HAZİRAN DİRENİŞİ TAHAYYÜLLERİ

Transkript

1 HAZİRAN DİRENİŞİ TAHAYYÜLLERİ gh An dre Bre ton de mifl ti: Ta hay yül, ger çek lefl me e i li mi olan d r. Ha zi ran di re ni fli s ra s n da s k s k Yük sel Ars lan n Ka pi tal den 1 esin le nen ar tu re le ri gel di gö zü mün önü ne. Yok - sa, Bre ton un de di i mi olu yor du? Ol mufl muy du hat ta? Ars lan n, Marx n me tin le rin den (te ori sin den) yo la ç ka rak üret tik le ri (ta hay yül le ri) ha yat ta ya fla d k la r m za m (ger çek le re mi) dö nüfl müfl tü? Ben ce, evet. *) Top lum sal Ta rih, Tem muz ) Bu ifa de tam do ru ol ma d hal de s k s k tek rar la n r. Ars lan n Ka pi tal den esin le ne rek yap t söy le nen ar tu re le rin bir k s m as l n da Marx n di - er me tin le ri ne da ya n r; Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k, Ve ra Za su lich e Mek tup, vb. gi bi. 1

2 Marx n teo rik me tin le ri 19. yüz y l ka pi ta liz mi nin gö - rü nen yü zü nün ge ri si ni çö züm le mifl, Ars lan n mu hay yi - le si ni te tik le mifl ve de or ta ya ç kan ar tu re ler 21. yüz y - l n ger çek li i nin ne re dey se mü kem mel bir tas vi ri ola rak kar fl m za di kil mifl ti. Ar tu re 159, ko lon ya lizm üze ri ne. Ko lon ya list git mifl, ka pi ta lizm d fl bir ala na, te pe nin ya maç la r n da ki bir fleh re el ko yu yor. Da ha do ru su, ilk a z da ko lon ya lis - tin ken di si gi de me ye ce i için, onun ad na dev let, hat ta dev let ad na or du, ya ni zor gi di yor. Hal k di ze ge ti ri yor. O, t r nak la r n fleh re ge çir mek üze re olan el, ko lon yal dev le tin ken di si dir. Ar d n dan bi li nen hi kâ ye ger çek le flir. Ko lon ya list gi - der, eko no mik dü ze ni ni ku rar, top lu mu fle kil len di rir. O dü zen, bir tür ka pi ta lizm dir. El be bek gül be bek ye tifl ti - ril me si, ge lifl ti ril me si, ko run ma s ge re kir. O za man da dev let ha z r ve na z r d r. Ar tu re 163, ifl te bu el üs tün de tu - tu lan ka pi ta lizm dir. ar tu re 1971 (159) ko lon ya lizm 2 ar tu re 1972 (163) isim siz

3 Yan l fl an la fl l ma s n, dev let sa de ce ko lon yal ilifl ki ler de ak tif tir de mi yo ruz. d di a m z, ka pi ta liz min içe ri de de dev let siz te sis edi le me ye ce i. Biz zat ka pi ta liz min be fli i sa y lan ül ke ler de de dü zen böy le ku rul mufl, ile ri ka pi ta - lizm ler de dev let des te i ve ko ru ma s y la gel dik le ri ko nu - ma ge le bil mifl ler dir. 2 Ne o-li be ral dö ne min ken di si nin 1970 ler de ki ser ma - ye bi ri ki mi t ka n k l na ce vap ol du u ma lum. Ve bu ce - va b n ce vap ola bil me si için ser ma ye bi ri ki mi nin ser ma - ye ye ma li ye ti nin azal t la bil me si ge re ki yor du. Ne o-li be ral hü kü met le rin ad m ad m re fah dev le ti ni il ga s, özel lefl - tir me le re h z ver me si bu yüz den dir. Bu ih ti ya c kar fl la - mak için biz zat dev let, ka mu ya ait ola n n pefl kefl çe kil - me si ni, sos yal har ca ma la r n k s l ma s n, em ti a ve pa ra ak m la r n n ta ma men ser best lefl ti ril me si ni, ne o-li be ral vi rü sün ala me ti fa ri ka s ha li ne ge tir mifl tir. Er do an n Ge zi Par k pro je si nin ba la m bu dur. Ya p l - mak is te nen, Tak sim in ya ya lafl t r l ma s ve ya kent sel dö - nü flüm eti ket le ri nin ar ka s na sak lan m fl, bil di i miz özel lefl tir me dir. Da ha aç k söy le ye lim, park kim se nin özel mül - ki ye tin de ol ma d için, hal k n park ta do lafl ma, a aç la r n göl ge sin den ya rar lan ma im kâ n n n ser ma ye yan l s dev let ta ra f n dan gas p d r. Ar tu re 159 un ken di si dir. O ta hay yül ger çek lefl me e i li min de olan 1971 de res met mifl tir. 2) Ha-Jo on C hang, Kal k n ma Re çe te le ri nin Ger çek Yü zü, çev. Tu ba Ak n c lar On mufl, s tan bul: le ti flim Ya y n la r, s tan bul,

4 Gasp son ra s da plan lan m fl t. Yay g n kul la n m y la, bi ri le ri ne rant sa la ma ola rak ifade edilen me ka niz ma - lar (ki söz ko nu su me ka niz ma lar as l n da yu ka r da de - in di i miz ser ma ye bi ri ki mi nin ser ma ye ye ma li ye ti nin azal t l ma s n dan bafl ka bir fley de il dir) dev re ye so ku la - cak t. Med ya n n ya lan c s y z, in flaa t n han gi flir ke te ve ri - le ce i bi le dü flü nül müfl. Par k n ye ri ne her ne ya p la cak - sa, me se la AVM nin ya da re zi dan s n (hat ta fle hir mü ze - si nin) ifl let me si ni flir ket le re dev ret me, ki ra la ma, sat ma da emi nim gün dem dey di. K sa ca s, özel ser ma ye ye ka - mu nun zen gin li i ak ta r l m fl, bi ri ki min önü aç l m fl ola - cak t. Ka mu mülk süz lefl ti ri le rek, bi rik mifl ser ma ye ye ser vet al t n tep si için de su nu la cak t. Ne di yor du Da vid Har vey özel lefl tir me ler için? Mülk süz lefl ti re rek bi ri kim. Er do an n ta hay yü lü, Ge zi Par - k nda te ces süm et mek üze rey di. Di re nifl çi ler bu na ço - mak sok tu. K M BU D RE N fi Ç LER? K sa ce vap, her kes. Ge zi yi ya fla yan, s tan bul un ve di - er fle hir le rin mey dan la r n dol du ran, so kak ta çar p flan, ten ce re ta va ça lan, park fo rum la r n ak sat ma yan, hat ta sa de ce sos yal med ya da var olan y n lar. Y n lar, ad üs - tün de her kes tir. Di re nifl çi ler, bil di i miz top lum sal bafl - kal d r öz ne le rin den bi ri ve ya iki siy le ko lay ca ta n m la - na cak kit le ler de il. 4

5 Ger çek li in ken di si ge nel lik le ge ri den ge len te ori nin ka te go rik ku tu la r na s ma y n ca, kav ram sal ba nal lık bafl gös te rir. Ha zi ran di re nifl çi le ri nin ba fl na da bu gel di. Di - ren di ler, or ta s n f ku tu su na s ma d lar. Ame ri kan sos yo lo ji si nin ba fl m za mu sal lat et ti i on ca ku tu dan bi ri de or ta s n f ka te go ri si dir. l kin, Marx sos - yo log ya p l d, son ra da Marx n ifl çi s n f ka te go ri si bu or - ta s n f ya k fl t r ma s y la piç lefl ti ril di. As l n da, ge lir grup la - r n n s ra la ma s na da ya nan or ta s n f, tas nif öl çüt le ri nin es nek li i ne, grup s n r la r n n na s l be lir len di i ne ba l ola rak, ba zen abar t lan ba zen az m sa nan bir nü fus tur. Bu nü fu sun ço un lu u emek gü cü nü ser ma ye ye sa tan bil di - i miz ifl çi s n f n n as li üye si dir, bir k s m y sa emek gü cü - nü ka mu ifl let me le ri ne sa tan emek çi ler dir. Ça l fl ma ko flul - la r ve ifl ve ren fark l lafl ma s da ha liy le bu ke sim için de mu az zam ge lir ve ha yat tar z çe flit li li i ola rak te za hür eder. Ha zi ran di re ni fli ne ka t lan la r n, biz zat göz lem le yen - le rin çe flit li lik vur gu su nun kay na n, k s men bu emek çi nü fu sun kom po zis yo nun da ara mak ge re kir. Or ta s n f ka te go ri si nin (ki tam da Ha zi ran Di re ni fli ba la m n da bu ka te go ri nin tek rar bafl ta c edil me si üze - ri ne ken di si ne so ru lan bir so ru ya ver di i ce vap ta Kor kut Bo ra tav, or ta s n f a kav ram mer te be si ne la y k ol ma yan iki söz cük ten iba ret bir te rim de me yi ter cih eder 3 ) kav - 3) Kor kut Bo ra tav la sen di ka.org si te sin de ki 16 Ha zi ran 2013 ta rih li gö rüfl - me: Her Yer Tak sim; Her Yer Di re nifl : Bu ifl çi s n f n n ta rih sel öz le mi olan s n r s z, do lay s z de mok ra si ça r s d r ( yurl.com/ly6n9em). 5

