T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU

Transkript

1 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU Öğretmenlerin Ve Anne-Babaların Öz-Yetkinlik İnançları, Tükenmişlik Algıları Ve Çocukların Problem Davranışları Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Sema Kaner Proje Numarası: Başlama Tarihi: Bitiş Tarihi: Rapor Tarihi: Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara- 2007

2 İçindekiler I. PROJENİN TÜRKÇE VE İNGİLİZCE ADLARI VE ÖZETLERİ... 6 ÖĞRETMENLERİN VE ANNE-BABALARIN ÖZ-YETKİNLİK İNANÇLARI, TÜKENMİŞLİK ALGILARI VE ÇOCUKLARIN PROBLEM DAVRANIŞLARI... 6 ÖZET... 6 TEACHERS AND PARENTS SELF-EFFICACY BELIEFS, SENSE OF BURNOUT AND EVALUATION OF PROBLEM BEHAVIORS OF CHILDREN... 9 SUMMARY... 9 II. AMAÇ VE KAPSAM Kuramsal Bilgiler ve İlgili Araştırmalar A. Öğretmenlerde Öz-Yetkinlik İnançları, Tükenmişlik Duyguları ve Öğrencilerinin Problem Davranışları B. Anne-Babaların Öz-Yetkinlik İnaçları, Tükenmişlik Duyguları ve Çocuklarındaki Problem Davranışlar Problem Durum Araştırmanın Gereği ve Önemi Araştırmanın Amacı Tanımlar III. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma Grubu Veri Toplama Araçları Öğretmen Mesleki Yetkinlik Ölçeği (ÖMYÖ) Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği (ÖMTÖ) Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu (PDÖ-ÖF) Anababalık Yetkinliği Ölçeği (AYÖ) Anababalık Tükenmişliği Ölçeği (ATÖ) Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu (PDÖ-ABF) Geçerlik Çalışmalarında Kullanılan Veri Toplama Araçları İşlem Araştırmanın Aşamaları Verilerin Analizi IV. ANALİZ VE BULGULAR A. ÖLÇME ARAÇLARININ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİYLE İLGİLİ BULGULAR

3 Öğretmen Yetkinliği Ölçeği ve Anababalık Yetkinliği Ölçeği Geliştirme Çalışması Öğretmen Mesleki Yetkinlik Ölçeği nin (ÖMYÖ) Faktör Yapısı: Anababalık Yetkinliği Ölçeği nin (AYÖ) Faktör Yapısı: Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği ve Anababalık Tükenmişliği Ölçeği Geliştirme Çalışması Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği nin (ÖMTÖ) Faktör Yapısı: Anababalık Tükenmişliği Ölçeği nin (ATÖ) Faktör Yapısı: Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu ve Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu Geliştirilme Çalışması Problem Davranış Ölçeği -Rahatsızlık Derecesi-Öğretmen Formu nun (PDÖ-ÖF-RD) Faktör Yapısı: Problem Davranış Ölçeği - Öğretmen Formu- Nedensel Faktörler (PDÖ-ÖF-NF) Faktör Yapısı: Problem Davranış Ölçeği- Öğretmen Formu-Başa Çıkma nın (PDÖ-ÖF-BÇ) Faktör Yapısı a. Problem Davranış Ölçeği Anne-Baba Formu- Rahatsızlık Derecesi nin (PDÖ-RD-ÖF) Faktör Yapısı: 80 b. Problem Davranış Ölçeği -Anne-Baba Formu- Nedensel Faktörler in (PDÖ-NF-ABF) Faktör Yapısı:.. 83 c. Problem Davranış Ölçeği -Anne-Baba Formu Başa Çıkma nın (PDÖ-ABF-BÇ) Faktör Yapısı: B. DİĞER İSTATİSTİKSEL ANALİZLER I. ÖĞRETMENLERDEN ELDE EDİLEN BULGULAR A. ÖĞRETMENLERİN MESLEKİ YETKİNLİK İNANÇLARI İLE İLGİLİ BULGULAR B. ÖĞRETMEN MESLEKİ TÜKENMİŞLİĞİ İLE İLGİLİ BULGULAR C. PROBLEM DAVRANIŞLAR İLE İLGİLİ BULGULAR Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu-Rahatsızlık Derecesi (PDÖ-ÖF-RD) ile İlgili Bulgular Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu-Nedensel Faktörler (PDÖ-ÖF-NF) ile İlgili Bulgular Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu-Başa Çıkma (PDÖ-ÖF-BÇ) ile İlgili Bulgular D. REGRESYON ANALİZİ SONUÇLARI D. KORELASYON ANALİZİ SONUÇLARI II. ANNE-BABALARDAN ELDE EDİLEN BULGULAR A. ANABABALIK YETKİNLİĞİ İLE İLGİLİ BULGULAR B. ANABABALIK TÜKENMİŞLİĞİ İLE İLGİLİ BULGULAR C. PROBLEM DAVRANIŞLAR İLE İLGİLİ BULGULAR Problem Davranış Ölçeği-Ana-Baba Formu- Rahatsızlık Derecesi (PDÖ-ABF-RD) ile İlgili Bulgular Problem Davranış Ölçeği- Ana-Baba Formu - Nedensel Faktörler (PDÖ- ABF -NF) ile İlgili Bulgular Problem Davranış Ölçeği-Ana-Baba Formu-Başa Çıkma (PDÖ-ABF-BÇ) ile İlgili Bulgular D. REGRESYON ANALİZİ SONUÇLARI E. KORELASYON ANALİZİ SONUÇLARI V. SONUÇ VE ÖNERİLER

