılar Viyana yı ikinci defa kuşatmışlar fakat bozguna uğramışlardır. Bu tarihten sonra Osmanlılar Avrupalının sanayide ve savaşta üstünlüğünü kabullenmişlerdir.

14 Dolayısıyla artık eski görkemli dönemlerini canlandırma fikrini bırakıp, Avrupa yı taklit yolu ile bazı yenileşme hareketlerine girişme görüşünü benimsemeye başlamışlardır.

15 III.Ahmed in saltanatının ( ) son 12 senesine lale devri denilmiştir. Bu dönem Venedik ve Avusturya ya önemli toprakların bırakıldığı Pasarofça Antlaşması ile başlar. Osmanlı yönetici ve aydınları bu dönemde barışa sıkı sıkıya bağlanmışlardır.

16 Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa batıyı ve doğuyu bilim, kültür ve sanat açısından daha iyi tanımaya yarayacak çalışmalara başlamıştır de Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi yi Paris e elçi olarak gönderirken siyasi görevinin dışında Fransa nın gelişmesini ve eğitimini iyice anlayıp uygulanabilir hususları bildirmesini de istemiştir. Bazı doğu klasiklerinin Türkçe ye kazandırılması için bir çeviri topluluğu da oluşturmuştur.

17 Yirmisekiz Mehmet Çelebi Paris te ( )

18 Lale devrinde İstanbul da zarif köşk ve çeşmeler yapılmış, bağ ve bahçelerde zevk ve eğlence alemleri başlamıştır. Artık yükselme dönemindeki gaza ve cihad ilkesi toplumu canlandıran ve harekete geçiren bir ilke olmaktan çıkmıştır. Şair Nedim in yiyelim içelim kam alalım dünyadan mısrası bu dönemin anlayışını bize yansıtmaktadır.

19 İstanbul da bir avuç kimse zevk dolu, tasasız bir hayat geçirirken toplum sefalet ve acılarla dolu bir hayat sürmektedir. Matbaa böyle bir dönemde ortaya çıkmıştır.

20 Matbaayı Osmanlılara sokan Macar asıllı İbrahim Müteferrika dır ( ). Müslüman oluşu hakkında çeşitli anlatımlar bulunmaktadır. Macar bir yazar olan Katolik Rahibi Karaçun un anlatımları uzun süre doğru kabul edilmiştir.

21 Karaçun, İbrahim Müteferrika nın papaz olmak istediğini bu sebeple kolejde okuduğunu fakat 18 yaşlarında Osmanlı eline esir olarak düştüğü yoksul olduğundan dolayı kendisi için kimsenin fidye ödemediğini köle olarak satılıp çok eziyet çektiğini eziyetlerden kurtulmak için müslüman olduğunu ve bu şekilde hürriyetine kavuştuğunu belirtmektedir.

22 1962 senesinde Niyazi Berkes bu iddiaları eleştirmiş ve bunların art niyetli olarak yazılmış hayal ürünü ifadeler olduğunu belirtmiştir. İbrahim Müteferrika Katolikliğin amansız biçimde karşı olduğu Protestanlığın Unitarian kilisesine bağlı idi. Bunlar İsa nın tanrılaştırılması gibi konuları saçma buluyor, vicdan özgürlüğü gibi ilkeleri savunuyorlardı. Müteferrika nın ilahi dinleri karşılaştırmış, Katolikliğin baskısı altında kaldığından dolayı İslâm ı kurtuluş olarak görmüş olması muhtemeldir.

23 İbrahim Müteferrika nın nasıl müslüman olduğuna ilişkin kesin bir bilgi elimizde bulunmamaktadır. Fakat Macar kaynakların şüpheli olduğu söylenebilir. İbrahim Müteferrika, önceden bildiği Macarca, Yunanca, Latince den başka Türkçe, Arapça, Farsça da öğrenmiştir. Risale-i İslamiyye adında Katoliklik ve Papa ya şiddetli hücumları içeren bir kitapçık yazmıştır. Sadrazam Damat İbrahim Paşa değerini anlayıp onu himayesine almıştır. İstanbul da vefat etmiştir.