6 ram sal lafl t r l ma s n bu ya z ba la m n da elefl tir mek ye ri - ne, iki fark l kul la n m na de in mek is ti yo ruz. 4 Bu fle kil - de, hem or ta s n f ka te go ri si nin ta n m sal içe ri i ni sor - gu la m fl hem de di re nifl çi le ri ta n m la mak için do ru bir ter cih ol ma d n gös ter mifl ola ca z. Kul la n m lar dan il ki, Ha zi ran Di re ni fli nden sa de ce befl ay ön ce (Ara l k 2012) Fu at Key man n TÜ S AD n Gö rüfl der gi sin de ki bir ya z s n dan; bafl l hay li id dia l : Tür ki ye nin Ge le ce i ni Ye ni Or ta S n f Be lir le ye cek. 5 Ya z n n gi rifl cüm le si de flöy le: Türki ye nin 1980 den bafl la ya rak 1990 lar da yay g n la flan ve özel lik le son on y l da de rin le flen dö nüflüm süre ci nin çok önem li bir bo - yu tu nu, ye ni or ta s n f lar ola rak ad lan d r lan top lum sal kat man/ke sim/kim lik olufl tu ru yor. Bu kul la n m ye ni or ta s n f lar da ki s n f kav ra m n bu la n k lafl t r yor. Or ta s n f lar kat man/ke sim/kim lik flek lin de ko nu lun ca, or ta s n f bu va s f la r n tek tek ve ya her han gi bir per mü tas - yon la zu hur ede bil di i bir in san kü me si flek lin de ve ol - duk ça gev flek bir bi çim de ta n m lan m fl olu yor. 4) Bu ka te go ri nin elefl ti ri si ni teo rik, am pi rik ve si ya sa l veç he le riy le bafl ka ya - z lar da ele al m fl t k: S. Sav ran ve E. A. To nak, Üret ken Olan ve Ol ma yan Emek: Aç k l a Ka vufl tur ma ve S n f lan d r ma De ne me si, Prak sis, Sa y : 16, 2007; S. Sav ran, S n f la r Ha ri ta la mak: S n f lar Bir bi rin den Na s l Ay r l r? Dev rim ci Mark sizm, Sa y : 6-7, 2009; Y. Ka ra ha no ul la r ve E.A. To nak, Tür - ki ye de Üret ken Ol ma yan Emek çi ler Sö mü rül mü yor lar m?, Top lum ve He kim, Mart-Ni san ) Fu at Key man, Tür ki ye nin Ge le ce i ni Ye ni Or ta S n f Be lir le ye cek, Gö rüfl, Ara l k 2012 ( yurl.com/qeln29y). 6

7 Ta n m da ki bu be lir siz lik ya z da flöy le gi de ri li yor:...or - ta s n f lar, AB süre ciy le bir lik te, Türki ye de, eko no mik di - na miz min ve gi ri flim ci kültürün iti ci ve ta fl y c ak tö rü ko - nu mu na gel(mifl tir). Ay r ca bu s n f la r n kent sel dö nü flüm sü reç le rin de de ol duk ça ak tif ol du u vur gu la n yor: Ana - do lu kent le flir ken, Ana do lu kent le ri kent sel dö nüflüm süre cin den ge çer ken, ye ni or ta s n f lar ku rum sal kim lik le - riy le bu süreç te çok önem li ve et kin rol oy na d. Kent sel dö nüflümün önem li ak tö rü ko nu mu na gel di ler. Ama ay n za man da da, kent sel dö nüşüm süre cin den ya rar lan d lar... Kent lefl me süre ci nin ve kent sel dö nüflümün h z lan ma s na ve pe kifl me si ne kat k ver di(ler). De mek ki, Key man a gö - re or ta s n f as l n da Ana do lu kent le rin de ki ka pi ta list s n f t r. Bu ya k fl t r ma y cid di ye alan ç kar m, bi le mi yo rum. He le at fe di len si ya sal mis yo nu gör dük ten son ra: Bu gün, mu ha fa za kâr lafl may la de mok ra tik lefl me ara s n da yer alan ye ni or ta s n f la r n ya pa ca ter cih, büyük öl çüde Türki - ye nin ge le ce i ni be lir le ye cek tir. Bi lin di i üze re, Ha zi ran Di re ni fli yle bir lik te or ta s n f ka te go ri si, di re nifl çi le ri ta n m la ma ih ti ya c du yan lar ca aci - len te da vü le so kul du. Bir çok çev re ta ra f n dan da sor gu suz su al siz be nim sen di. Bu ba lam da, öz gül ama ta lih siz kul - la n m lar dan bi ri ne de Lon don Re vi ew of Bo oks un blo gun - da Ça lar Key der in yaz d k sa not ta 6 rast la d k. Bu not - 6) Ça lar Key der, Law of the Fat her, LRB Blog, 19 Ha zi ran 2013 ( yurl.com/o4cqffw). 7

8 ta, di re nifl çi ler he nüz ol ma m fl, olufl mak ta olan ( in for ma ti on ) bir or ta s n f ola rak ta n m la n yor. Olufl mak ta olan, genç olan de mek tir. Di re nifl çi ler de genç ol duk la r na, okul la r n bi ti rin ce ol gun la fla cak la r na ve or ta s n f a ka t la cak la r na gö re, Key der de Ha zi ran Di re ni fli ni bir or ta s n f ha re ke ti ola rak ta n m la mak ta her han gi bir be is gör mü yor. Key der in ge rek çe si nin mad di te mel le ri ger çek du ru mu ne ka dar yan s t yor, ben ce ba ya tar t fl ma l. Not ta, Er do an n eko no mik alan da ki ba fla r s n n ya n s ra yük sek ö re tim ala n n da da hay li ba fla r l ol du u flöy le an la t l yor:...er do an n hü kü me ti e i ti me da ha faz la pa ra ay r d. Tür ki ye flim di 200 den faz la üni ver si te ye ve 4 mil yo nu ge çen üni ver si - te ö ren ci si ne sa hip den bu ya na 2,5 mil yon ye ni me zun da nü fu sa ek len di. Bu sa y lar, men sup la r n n gö - re li ola rak mo dern ifl yer le rin de ça l fl t, kü re sel em sal - le ri ne ben zer bofl va kit ve tü ke tim al fl kan l k la r na sa hip ol du u bir or ta s n f n olufl tu u nu sez dir tir. Fa kat bu in - san lar ha yat tarz la r, çev re le ri ve kent hak k için de ye ni ga ran ti ler ara mak ta; ki fli sel ve top lum sal alan la r n n ih - la li ne k z mak ta d r lar. Ge zi pro tes to la r bu ye ni ger çek - lik ten do an ilk top lum sal ha re ket tir. Er do an hü kü me ti nin ön ce ki hü kü met ler le kar fl - lafl t r l d n da gö re li ola rak büt çe de e i ti me da ha faz la pay ay r ma s n dan ha re ket le, 200 üni ver si te de ki 4 mil - yon ö ren ci nin ve 2008 son ra s n da ki 2,5 mil yon me zu - 8