4 A. ÖLÇME ARAÇLARI İLE İLGİLİ BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Öğretmen Mesleki Yetkinlik Ölçeği (ÖMYÖ) ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Anababalık Yetkinliği Ölçeği (AYÖ) ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği (ÖMTÖ) ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Anne-Babalar için Anababalık Tükenmişliği Ölçeği (ATÖ) ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu (PDÖ-ÖF) ve Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu (PDÖ-ÖF) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi a. Problem Davranış Ölçeği -Öğretmen Formu-Rahatsızlık Derecesi (PDÖ-ÖF-RD) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi b. Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu Nedensel Faktörler (PDÖ-ÖF-NF) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi c. Problem Davranış Ölçeği -Öğretmen Formu Başa Çıkma yolları (PDÖ-ÖF-BÇ) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi d. Problem Davranış Ölçeği -Rahatsızlık Derecesi- Anne-Baba Formu (PDÖ-ABF-RD) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi e. Problem Davranış Ölçeği - Anne-Baba Formu-Nedensel Faktörler (PDÖ-ABF-NF) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi f. Problem Davranış Ölçeği - Anne-Baba Formu - Başa Çıkma yolları (PDÖ -ABF-BÇ) İlgili Bulguların Değerlendirilmesi B. ÖZ-YETKİNLİK İNANCI, TÜKENMİŞLİK ALGISI VE PROBLEM DAVRANIŞLAR İLİŞKİSİ İLE İLGİLİ BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Öz-Yetkinlik ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Mesleki Tükenmişlik ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Anababalık Tükenmişliği İle İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Problem Davranışlar ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Öz-Yetkinlik, Tükenmişlik ve Problem Davranışlar Arasındaki İlişkiye İlişkin Bulguların Değerlendirilmesi C. ÖNERİLER VI. KAYNAKLAR ÇALIŞMA PLANI VII. EKLER EK 1. Öğretmen Mesleki Yetkinlik Ölçeği EK 2. Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği EK 3. Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu -Rahatsızlık Derecesi EK 4. Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu-Nedensel Faktörler EK 5. Problem Davranış Ölçeği-Öğretmen Formu-Başa Çıkma

5 EK 6. Anababalık Yetkinliği Ölçeği EK 7. Anababalık Tükenmişliği Ölçeği EK 8. Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu -Rahatsızlık Derecesi EK 9 Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu -Nedensel Faktörler EK 10 Problem Davranış Ölçeği-Anne-Baba Formu -Başa Çıkma EK 11. BAP Satınalma İle İlgili Evraklar EK 12. Sunumlar