24 İbrahim Müteferrika, basım sanatının yararları konusunda Vesiletü t-tıbaa başlıklı bir gerekçe kaleme alıp Sadrazam Damat İbrahim Paşa ya sunmuştur. Bu risale Vankulu Lûgatı nın girişinde basılmıştır. Beş sayfalık risale şunları ihtiva etmektedir;

25 Musevi ve Hristiyanların başlangıçta dini kitaplarına değer verip saklamakta ve yaymakta kayıtsız kaldıkları bu sebeple dinlerinin bozulduğuna işaret eder. Cengiz, Hülagu gibi kişilerin kitapları yaktırdıklarını nehirlere attıklarını ifade eder. Yine İspanya da Hristiyanların Müslümanlardan kalan kitapları yaktıklarını ifade eder.

26 Hattatların kitap yazma ve çoğaltmaktaki gevşekliklerinden bahseder, hacimli kitap ve lügatları yazma işine pek kimsenin girmek istemediğini, girenlerin de çokça hatalı yazdıklarını belirtir. Basım sanatının da bir nevi kitabet olduğunu belirtir. Kitapların çoğalınca ucuzlayacağını, bu sayede öğretimin kolaylaşacağını, ülkenin kalkınacağını belirtir.

27 Avrupalıların Arapça, Farsça, Türkçe kitapların kıymetini bilerek bastırdıklarını, fakat bunların yanlışlarla dolu olduklarını ifade eder. Ayrıca mağrib hattı ile basıldıklarından dolayı yazılarının güzel olmadığını vurgular. Fakat ileride erbabını bulup bu kitapları daha güzel basabileceklerini ve bunları İslâm ülkelerine gönderip para çekebileceklerini dolayısıyla bu işi onlara kaptırmamak gerektiğini, her şeyde olduğu gibi basım sanatında da ileri gidilmesi icab ettiğini söyler.

28 Son olarak da, Fıkıh, Tefsir, Hadis, Kelâm kitapları hariç lûgât, tarih, tıp, hikmet, heyet, coğrafya vs. kitapların basılması için padişahtan ferman, şeyhülislâmdan fetva talep eder. Ve basım provalarının yapılması düzeltilmesi için bazı kişilerin görevlendirilmesini ister.

29

30 yılları arasında Paris te elçi olarak bulunan Yirmisekiz Mehmet Çelebi nin oğlu Sait Mehmet Efendi Paris te matbaaları görmüş ve İstanbul da matbaa açmak düşüncesi ile dönmüştü. Bu sebeple o da İbrahim Müteferrika ile beraber çalışmıştır.

31 İbrahim Müteferrika 17 kitap ve çok sayıda harita basmıştır. İlk bastığı kitap iki büyük ciltten oluşan Vankulu Lûgatı dır. Cevherî nin (1010) Arapça dan Arapça ya hazırlanmış es-sıhah isimli lûgatının Türkçe ye tercümesidir. Çeviriyi Mehmet bin Mustafa el-vanî (Vankulu Mehmet Efendi) (1590) yapmıştır.

32 1.Cildi 666, 2. cildi 756 sayfadır nüsha basılmıştır. Öğrenciler düşünülerek ılımlı bir fiyat koyulmuştur. Fiyat olarak belirlenen 35 kuruş, bir ustanın yaklaşık 105 günlük kazancına eşit bir miktardır. Basılı kitabın fiyatı bu olursa el yazmasını ona göre düşünmek lazım. Bu Osmanlının eğitim-öğretimde geri kalmasının oldukça önemli bir sebebidir.

33

34

35

36 Klişeler

37

38 Dizgi

39 İlk basılan kitaplar arasında Arapça-Türkçe, Farsça- Türkçe sözlükler, Naima, Raşid, Çelebizade Asım gibi tarihçilerin eserleri, Kâtip Çelebinin Cihannüma isimli coğrafya eseri, Amerika nın keşfi hakkında resimli Tarih-i Hind-i Garbî isimli bir eser. Katip Çelebi nin eserlerine birçok değerli harita eklemiş bastığı eserlere önsözler, açıklamalar, ekler koymuştur.