9 nun oto ma tik ola rak or ta s n f ku tu su na yer lefl ti ril me - si ye te rin ce so run lu. Ama bu ka te go ri ara c l y la da ha da so run lu olan, Ha zi ran Di re ni fli ni olufl mak ta olan bu or ta s n f men sup la r n n, bir yan dan Ba t da ki em sal le - ri gi bi bofl va kit... tü ke tim al fl kan l k la r ga ran ti si için, bir yan dan da çev re, kent hak k ve de bi rey sel ve top lum sal alan la r n n ih la li ne bo zul duk la r için ger - çek lefl tir dik le ri id di as d r. B ra ka l m kent hak k kav ra m n n an ti-sis te mik özün den bi ha ber kul la n m n, Di re nifl e ka t lan la r son tah lil de sis tem içi, ga ran ti ler pa zar l n he def le yen, ye - te rin ce mü sa ha ma gös te ril di in de üni ver si te me zun la r - na ya k fl r tarz da mo dern ifl yer le ri ne dö ne cek or ta s n f men sup la r ola rak gör me ye ne de me li? K sa ca s, di re nifl çi le rin ço un lu u nun genç, üni ver si - te me zu nu ve ya ö ren ci si ol du u göz le min den yo la ç - ka rak, ha re ke tin or ta s n f a r l k l ol du u ni te le me si ni yap mak bi ze çok an lam l gel mi yor. Bu ni te le me, söz ko - nu su kit le nin ö ren ci ke si mi için ebe veyn le rin s n f sal pro fi li ni, me zun lar için se ça l fl ma ko num la r n bil me yi ge rek ti rir. Kal d ki, me zun la r n ta ma m n n ifl sa hi bi ol du u nu, me zun ola cak la r n da ra hat ça ifl bu la bi le cek le ri ni var say - mak, is tih dam s z bü yü me nin norm ha li ne gel di i gü nü - müz de afl r iyim ser lik tir. Bo ra tav n yu ka r da de in di i - miz gö rüfl me sin de üni ver si te ö ren ci le ri ni bek le yen ge - 9

10 le cek hak k n da söy le dik le ri bi ze Key der in tas vi rin den çok da ha ger çek çi ge li yor:...ka pi ta lizm on la ra ifl siz lik va at et mek te dir. Bu ne den le ilk afla ma da ye dek emek or - du su nun saf la r na gi re cek ler ve nes nel ko num la r y la en ge nel an lam da ifl çi s n f n n ö e le ri ola cak lar d r. Ha zi ran Di re ni fli nin s n f sal ka rak te ri ne ilifl kin tar t fl - ma lar bir ya na, da ha az tar t fl ma l olan yan, Di re nifl in tem si li de mok ra si nin s n r la r n gös ter mifl ol du u ger çe - i dir. Ar t k o ma lum tem si li de mok ra si el bi se si ne bu top lum s m yor. Bi za ti hi bu du rum al ter na ti fin el al t n - da ol du u an la m na gel mi yor ta bi i. Ama flu ra s da ke sin: Ha zi ran Di re ni fli ni ya fla ma m fl ol say d k tem si li de mok - ra si yi afl ma ih ti ya c n bu ka dar de rin den his se di yor, park lar da, mey dan lar da, ma hal le ma hal le al ter nati fi ne ka fa yo ru yor da ol ma ya cak t k. Az buz ka za n m de il. He ba et me mek ge re ki yor bu im kâ n. 10

11 DAVID HARVEY İN DEĞERİ* gh Da vid Har vey in kul la n m de e ri nin yük sek ol du - u nu geç ti i miz Ha zi ran da yap t s tan bul ve An ka ra zi ya re ti ön ce sin de de bi li yor duk. Y l lar d r ver di i Ka pi tal ders le ri nin web ver si yo nu nun 15 ay da, 187 de i flik ül ke nin 10,884 fleh rin den, 2 mil yon t ka maz har ol du - u nu da. Har vey in Post mo dern li in Du ru mu (1987) ad l ça l fl - ma s, In de pen dent ga ze te sin ce 1945 son ra s n n ede bi yat d fl en önem li 50 ki ta b n dan bi ri ola rak se çil mifl ti. Do la - y s y la, Har vey in yaz d k la r n iz le yen ler için s tan bul *) Bu ya z Züm ray Kut lu yla bir lik te ya z l m fl t r: Top lum sal Ta rih, A us tos

12 Bil gi Üni ver si te si ve OD TÜ de ki ko nufl ma la r n gör dü ü yo un il gi do al d. Öte yan dan, ba z yer li med ya men - sup la r n n bu il gi yi an la mak ta zor lan d n da duy duk. Oy sa, dün ya ka pi ta liz mi nin her an lam da ne ya pa ca n bi le me di i bir dö nem de, post mo dern li in, kent-ka pi ta - lizm ilifl ki si nin ora s n bu ra s n de flen, ge le ce e umut la ba kan bi ri ne du yu lan ih ti yaç apa ç k ol ma l y d. Marx n Ka pi tal i çin K la vuz (Me tis) ve Ser ma ye Mu am ma s (Sel) ki tap la r n n Türk çe de ya y n lan ma s ve si - le siy le Tür ki ye ye ge len Har vey, Ka pi ta liz min Kri zi ve Kent sel Mü ca de le ve Ser ma ye nin S n r la r ve An ti ka - pi ta list Ha re ket bafl l k l iki ko nufl ma yap t. Top lum sal Ta rih oku yu cu la r flu ya da bu bi çim de Har vey e za ten afli na d r lar, Bil gi ve OD TÜ de ki ko nufl ma la r iz le mifl ola bi lir ler. O yüz den bu ya z da, bafl ta co raf ya, kent lefl - me ve ka pi ta liz min eko no mi po li ti i ol mak üze re bir - çok ala na önem li kat k lar ya pan Har vey in öz gün lü ü - nü tar t fl ma y amaç la ma d k. Ni ye ti miz, s tan bul ve An - ka ra ko nufl ma la r n n bafl l k la r n dan yo la ç ka rak kent hak k ve ser ma ye nin s n r la r kav ram la r n n ilifl ki si üze - ri ne yük sek ses le dü flün mek. Har vey, kent ve kent lefl mey le öte den be ri il gi len me - si ne ra men, kent hak k kav ra m n sis te ma tik ola rak kul lan ma ya nis pe ten ya k n za man lar da bafl la d. Ser ma ye nin s n r la r ise, da ha es ki le re da ya nan Marx a ve 12

13 Ka pi tal e duy du u il gi si nin ürü nü; 1982 de ya y n la nan ve di li mi ze de ni ha yet bu ya k n lar da çev ri len ki ta b na (Li mits to Ca pi tal) ad n ve re cek ka dar es ki ve önem - li. 1 Bu kav ra m n Har vey in yas lan d ge nel çer çe ve nin sem bo lü ol du u nu dü flü nü yo ruz; kent hak k da hil ol - mak üze re bir çok tar t fl ma ya yap t kat k n n ve kul - lan d di lin an la fl l ma s için ser ma ye nin s n r la r biz ce vaz ge çil mez dir. Bi raz da ha id dia l bir bi çim de söy le ye cek olur sak, kent hak k kav ra m n n in san hak la r söy le mi için de s ra - dan lafl t r l ma s, bü yük öl çü de ser ma ye nin s n r la r n n ima et ti i teo rik dün ya ya tam ola rak nü fuz ede me mek - ten kay nak la n yor. O za man, kent hak k yla bafl la ya l m ve bu kav ra m n ser ma ye nin s n r la r yla ilifl ki si ni ta ze bir s tan bul ör ne iy le so mut la ma ya ça l fla l m. KENT HAK KI Son y l lar da s k l k la duy du u muz kent hak k kav ra - m n Le feb vre, 1967 de ya y n la nan Kent Hak k ad l ma ka le sin de, o y l lar da ve ri len hak mü ca de le le rin den bes le ne rek ge lifl ti ri yor. Aka de mik tar t fl ma lar dan si vil top lum pro je le ri ne, in san hak la r söz lefl me le rin den ana - ya sa la ra ka dar, li be ral ler den anar flist le re ge nifl bir yel pa - 1) Ser ma ye nin S n r la r, Tan Ki ta be vi Ya y n la r, An ka ra, 2012a. 13