6 I. PROJENİN TÜRKÇE VE İNGİLİZCE ADLARI VE ÖZETLERİ ÖĞRETMENLERİN VE ANNE-BABALARIN ÖZ-YETKİNLİK İNANÇLARI, TÜKENMİŞLİK ALGILARI VE ÇOCUKLARIN PROBLEM DAVRANIŞLARI ÖZET Aşağıda, araştırmadan elde edilen bulguları maddeler halinde verilmiştir. Öğretmenler ile İlgili bulgular 1. Bu çalışma için geliştirilen tüm ölçme araçlarının psikometrik özellikleri, ölçeklerin araştırmalarda kullanılabilmesi için yeterli bulunmuştur. 2. Öğretmenlerin mesleki yetkinlik inançları, mesleki tükenmişlik algıları ve öğrencilerin problem davranışlarını değerlendirmeleri öğretmenlerin yaşlarına ve cinsiyetlerine göre değişmemektedir. 3. Deneyimle birlikte, öğretmenlerin mesleki yetkinlikleri artmaktadır. Bir diğer deyişle, 11 yıl ve daha fazla hizmet vermiş olan öğretmenler, daha az hizmet etmiş olan genç melektaşlarına göre kendilerini daha yetkin hissetmektedirler. Diğer bağımsız değişkenler, öğretmenlerin yetkinlik inançlarında farklılık yaratmamıştır. 4. Genç öğretmenler, deneyili öğretmenlere göre daha çok tükenmişlik yaşamaktadırlar. 5. Öğretmenler, öğrencilerin problem davranışlarının hiçbir boyutunda (rahatsızlık düzeyi, nedensel faktörler ve başa çıkma) hizmet sürelerine, öğretim kademelerine, branşlarına, sınıflarında bulunan problemli öğrenci sayısına, çocukların engelli olup olmamasına ve okulun sosyo-ekonomik düzeyine göre farklı tepki vermemişlerdir. Sadece, sınıflarda kaynaştırma öğrencisi olan öğretmenler, sınıflarında kaşnaştırma öğrencisi olmayan meslektaşlarına göre, öğrencilerinin problem davranışlarından daha çok rahatsız olduklarını bildirmişlerdir. Ayrıca, sınıflarında 20 nin altında öğrencisi olan öğretmenler, çocukların problem davranışlarına, daha kalabalık sınıfları eğiten öğretmenlerden daha çok nedensel etmenler atfetmişlerdir. 6. Ortaokulda, lisede ve iş okullarında öğretmenlik yapanlar, ilkokullarda ve okul öncesinde çalışanlara göre daha çok tükenmişlik yaşamaktadırlar. Ayrıca, sınıflarında 1-4 arasında problemli davranışı olan öğrencileri olduğunda öğretmenler, daha fazla sayıda sorunlu öğrencisi olanlara göre daha çok mesleki tükenmişlik bildirmişlerdir. Diğer bağımsız değişkenler, öğretmenlerin algıladığı tükenmişlik düzeylerinde farklılık yaratmamıştır. 7. Öğretmenlerin mesleki yetkinlik inançları ve problem davranışlarla başa çıkmada kullandıkları yollar, onların mesleki tükenmişliklerini yordayan değişkenler olarak bulunmuşlardır. 6

7 8. Öğretmenlerin mesleki tükenmişlikleri, mesleki yetkinlikleri ve problem davranışlara ilişkin değerlendirmeleri birbirleriyle anlamlı ilişki vermektedir. Anne-Babalar ile İlgili Bulgular 1. Babalar, annelere göre çocuklarının problem davranışlarıyla başa çıkmada olumlu yaklaşımları daha çok kullanmaktadırlar. Diğer ölçeklerde ise anne ve babalar benzer tepkiler vermişlerdir. 2. Düşük gelir düzeyindeki anne-babalar, yüksek gelir düzeyindeki anne-babalara göre çocuklarının problem davranışlarına daha çok nedensel yüklemelerde bulunmaktadırlar. Diğer ölçeklerde, gelir düzeyine göre anne-baba tepkileri benzerlik göstermektedir. 3. Orta-alt sosyoekonomik düzeydeki okullarda öğrenim gören çocukları olan annebabalar, orta-üst sosyoekonomik düzeydeki okullarda öğrenim gören çocukları olan anne-babalara göre hem daha fazla anababalık tükenmişliği yaşamaktadırlar hem de çocuklarının problem davranışlarına daha çok nedensel yüklemelerde bulunmaktadırlar. Diğer ölçeklerde, anne-babaların tepkileri okulun sosyoekonomik düzeyine göre farklılaşmamaktadır. 4. Engelli olmayan çocuğa sahip anne-babaların, çocukları engelli olan anne-babalara göre kendi anababalık özelliklerine ilişkin yetkinlik inançları daha yüksektir ve çocuklarının problem davranışlarından daha çok rahatsız olmalarına rağmen, bu davranışlarla daha olumlu yollar kullanarak başa çıkmaya çalışmaktadırlar. Diğer ölçeklerde, anne-babaların tepkileri, çocuklarının engelli olup olmamasına göre farklılaşmamaktadır. 5. Genç anneler, yaşlı annelere göre bir taraftan kendilerini daha yetkin görürlerken, diğer taraftan da daha çok anababalık tükenmişliği bildirmekte ve çocuklarının problem davranışlarından daha çok rahatsızlık duymaktadırlar. Bu bulguyu destekleyen şekilde, korelasyon analizleri de yetkinlik inancının hem tükenmişlik hem de problem davranışlarla başa çıkma boyutları ile pozitif ve anlamlı ilişki vermiştir. Benzer durum, tükenmişlik dışında babalarda da gözlenmiştir. Diğer ölçeklerde, anne ve babaların yaşlarına göre farklılık bulunmamıştır. 6. Anababalık yetkinliği ve anabalık tükenmişliği, annelerin ve babaların eğitim durumlarına göre farklılaşmamıştır. Buna karşılık, lise mezunu babalar, ortaokul mezunu babalara göre çocuklarının problem davranışlarından daha çok rahatsızlık duymuşlardır. Daha az eğitimli anne ve babalar, çocuklarının problem davranışlarına daha çok nedensel atıflarda bulunuklarken, daha çok eğitimli anne ve babalar, çocukları istenmeyen davranışlarda bulunduklarında daha çok olumlu ve etkili başa çıkma yollarına başvurmuşlardır. 7