40 Vankulu Lûgatı nın ilk sayfaları

41 Cihannuma dan sayfalar

42 Cihannuma dan sayfalar

43 İbrahim Müteferrika sadece bir matbaacı değil aynı zamanda bir fikir adamı idi. Hristiyanlığa karşı eleştirilerini yönelttiği Risale-i İslamiyye iimli bir eseri ve Siyasetname özelliği taşıyan ve I. Mahmud un tahta çıkmasından sonra padişaha sunduğu Usûl ul-hikem fî Nizami l-ümem isimli iki eseri bulunmaktadır. İkinci kitabını matbaada basmıştır.

44 Türk eğitim tarihi açısından matbaa

45 Avrupa dan yaklaşık 300 sene sonra alınmıştır. Avrupa da Johannes Gutenberg tarafından 1450 yılında ilk matbaa kurulmuştur. Özellikle sosyal ve kültirel sebeplerle yaşanan bu gecikme Osmanlı eğitim ve biliminin geri kalmasına sebep olan etkenlerden biridir.

46 Osmanlı Devletindeki azınlıklar Türklerden çok daha önce matbaayı Avrupa dan alarak din, sözlük ve dil gibi kitaplarını basıp çoğaltmışlardır. (İspanya dan gelen Yahudiler 1492) Özellikle bu alanda kitaplarını yaygınlaştırdıkları ve okullarında okuttukları için azınlıkların benliklerini koruma noktasında Osmanlıların hoşgörüsü yanı sıra matbaa da önemli olmuştur.

47 İlk basılan kitabın medrese öğrencilerinin çok kullandığı bir sözlük olması da eğitim tarihi açısından önemlidir. İlk basılan eser bir okul kitabı olmuştur. Nitekim 1729 da basılan ilk eser 70 sene içinde üç defa daha basılmıştır. Bunlar ilk kitabı seçmede İbrahim Müteferrika nın ne kadar isabetli olduğunu gösterir.

48 Kitabın fiyatı da öğrencilerin faydalanabilmesi için o dönemin şatlarına göre ucuz olarak tespit edilmiştir. Bundan maddi fayda sağlamak yerine toplum yararının göz önünde bulundurulması oldukça önemli bir yaklaşımdır.

49 İlk basılan kitapların dinî değil de müsbet ve sosyal bilimler alanında olması Osmanlılara yeni fikirlerin girmesini kolaylaştırmıştır. Dinî kitaplar 1803 ten sonra basılmaya başlamıştır.

50 1776 dan itibaren açılan okullar ve Tanzimat döneminde medrese dışında açılmaya başlanan sivil okulların ders kitaplarını sağlama ihtiyacı matbaaların gelişmesine ve yaygınlaşmasına sebep olmuştur. İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi nin kurduğu matbaa devlet desteği ile kurulmuş özel bir müessese idi. İlk resmi Devlet Matbaası 1796 ve 1802 senelerinde geometri öğretmeni Abdurrahman Efendi nin denetimi altında kurulmuş ve bir kısmı sonradan Millî Eğitim Basımevi olarak gelişmiştir.

51 Kitap basımı zamanla toplumda bilgi birikiminin artmasını ve kültür düzeyinin yükselmesini sağlamıştır. Matbaanın kuruluşundan sonraki ilk yüzyıl içinde 180 kitap basılmıştır. Bunu sebebi sosyal, kültürel ve eğitim ortamlarının ayrıca ekonomik şartların ve kağıt imalatının artması, kalifiye personel sağlanması gibi teknik gelişmelerin yeterli seviyede olmayışıdır. 18.Yy sonrası bu şartlarda iyileşmeler olmuştur.

52 Matbaa eğitim ve öğretim yanı sıra bilgi ve haber iletişimini de çok kolaylaştırmıştır den itibaren gazete ve dergilerin ortaya çıkması toplumun ülke ve dünya olayları hakkında çabuk ve geniş bilgi almasını sağlamıştır.

53 Teşekkür ederim Yrd. Doç Dr. M. İsmail Bağdatlı