14 ze de kul la n m n göz lem le di i miz kent hak k n n ta n m ve içe ri i ko nu sun da bir fi kir bir li i bu lun ma d ke sin. 2 Kent hak k n ta n m la ma da ve ta lep ler de ki fark l l k, po li tik du ru flu muz dan, inan d m z de er ler den bes le - ni yor. fl te bu ne den le, kent hak k n n ta n m ve içe ri i üze ri ne dü flün mek, bu kav ra m n han gi ke sim ler ce ne - den ve na s l kul la n l d n tar t fl mak ge rek li. Çün kü Har vey in de be lirt ti i gi bi, bu hak k n ta n m la n fl flek li ile ha ya ta ge çi ril me yol la r do ru dan ilifl ki li (Har vey, 2012b). Ka pi ta liz min sür dü rül me si ne hiz met eden kul - la n m lar ol du u gi bi ka pi ta liz min afl l ma s n he def le yen kul la n m lar da var. Net lik ih ti ya c ba riz. Har vey, Kent Hak k bafl l y la 2008 y l n da New Left Re vi ew da ya y n la d ma ka le de, kent hak k n in san hak la r n n en ih mal edil mifl le rin den bi ri ola rak ta n m l - yor ve do la fl m da ki bi rey sel ve mül ki yet te mel li in san hak la r n dan fark l ola rak bu hak k n ko lek tif bir hak ol - du u nun al t n çi zi yor: Kent hak k, bir bi re yin ya da gru bun kent te var olan kay nak la ra eri flim hak k n dan çok da ha faz la s d r: ken ti ar - 2) Kent hak k na da ir Har vey in d fl n da Le feb vre, Pur cell ve Sou ze in me tin - le rin den bah se de bi li riz. Çok ya k n bir za man da E i tim-sen in E i tim, Bi lim ve Top lum ad l üç ay l k der gi si, kent hak k üze ri ne Le feb vre ve Sou ze in yaz - d ma ka le le rin çe vi ri le ri ne, sa ha ör nek le ri ni ve kar fl lafl t r ma la r içe ren bir di zi ma ka le ye yer ver di. Bu me tin le rin d fl n da ay r ca, 2010 y l n da Ha bi tat Ulus la ra ra s Koa lis yo nu ta ra f n dan ba s lan ve Ana Sug ran yes ve Char lot te Mat hie vet ta ra f n dan der le nen Ci ti es Fo r All ad l ki tap da bu ko nu da dün ya - dan bir çok ör ne i içe ren bir di er kay nak t r. Ki ta ba tin yurl.com/cr96vko ad - re sin den ula fl la bi lir. 14

15 zu la d m z fle kil de de ifl tir me ve ye ni den ya rat ma hak k - d r. Da ha s, ken ti ye ni den ya rat mak ka ç n l maz ola rak kent lefl me sü reç le ri üze rin de ko lek tif güç uy gu la ma y ge - rek tir di in den, kent hak k da bi rey sel bir hak tan çok ko - lek tif bir hak t r (Har vey, 2012b). 3 Har vey e gö re, kent hak k kav ra m n an la mak için ta - rih bo yun ca in san la r n ye ni den üre ti mi nin bafl ta ge len be lir le yi ci si olan kent lefl me sü reç le ri ni ve kent lefl me-ka - pi ta lizm ilifl ki si ni çö züm le mek ge re ki yor. Ni te kim, ken - di si nin ka pi ta lizm ve kent lefl me ara s n da ki iç sel ba an - lat mak için ver di i 1840 lar Pa ris ve 1940 lar Ame ri ka ör - nek le ri, son y l lar da ki kent sel dö nü flü mün ne an la ma gel di i ni net bir bi çim de an la ma m za yar d m c olu yor. Kent hak k n n salt kent sel dö nü flüm le mü ca de le ye in dir - ge ne me ye ce i ni söy le yen Har vey, ba r n ma ko flul la r n n iyi lefl ti ril me si, ki ra la r n dü flü rül me si gi bi re for mist ta lep - le rin ye ter siz li i ni de vur gu lu yor. Kent hak k ken di mi zi, ken ti mi zi, için de ya fla d m z çev re yi de ifl tir me ve dö - nüfl tür me yö nün de dev rim ci ta lep le rin bir ifa de si ol ma l : Kent hak k n ta lep et mek, kent lefl me sü reç le ri ve kent - le ri mi zin ya ra t l ma ve ye ni den ya ra t l ma bi çim le ri üze rin - de bir tür fle kil len di ri ci güç sa hi bi ol ma y ra di kal bir fle kil - de ta lep et mek tir (Har vey, 2012b). 3) Har vey in The Right to the City ma ka le si 2008 y l n da New Left Re vi ew da ya y n lan d. Biz çe vi ri yi ya par ken, ay n ma ka le nin Har vey in Re bel Ci ti es ad l ki ta b n da yer alan ver si yo nu nu esas al d k. 15

16 Har vey in bu yak la fl m kent hak k n bir bü tün ola rak ele al ma m za, ka pi ta liz min elefl ti ri si ni ya par ken bafl ka bir ha ya t n ola bi lir li i ni can l tut ma m za im kân sa l yor. Böy le si bir yak la fl m n he ye can ve ri ci ya n, bi zi sa vun - ma c bir ko num dan ç kar t p al ter na tif ya flam bi çim le ri üze ri ne dü flün me ye sevk et me si dir: Na s l bir kent is te di i miz so ru su, na s l in san lar ol mak is te di i miz, na s l ilifl ki ler ara d m z, do ay la na s l bir ilifl - ki ye de er ver di i miz, na s l bir ha yat tar z ar zu la d m z, ne tür es te tik de er le re sa hip ol du u muz so ru la r n dan ay - r tu tu la maz (Har vey, 2012b). S TAN BUL, HAR VEY VE SER MA YE N N SI NIR LA RI Da vid Har vey, kent hak k üze ri ne Ci han Uzun çar fl l Bay sal n Aç k Rad yo için yap t rö por taj da, bu hak ka da ya l yü rü tü len me kân sal öz gür lük di re nifl le rin de mül - ki yet hak k n n öne geç ti i, ki fli nin en ön ce ken di ai le si - ni, mül kü nü dü flün dü ü ve an ti-ka pi ta list he def ler den uzak lafl t göz le mi üze ri ne flun la r söy lü yor: Hen ri Le feb vre in bu ko nu ya il ginç bir ba k fl var d. Be lir li bir me kâ n, bil di i niz üze re, bir sü re li i ne öz gür - lefl ti re bi lir si niz, de mifl ti, an cak bu ra da her za man flu nu gö re cek si niz, e er da ha ile ri bir öz gür lefl tir me sü re ci ne gir mez se niz, öz gür lefl tir mifl ol du u nuz me kân, bir sü re 16

17 son ra do mi nant pra tik ta ra f n dan tek rar ab sor be edi lir, ele ge çi ri lir.... Bu flu de mek tir, si zi kü re sel kent ve sai re z r - va la r n dan kur ta ra cak çok da ha ge nifl ve da ha faz la dev - rim ci bir ha re ke te ih ti ya c n z var. Bir ev de sos ya liz min ol - ma s zor dur, bir ma hal le de, hat ta bir kent te sos ya liz min ol ma s afl r de re ce de zor dur. Bu ne den le,... bu sü re ci ön - le mek için top lum sal ya fla m da ha yay g n bir fle kil de na s l or ga ni ze ede ce i ni zi dü flün me ye bafl la ma l s n z. 4 Ser ma ye nin s n r la r n n kav ran ma s, hem ka pi ta liz - min ken di si nin s n r la r n n kav ran ma s hem de gü nü - müz de ol du u gi bi de rin kriz le ri nin ka ç n l maz l n n kav ran ma s de mek tir. Yu ka r da ki rö por taj da Har vey in be lirt ti i gi bi, kent hak k te mel li me kân öz gür lefl ti ri ci di re nifl ler bi le ka za n m la r n n ka l c l n sa la mak için ka pi ta lizm son ra s bir top lum sal ya fla m ta hay yül et - mek zo run da d r lar. s tan bul dan ve re ce i miz so mut ör ne e ge le lim. Bo - az köp rü le ri flu ya da bu ve si ley le, 3. Köp rü ye di re nifl ise flu s ra lar hep gün de mi miz de. Bo az Köp rü sü nden ge çer ken bir me ta tü ket ti i miz aç k. Çok de il, bir kaç haf ta ön cey se köp rü ta mi ra t do la y s y la Tay yip Er do - an n ka fa s na es mifl ol ma l ki, ge çifl le rin bir ân da üc ret - siz k l n d n ga ze te ler den oku duk. Ya ni köp rü nün sun du u Bo az ge çifl hiz me ti bir ân da me ta ol mak tan ç k t. T p k, bir sü re ön ce met ro büs bi let fi yat la r n n ar - 4) yurl.com/cfqwr6b. 17