8 7. Üç ve daha çok çocuğu olan anne-babalar, daha az çocuğu olan anne-babalara göre çocuklarının problem davranışlarına daha çok nedensel yüklemelerde bulunmuşlardır. Diğer ölçeklerde anne-babaların tepkileri çocuklarının sayısndan etkilenmemiştir. 8. Engel türü, hiçbir bağımlı değişkende anne-baba tepkilerini farklılaştırmamıştır. 9. Kız çocuğu olan anne-babalar, erkek çocuğu olan anne-babalara göre çocuklarının problem davranışlarından daha çok rahatsız olduklarını bildirmişlerdir. Diğer ölçeklerde annebabaların tepkileri çocuklarının cinsiyetinden etkilenmemiştir. 10. Küçük çocuğu olan anne-babalar, ergenlik döneminde çocuğu olan anne-babalara göre kendilerini daha yetkin hissetmektedirler. Bu anne-babalar çocuklarının problem davranışlarında daha çok rahatsız olmalarına rağmen, onların bu davranışlarıyla daha etkili ve olumlu şekilde başa çıkmaktadırlar. 13 yaşında ve daha büyük çocuğu olan anne-babalar ise daha küçük yaşta çocuğu olan anne-babalara göre çocuklarının istenmeyen davranışlarına daha çok nedensel yüklemelerde bulunmaktadırlar. Anababalık tükenmişliği ise çocukların yaşlarına göre değişmemektedir. Yani çocukları hangi yaşta olursa olsun, anne-babalar benzer düzeyde annababalık tükenmişliği bildirmektedirler. 11. İstenmeyen çocuk davranışlarıyla başa çıkma yolları, anababalık yetkinliği ve istenmeyen davranışlara yapılan nedensel yüklemeler, anababalık tükenmişliğini yordayan değişkenler olarak bulunmuştur. 12. Anababalık yetkinliği, anababalık tükenmişliği ve problem davranışlara ilişkin değerlendirmeler birbirleriyle ilişkili bulunmuştur. 8

9 EK 11. BAP Satınalma İle İlgili Evraklar 251

10 252

11 253

12 254

13 255

14 256

15 EK 12. Sunumlar Kaner, S., Şekercioğlu, G. & Yellice, B. (2007). Engelli Çocuğu Olan Ve Olmayan Anne- Babaların Anababalık Yetkinliğinin, Evlilik Tükenmişliğinin Ve Çocuklarının Problem Davranışlarıyla Başa Çıkma Yollarının İncelenmesi. 17. Özel Eğitim Kongresi, Kasım 2007, Çeşme-İzmir. Kaner, S., Şekercioğlu, G. & Yellice, B. (2008). Öğretmen Mesleki Yetkinlik Ölçeği Geliştirme Calışması. I. Ulusal Eğitimde ve Psikolojide Ölçme ve Değerlendirme Kongresi, Mayıs İncelemede. Kaner, S., Şekercioğlu, G. & Yellice, B. (2008). Öğretmen Mesleki Tükenmişlik Ölçeği Geliştirme Calışması. I. Ulusal Eğitimde ve Psikolojide Ölçme ve Değerlendirme Kongresi, Mayıs İncelemede. 257