18 t fl n pro tes to eden Hal kev le ri üye le ri nin ör güt le di i di - re nifl le, bi let al ma dan köp rü den ge çifl te ol du u gi bi. Er do an n ki s ra dan va tan da fla âde ta bir hi be, Hal - kev le ri nin kiy se dü pe düz kent hak k n n ha ya ta ge çi ril - me si. Her iki si nin ben zer ya n, köp rü den geç mek için kim se nin köp rü nün me ta l na ih ti ya c ol ma d n apa - ç k or ta ya koy ma s d r. Köp rü köp rü lü ü ne de vam et - mifl tir. Öte yan dan, esas or tak l k bu ha lin ge çi ci li i dir. Ta mi rat bit ti in de köp rü üc ret li ola cak t r, t p k bi let siz se ya hat di re ni fli sö nüm len di in de ol du u gi bi. Köp rü hiz me ti ve ben zer hiz met le rin kent li le ri zo run lu me ta ilifl ki le ri ne sok ma dan su nul ma s y sa an cak ka pi ta lizm son ra s fle hir ta hay yül le riy le bir lik te be li re cek tir. Kim bi - lir o fleh rin köp rü ye mi, yok sa p r l p r l bi sik let yol la r - na m ih ti ya c ola ca n? Ona, kent hak k n, ser ma ye nin s n r la r n n far k na va ra rak bu hak k ha ya ta ge çi ren ler ka rar ve re cek tir. KAY NAK ÇA Har vey, D., 1997, Post mo dern li in Du ru mu: Kül tü rel De i fli min Kö ken le ri, s tan bul: Me tis Ya y n la r. Har vey, D., 2012a, Ser ma ye nin S n r la r, An ka ra: Tan Ki ta be vi Ya - y n la r. Har vey, D., 2012b, Re bel Ci ti es: From the Right to the City to the Ur ban Re vo lu ti on, Lon dra: Ver so. 18

19 Sug ran yes, A. ve Mat hie vet, C. (der.) 2010, Ci ti es for All: Pro po sals and Ex pe ri en ces To wards The Right to the City, Ha bi tat In - ter na tio nal Co ali ti on Pub li ca ti ons. Le feb vre, H., 1996, The Right to the City, Korf fman, E. ve Le - bas, E. (der.) Wri ting on Ci ti es, Ox ford: Ba sil Black well. Pur cell, M., 2002, Ex ca va ting Le feb vre: The Right to the City and Its Ur ban Po li tics of the In ha bi tant, Ge ojo ur nal, 58: Sou za, M.L, 2010, Which Right to Which City, In ter fa ce 2(1):

20 KENTSEL DEĞİŞİM VE DÖNÜŞÜMÜ KAPİTAL LE ANLAMAK* gh Ya fla d m z kent ler alt üst edi li yor, gö rü yo ruz, ha ber - ler de oku yo ruz: Dö viz le ko nut kre di si 200 bin ki fli yi ma dur et ti, Ko nut ta ba lon yok, 2010 un 3. çey re - in de ko nut sa t fl la r n da sert dü flüfl. Olan lar sa de ce ko - nut lar la il gi li de il; kent te ki ha ya t n ta ma m n kap s yor: 3. Köp rü, ko run ma l si te ler, ma hal le bas k l si te ler, gi ri le me yen va rofl lar, 3. Ha va ala n, 2. alt ge çit, vd. Te dir gi niz, mü da hil ola ma d m z ka rar sü reç le ri nin so nuç la r na kat lan mak is te mi yo ruz. Kent ler de ki de i fli - min on ca çe flit li li i ni na s l an la ya l m ki mü da ha le miz, *) Ek mek ve Öz gür lük, Ocak

21 tep ki le ri miz et ki li, al ter na tif le ri miz sos ya list çe ol sun? So ru bu. Kent ler de ya fla nan la r n esas ola rak ser ma ye nin di na mik le riy le ilifl ki li ol du u nu bi li yo ruz. Ama, özel lik - le si ya set ya par ken, olan bi te ni en ge nel ha liy le ser ma ye bi ri ki mi ne ba la ma n n yet me di i ni de ya fl yo ruz. Ser ma ye bi ri ki mi nin ar t k de er üre ti mi ne ba l ol - du u Mark sist te ori nin ABC si dir; fa kat sa de ce ABC si - dir. Bi ri kim sü re ci nin ge nel ser ma ye dev re si nin (çev ri - mi nin) öte sin de alt ve yan saf ha la r, çe flit li top lum sal ilifl ki le ri de içe ren komp leks ya p s kav ran ma dan ka pi ta - lizm de ki her ge lifl me yi ser ma ye bi ri ki mi ne at fet me nin aç k la y c l yok tur. Bu na ra men, içe ri i dol du rul ma - m fl ser ma ye bi ri ki mi ne re fe rans al fl kan l sol de er len - dir me ler de öte den be ri çok yay g n. Kent sel de i flim ve dö nü flüm tar t fl ma la r da bu al fl - kan l k tan na si bi ni al yor; söy le nen le rin ço u ma ale sef ya çok ge nel ya da öz gül du rum la r n tas vi ri, ol gu la r n, ya - sal ay r n t la r n, ga ze te ha ber le ri nin lis te si flek lin de. Hem po pü ler hem de aka de mik li te ra tür de s z lan ma ve ya nos - tal ji ima l ken tin do ku su bo zu lu yor, kent ser ma ye ye pefl kefl çe ki li yor, emek çi ler yer le rin den yurt la r n dan edi li yor, kent le rin gen le riy le oy na n yor gi bi cüm le - ler le kent di na mik le ri ni aç k la mak ege men. Bu ifa de le rin fle hir ler de ki de ifl me nin ve et ki le ri nin ki mi yan la r n tas vir et tik le rin de hem fi kir ol sak da, de - i fli min di na mi i ni Mark sist pers pek tif ten kav ram sal lafl - 21

22 t r ma ih ti ya c n kar fl la d k la r n söy le mek zor. Bu k sa ya z n n söz ko nu su ih ti ya c kar fl la mak gi bi bir id dia s ola maz. Ol sa ol sa bu tür kav ram sal lafl t r ma ça ba la r na yar d m c ola bi le cek teo rik ipuç la r öne re bi lir. Ama c m z, kent ler de ki de i fli min ka pi ta list di na mik ler ba la m n da tar t fl l ma s na Ka pi tal in ter mi no lo ji siy le kat k da bu lun - mak t r. lk cil din te ka bül et ti i ka pi ta list ger çek lik le kent sel ol gu lar ara s n da ilifl ki ku ra rak, emek de er teori - sinin ba zı kav ram la r n so mut la ma ya da ça l fl yo ruz. Ka pi ta lizm, ken di ne öz gü te mel iç çe lifl ki le ri olan ve bi za ti hi bu çe lifl ki le rin ser ma ye nin di na miz mi ni be lir le - di i top lum sal bir dü zen dir. Te mel iç çe lifl ki ler den ka s t sa de ce ilk a z da ak la ge len ser ma ye-emek çe lifl ki si de il, ay n za man da ser ma ye-ser ma ye ve emek-emek çe lifl ki si - dir. Da ha az afli na olu nan son iki çe lifl ki nin al d bi çim - ler, ba zen ser ma ye ve emek s n f la r n n te kil men sup la r, ba zen de te kil men sup lar la ge nel ola rak s n f n ta lep ve e i lim le ri ara s n da ki ça t fl ma la ra gö re fle kil le nir. Ka pi tal in cilt le ri bo yun ca Marx de i flik kav ram sal araç lar, tah lil ler yo luy la bu çe lifl ki le rin ni te li i ni, te za hü rü nü ay - r n t l bir bi çim de ele al m fl t r. Marx n b rak t nok ta dan ha re ket le, söz ko nu su teo rik zen gin li i mo dern kent sel de i fli me uy gu la ma ça ba la r, de i fli min si ya sal, kül tü rel, sos yo lo jik, vb. bo yut la r n çö züm le yen ol duk ça ge nifl bir li te ra tür üret ti. Bu ya z n n ele al d bo yut sa, sa de ce eko - no mik fa ali yet le rin ni te li i nin be lir le yi ci li i. 22

23 Bafl lan g ç nok ta m z in ce le nen top lu mun üre ti ci güç le - ri nin ge lifl mifl lik se vi ye si, ta ri hi ve kül tü rel ko flul la r n n öz gül lü ü dür. Üre ti ci güç le rin ge lifl mifl lik se vi ye si, emek sü re ci ni nin tek nik ve top lum sal or ga ni zas yo nu nu, ta ri hi ve kül tü rel ko flul lar ise emek gü cü nün ni cel ve ni tel du ru - mu nu ve de tü ke tim ih ti yaç la r n (ya ni emek çi le rin ye ni - den üre ti mi ni) be lir ler (Da vid Har vey, The Ur ban Pro - cess Un der Ca pi ta lism, In ter na tio nal Jo ur nal of Ur ban and Re gio nal Re se arch, 2. 1, 1978). Ser ma ye nin ge nel dev re si emek gü cü ne ve üre tim araç la r na ya t r lan pa ray la bafl lar. Üre tim sü re cin de, can l emek üre tim araç la r n ve di er gir di le ri kul la na rak ye ni me ta lar, de er ve ar t de er ya ra - t r. Bu ye ni me ta la r n sa t l ma s y la ka za n lan da ha çok pa - ra ser ma ye nin bi rik me si de mek tir. Bu ge nel li i için de bi - le ser ma ye dev re si nin her afla ma s kent le te mas ha lin de - dir, ya p l çev re (bu ilt en vi ron ment) ile iç içe dir. Ka pi tal in 1. cil di ol duk ça s n r la y c bir di zi var sa - y m la (de er ler le fi yat la r n oran t l l, ar t k de er do la - fl m n n ih ma li) me ta, de e ri, ar t k de er üre ti mi ni ve me ta üre ti mi nin öz gül bir tü rü ola rak emek gü cü nün ye ni den üre ti mi ni ele al r. Bu so yut la ma dü ze yin de mo dern kent sel de i fli min zo run lu re fe rans la r, fi nans (mort ga ge, fa iz, vs.), rant (top rak ve ya p ran t, fark l rant tür le ri), lüks tü ke tim (ya p l çev re ye et ki si) ana liz d fl b ra k l m fl - t r. Bu ko nu la ra 19. yüz y l ger çek li i ba la m n da 2. ve 3. cilt ler de gi ril mifl tir. lk cilt te, her de er ve ar t k de er 23

24 üre tim sü re ci nin zo run lu un sur la r ola rak üre tim araç la r (fab ri ka ya p la r, ula fl m ve ener ji a la r ) ve emek gü cü (ba r n ma me kân la r, has ta ne, okul, lo kan ta, vd. gi bi ye - ni den üre ti min in fla edil mifl tü ke tim ka lem le ri) ay r n t l bir bi çim de kav ram sal lafl t r l m fl t r. Pa ren tez için de kay - det ti i miz kent sel re fe rans lar, 1. cil din so yut kav ram la - r n n kent sel ol gu ve sü reç ler de ki so mut kar fl l k la r n, ser ma ye dev re si nin her saf ha s n n ya p l çev rey le iç içe ol ma bi çim le ri ni sa n r m sez dir mek te. Marx, üre tim fa ali ye ti ni de rin le me si ne ve son de re ce ay r n t l bir bi çim de tar t fl r. Han gi eko no mik fa ali yet le - rin ar t k de er üre ten, do la y s y la ser ma ye bi ri ki mi ni sa la yan fa ali yet ler ol du u ko nu sun da ki tah li li son de - re ce ber rak t r. Fi nans ve ti ca ret fa ali yet le ri nin ser ma ye bi ri ki mi nin ay r l maz un sur la r ol du u ne ka dar aç k sa, ay n fa ali yet le rin bi za ti hi ar t k de er üre te rek ser ma ye bi rik tir me dik le ri de o ka dar aç k t r. Do la y s y la, kent sel de i flim/dö nü flüm tar t fl ma la r n da çok rast la nan ka pi ta - lizm ar t k bi ri ki mi ni sa na yi den de il, fi nans tan sa l yor flek lin de ki ifa de ler, gü nü müz ka pi ta liz mi nin fi nan sal lafl - ma e i li mi ni tas vir et se de, teo rik ola rak yan l fl t r. Ka pi ta list top lum da ifl ye ri me kâ n da ba r n ma me kâ - n da me ta lafl m fl t r. Do la y s y la, bu me kân la r n üre ti mi s ra s n da ar t k de er ya ra t l d, ser ma ye bi rik ti ril di i aç k. Ama, ifl ye ri me kâ n n n tü ke ti mi, ka pi ta list bir flir - ket ta ra f n dan kul la n l d s ra da bi le ser ma ye bi ri ki mi - 24

25 ne kat k da bu lun ma ya bi lir. Bu ra da öl çüt, ifl ye rin de ger - çek lefl ti ri len eko no mik fa ali ye tin ni te li i dir. Ayak ka b üre ten ifl ye ri ay n za man da ar t k de er de üre te rek ser - ma ye bi rik ti rir ken, ek ran lar da bor sa inifl ç k fl la r n iz le - yen le rin do lufl tu u ara c fi nans ku rum la r ve ban ka lar üre tim de ya ra t lan ar t k de er den, bi rik mifl ser ma ye den pay al ma te la fl n da d r. Bu pay la fl m ser ma ye-ser ma ye çe lifl ki si nin te za hür bi - çim le rin den bi ri dir. Öte yan dan, ben zer bir du rum ba r n - ma me kân la r, ko nut lar için de söz ko nu su dur. Evi ni kü - çük bir atöl ye ye dö nüfl tü re rek tek ba fl na d fla r ya ifl ya pan bi ri, ba sit me ta üre ti miy le fa son lafl ma sü re ci ne ka t l r ken, kom flu su 3-5 ki fli yi üc ret li ola rak ça l fl t r d için çok tan ka pi ta list lefl me sü re ci ne gir mifl ola bi lir. Bu ra da da kül tü - rel ba k m dan da ya n fl ma c kom flu luk ilifl ki si, re ka bet çi emek-emek çe lifl ki siy le iç içe dir. Öte yan dan her iki ev, hem emek gü cü nün ye ni den üre ti mi için zo run lu bir tü - ke tim ma l, hem de için de üre tim ya p lan sa bit ser ma ye bi çi min de bir üre tim ara c d r. De mek ki, ifl ye ri ve ko nut öze lin de ol du u gi bi me kâ n n fark l kul la n m la r ser ma ye bi ri ki mi için de ki ko num la n fl la r, fark l çe lifl ki le ri ba r n d - ran top lum sal ilifl ki le ri üre te bil mek te dir. Bu yüz den de da ha ya k n dan in ce len me si ge re ken du rum lar d r. Kal d ki, me kâ n n fark l kul la n m la r n n çev re yi et ki le yifl fle kil - le ri fark l ola ca n dan söz ko nu su kul la n m lar kent sel de - i fli min fii li be lir le yen le ri ola rak da gö rül me li dir ler. 25

26 Bu ra ya ka dar söy le dik le ri mi zin Ka pi tal in ken di si nin kent sel de i fli mi Mark sist pers pek tif ten an la ma ya ça l - fl r ken vaz ge çil mez bir kay nak ol du u nu bir öl çü de his - set tir di i ni dü flü nü yo ruz. fiüp he siz, her so ru nun ce va b - n Ka pi tal de bu la ma y z. Si ya sal mü ca de le için de, sos ya - list al ter na ti fi ca zip k la bil mek gü nü mü zün de er le ri ni sor gu la ma n n da öte si ne geç me mi zi ge rek ti ri yor. Ör ne - in, emek çi ler de da hil ol mak üze re yay g n ka bul gö ren ba fl na so ka cak bir eve sa hip ol mak he de fi, sor gu lan ma - s ge re ken bir de er dir. Çün kü, bir yan dan borç lan ma ka nal la r y la sis te me en teg ras yo nu, ifl ve re ne tes li mi ye ti, bir yan dan da özel mül ki yet fik ri nin mefl ru iye ti ni bes le - mek te dir. Sos ya liz mi mi zin cid di ye al n ma s, ko nut ta özel mül ki yet he de fi ni elefl ti rir ken ka mu sal mül ki ye ti te mel alan so mut ba r n ma al ter na tif le ri ni ge lifl ti re bil me - mi ze ba l d r. Sos ya list mü ca de le yi di er mu ha lif si ya - set ler den fark l k lan da in san l a sun du u da ha ca zip ve öz gür ya fla ma tar z de il mi dir? 26

27 META OLARAK İSTANBUL* gh Dün ya da 1980 ler de, 1990 lar da bir kü re sel fle hir tar - t fl ma s sü rü yor du. Kü re sel lefl me li te ra tü rü için de ba z fle hir le rin kü re sel fle hir ol du u, ba z fle hir le rin de o sta - tü ye yak lafl t ko nu la r yo un bir bi çim de tar t fl l yor du. Tür ki ye de dün ya eko no mi si ne ba ya en teg re ol ma ya bafl la m fl t. Ça lar Key der in Top lum sal Ta rih der gi sin de - ki (1992, Sa y : 3) s tan bul u Na s l Sat ma l? bafl l k l ma ka le si bu ba lam da, san ki kü re sel fle hir tar t fl ma la r - *) Dev rim ci Mark sizm, Son ba har-k fl, Bu ya z Bah çe fle hir Üni ver si te - si nde Ka pi tal in 1. cil dinin Yor dam Ki tap tan ya y n lan ma s üze ri ne dü zen le - nen kon fe rans ta yap t m ko nufl ma n n ve so ru lan so ru la ra ver di im ce vap - la r n çö zü mü dür. 27

28 n n üret ti i po li ti ka öne ri le ri ni Tür ki ye ye ta n t mak, uy - gu lan ma s n özen dir mek ama c y la ya z l m fl bir me tin gi - biy di. O ma ka le yi oku yun ca aç k ça s bi raz ga rip se dim; s tan bul ni ye sa t l s n ki di ye. Ama, bi li yor su nuz Türk çe de sat ma n n iki an la m var. l ki is ter is te mez he men me ta ça r fl t r yor. Oy sa, ma - ka le de me ta ke li me si bir de fa bi le geç mi yor. Key der in ma ka le si da ha çok sat ma n n ikin ci an la m n kul la nan bir ma ka ley di; ya ni bir fle yi pa zar la mak, rek la m n yap - mak ni ye tiy le ya z l m fl bir me tin di. Key der da ha son ra -ben ce kü re sel lefl me den bek len ti le ri nin ger çek lefl me me - si yü zün den- o ma ka le de di le ge tir di i bu gö rü flü nü re - vi ze et ti. s tan bul üze ri ne yaz d ye ni ma ka le ler de, me - se la Lon don Scho ol of Eco no mics te ge çen ler de yap t bir su nufl ta, bah set ti im ilk ma ka le de ki gö rüfl le ri ni de - ifl tir di i ni gö rü yo ruz. Kü re sel kriz de sa n yo rum et ki le - di bu re viz yo nu. Ama bu tar t fl ma bir fle kil de sü rü yor. Ya ni hem kü re sel fle hir, hem bir fleh rin me ta ol ma s, do - la y s y la sa t l ma s me se le si. Me se la Da vid Har vey, bil di i miz gi bi, sa de ce fleh rin de i flik ha yat fle kil le ri nin me ta lafl ma s n dan de il, ay n za man da fleh rin ken di si nin de me ta lafl t n dan bah se di - yor. Türk çe de de, özel lik le sol li te ra tür de, ko nufl ma la r - m z n po li tik do zu yük sel di in de s k s k ha ya t n me ta - lafl ma m fl ya n kal ma d vs. di ye me ta lafl ma sü reç le ri ne de i ni riz. Fa kat tek rar l yo rum, Key der de, fleh rin bü tü - 28

29 nü za ten sa t la ma ya ca için bu tür bir me ta lafl ma vur gu - su yok tur. fiim di s tan bul un sa t l ma s me se le si sa de ce Key der in 1992 de yaz d bir ma ka le de dil len di ril mifl ol say d, tar - t fl ma ora da kal say d, bu ko nu üze rin de faz la ca ko nu flu - lup dü flü nül me ye bi lir di. Fa kat bil di i niz gi bi say g n sos - yal bi lim ci le rin Tür ki ye ye ta fl d bu tür kav ram lar med ya da he men kar fl l n bu lu yor. Bu du ru ma bir ör - nek, te le viz yon lar da da s k s k gö zü ken ga ze te ci Mah - mut Övür. Key der in ma ka le si nin ya y n lan ma s n dan on üç y l son ra hâ lâ o ma ka le den na s l et ki len di i ni, sat ma fik ri nin s tan bul aç s n dan ne ka dar do ru bir fi kir ol du - u nu al n t lar la ifl li yor. Ve Ça lar Key der gö rü flü nü de - ifl tir mifl ol ma s na ra men, s tan bul un sa t l ma s s k s k kar fl m za ç k ma ya de vam eden bir fi kir. Bu fik rin gün dem de ka l fl be ni de mo ti ve edi yor. Bir iki k sa ve po pü ler ya z m var bu ko nu da. Bun lar dan bi ri Ek mek ve Öz gür lük der gi si nin Ocak 2011 sa y s n da ya - y n lan d. kin ci siy se Bir Gün ga ze te sin de ya y n la nan Bo - az Köp rü sü nden Ge çer ken bafl l k l ya z. s tan bul un ala met-i fa ri ka s olan Bo az Köp rü sü nün as l n da me ta olup ol ma d, me ta lafl mak tan na s l ç ka r la bi le ce i üze - ri ne bir tür dü flün ce eg zer si zi. (Her iki ya z da bu bro - flür de tek rar ba s l m fl t r) Bu gün bu ko nufl may la yap mak is te di im, Ka pi tal in 1. cil dinden yo la ç ka rak, o me tin den esin le ne rek ki mi te - 29

30 mel kav ram la r n s tan bul ve fle hir ba la m n da na s l kul - lan ma ya bafl la ya bi le ce i mi zi sez dirt mek. Ko nufl ma flöy le ge li fle cek: Her kes Ka pi tal i oku sun oku ma s n bu ki ta b n me ta di ye bir fley le bafl la d n bi lir. 1. cilt me ta n iki veç - he si ni, ya ni kul la n m de e ri ve mü ba de le de e ri olu flu nu, son ra da me ta n de e ri ni ta n m la ya rak bafl lar. Marx bu ki ta b n bi rin ci cüm le sin de ken din den bir al n t ya par; o (bi li yor su nuz Ka pi tal in 1. cil di 1867 de ba s l r) al n t n n kay na Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k d r (1859). l ginç bir fle kil de, ka pi ta lizm ken di si ni mu az zam bir me ta lar y n ola rak gös te rir de ki me ta lar y n iba re - si as l n da 1859 da yaz m fl ol du u Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k n n ilk cüm le sin den. Bu çok önem sen me yen tek ra r n il gi çek me me si nin de i flik ne den le ri var. Mar xo lo jik bir dip not ola rak kay de de yim; bi li yor su nuz Marx n me tin le ri ne in ter - net ten erifl mek müm kün, her ki ta b n gi dip pa ray la al - ma ya ge rek yok ar t k. An cak, mar xists.org ad l si te ye git ti i niz za man Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k n n ana met ni Türk çe ola rak yok. Sa de ce gi rifl ve ön söz k s - m mev cut, do la y s y la ana me tin çok faz la oku nan bir me tin ola m yor. As l n da bir hay li tek nik ve zor bir me - tin olan Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k a r l k l ola rak pa ra me se le si ni in ce le yen bir me tin dir. Fa kat onun bi rin ci cüm le si ile Ka pi tal in bi rin ci cüm le si ne - re dey se ta ma men ör tü flür. Öte yan dan, Ka pi tal in gi ri fli - 30

31 nin de va m n oku yup, bu nu Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k n n de va m y la kar fl lafl t r d m z da il ginç fark l l k lar la kar fl la fl r z. Bu göz le min be nim söy le ye - cek le ri mi il gi len di ren ya n kul la n m de e ri nin ele al - n fl n da ki fark l l k t r. Kul la n m de e ri, bi lin di i gi bi me ta n iki veç he sin - den bi ri, in san ih ti ya c y la ilifl ki li bir kav ram. Bir fle ye ih - ti ya c m z ol ma l ki, bi zim d fl m z da var olan, ba zen hiz - met, ba zen mal flek li ni alan fle yi sa t n al ma ya ka rar ve - re lim. Ya ni ih ti ya c m z sa t n al ma y mo ti ve eder. Çün kü o fle yin kul la n l ma s, Marx n ta bi riy le fii li ola rak tü ke - til me si bi zim ih ti ya c m z gi der mek te dir. Bu ko nu yu ta - bi i ki Marx de rin le me si ne tar t fl r Ka pi tal de. Fa kat kul - la n m de e ri ne ilifl kin ola rak, Ka pi tal in he men bafl la r n - da bu ih ti ya c n ne re den kay nak lan d be ni il gi len dir - mi yor da der. Bu, Marx n odak lan d alan ba k m n dan an la fl l r bir fley. Ama, gü nü müz ka pi ta liz mi nin al d flek il, özel lik le mo dern top lu mun eko no mi d fl veç he le - ri nin kar ma fl k l dik ka te al n d n da, ben ce ih ti yaç la - r n kay na çok cid di bir fle kil de çö züm le me le ri mi zin mer ke zin de ol ma s ge re ken bir ko nu dur. h ti yaç lar ne re den kay nak lan mak ta d r? Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k n n ilk cüm le le ri ni oku du u muz da, Ka pi tal den bi raz fark l ola rak ora da flu nun vur gu lan d - n gö rü rüz: Bir kul la n m de e ri as l n da de i flik ki fli le re de i flik kul la n m lar sa lar. Ka pi tal dey se kul la n m de e - 31

32 ri nin bu bo yu tu çok aç k de il dir. Oy sa Marx, Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k da, ay n kul la n m de e ri nin fark l ki fli le re, o ki fli le rin söz ko nu su kul la n m de e ri ni al - g la ma fark l l k la r yü zün den, fark l kul la n m im kân la r su nan fley ler gi bi ge le bi le ce i ne, fark l ih ti yaç la r gi de re bi - le cek mifl gi bi gö zük tü ü ne de in me ih ti ya c his se der. fiim di fle hir lefl me ba la m n ge ri plan da tu ta rak, fleh - rin biz ler ta ra f n dan ya ra t l m fl fi zi ki var l n n ha t r sa - y l r mik tar da me kân-ya p lar dan olufl tu u nu ha t r la ya - l m. Bu me kân-ya p la r n me ta ol ma yan en ba riz flek li ge - ce kon du lar, ken di yap t m z ba ra ka lar, ku lü be ler, vs. Bun lar me ta ol ma d için mü ba de le de e ri s f r olan kul la n m de er le ri. Ya pan ki fli ba r n mak için yap m fl bun la r, içi ne gi ri yor, ya fl yor. Ama me kân-ya p lar me ta flek li ni al d za man ba r n lan ev de ola bi lir iflye ri de. E er me kân me ta flek li ni al m fl sa, is ter ev is ter iflye ri ol - sun bu me ta n mü ba de le de e ri nin efl de e ri olan bir pa - ra öde me ge re i var d r. Ev bi çi min de ki me kân-ya p la ra ya k n dan ba ka l m. Evin kul la n m de e ri çok ge nel bir tas nif le iki li ola bi lir. Eko no mi Po li ti in Elefl ti ri si ne Kat k da be lir til di i üze re her han gi bir kul la n m de e ri nin, fark l ki fli le rin kul la n fl fark l l k la r yü zün den, fark l ih ti yaç la r n kar fl la ma s n n müm kün ola bi le ce i ni bi li yo ruz. Ba r n ma ih ti ya c kar fl - la n r ken söz ko nu su ev ay n za man da, ya ta ma men ya da 32

33 k s men, par ça ba fl ifl ya p lan bir atöl ye ye dö nüfl tü rül müfl ola bi lir. O za man bu kul la n m de e ri, Marx n Ka pi tal in 1. cil dinde ge lifl tir di i ter min olo jiy le, ba r n ma ih ti ya c n kar fl la d n da bir tü ke tim ara c na dö nüfl müfl olur. Atöl - ye ola rak kul la n l d n day sa bir üre tim ara c na dö nüfl - müfl olur ve Ka pi tal in 1. cil dinin ter mi no lo ji siy le de ifl mez ser ma ye ye te ka bül eder. Mü ba de le de e ri ne ge lin ce, söz ko nu su evin edi nil - me si için ha liy le bir mik tar pa ra ge re kir. Çün kü mü ba - de le de di i miz fley as l n da de e rin pa ra sal ve ni cel ifa de - si ola rak pa ray la mül ki yet hak k n n dev ri an la m na ge - lir. Ama mül ki yet hak k n n dev ri, ge çi ci bir za man sü re - siy le ta n m lan m fl ola bi le ce i gi bi, sü rek li de ola bi lir. Ev ba la m n da ge çi ci ol ma s ki ra la ma, sü rek li ol ma s y sa sa - t n al ma du ru mu dur. Mü ba de le yi ger çek lefl tir me mi zi sa la yan pa ra n n kay na ne dir? s ter ki ra la ma flek lin de ol sun, is ter sa t n al ma flek lin de ol sun bu pa ra n n kay na n be lir le ye bil - mek, pa ra sa hi bi nin na s l bir fa ali yet için de bu ge li ri el - de et ti i nin aç a ç ka r l ma s n ge rek ti rir. Pa ra sa hi bi, bir ifl çi ola rak pa ra s n ki ra la ma ya da sa t n al ma için kul lan - d n da, ifl çi ge li ri ne üc ret den di i için pa ra n n kay na da üc ret ol mufl olur. fl te bu nok ta da ge nel lik le göz ar d edi len, özel lik le am pi rik ça l fl ma la r m da vur gu la d m, git tik çe ka pi ta liz min bu ev re sin de önem ka za nan bir bo - 33

34 yu ta de in mek is ti yo rum. Bu ve si ley le, Na il Sat l gan n ye ni Ka pi tal çe vi ri si ne çok de er li bir kat k s n da be lirt - mifl ola ca m. Bi li yor su nuz Ka pi tal in 1. cil dinin bu ye ni çe vi ri sin de bir de Ek var. O Ek in ben ce en önem li yan - la r n dan bi ri, üret ken olan ve ol ma yan emek tar t fl ma s - d r. Bu tar t fl ma mo dern ka pi ta liz mi kav ra mak aç s n dan el zem dir. Gi de rek ifl çi le rin önem li bir k s m üret ken olan fa ali - yet ler ye ri ne, üret ken ol ma yan fa ali yet ler de ça l fl yor lar. Üret ken ol ma yan lar da ta bi at y la üc ret al yor lar, fa kat bu ifl çi ler de er ve ar t k-de er üret mi yor lar. Öte yan dan yi - ne de sö mü rü lü yor lar! Bu ifl çi le rin üc ret le ri nin kay na, üret ken emek çi le rin üret mifl ol du u ar t k-de er dir. Do - la y s y la, ifl çi bir ev sa t n al d n da ya da ki ra la d n da har ca nan pa ra n n üc ret ten gel di i ni söy le mek yet mez; pa ra n n izi ni sür mek ge re kir. Çün kü o pa ra, e er ifl çi üret ken de il se, pe kâ lâ ar t k-de er den ge li yor ola bi lir. Bir pa ran tez aça y m bu ra da: S k s k vur gu la d m gi - bi, Marx emek-ser ma ye çe lifl ki si ne odak la n fl n n ya n s - ra, Ka pi tal de ay n za man da emek-emek, ser ma ye-ser - ma ye çe lifl ki le ri ni de dik kat le ele al m fl t r. Üret ken emek çi le rin ar t k de er üret me si sa ye sin de üret ken ol - ma yan fa ali yet ler var ol mak ta ve o fa ali yet ler de ifl çi ler üre til mifl ar t k de er den fi nan se edi len üc ret kar fl l n - da ça l fla bil mek te dir ler. Do la y s y la ilk ba k fl ta ga rip gel - 34