ATEİZM I İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DİN FELSEFESİ. Prof. Dr. Metin YASA

Transkript

1 9 İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DİN FELSEFESİ Prof. Dr. Metin YASA 1

2 Ünite: 9 Prof. Dr. Metin YASA İçindekiler 9.1. ateizmin Kavramsal Çerçevesi Ateizmin Üzerinde Durduğu Üç Temel Konu Tanrı nın Yokluğu ve Yaşamın Anlamsızlığı Ateizm, Kötülüğün Varlığı, Teodise Ateizm ve Ölümden Sonra Hayatın Olanaksızlığı KAYNAKLAR

3 9 Ateizmin Tarihsel Ardalanı ve Kimi Ateistik Söylem Örnekleri Düşünce tarihine bakıldığında hemen her dönmede ateiste ve ateizme rastlamak mümkündür. Durum bu olmakla birlikte, ateizmin, onsekizinci yüzyıldan sonra biraz daha arttığı görülmektedir. Onsekiznci yüzyıl ve sonraki asırlarda, sözgelimi, Feurbach, Nietzsche, Freud, Ayer, Sartre ve Mackie sayılabilir. (1) Ateizm bağlamında, dile getirilen kimi söylem örneklerinden söz edilebilir: Protagoras şöyle der: Tanrı kavramı anlamsız ve O nun varlığını kanıtlayacak kadar vaktim yoktur (2) Nietzsche şöyle der: Tanrı ve günah kavramları, gün gelecek çocuk oyuncağı, çocuk derdinden daha önemsiz görünecek biz yaşlılara... (3) Russell şöyle der: Ne yapayım varlığına ilişkin doğru dürüst bir kanıt gösterseydi.(4) Neden ateizm? sorusu, ateizm açısından, ayrı bir önem taşır. Bu tür bir soru, genel olarak, evren algısı ve ilettiği kimi bilimsel/mantıksal sonuçlar ile dinsel öğreti ve inanç ilkelerinin bağlayıcılığı gibi noktalarda ortaya çıkar. Bunun dışında, bireyin ateizmi seçmesinde, geleneksel olarak anne-baba etkisinin, aldığı eğitimin niteliğinin ve içinde barındığı sosyal çevre ve koşulların yapısal farklılığının önemli rol oynadığı bilinmektedir. (1) Yaran, s (2) Kranz, s (3) Friedrich Nietzsche, İyinin ve Kötünün Ötesinde: Bir gelecek Felsefesini Açış, çev.: Ahmet İnam, Ara Yayıncılık, İstanbul 1990, s.72. (4) Aydın, s ateizmin Kavramsal Çerçevesi Ateizm, Tanrı nın varlığını savunan teizm, deizm, panteizm ve panenteizmin gibi doktrinlerin aksine, ya Tanrı nın var olmadığını, ya da Tanrı varsa bile evren ve içindekilerle ilgilenmediğini ileri süren felsefi bir doktrindir. (5) Ateistlere göre, dinsel inancın insanlık tarihinde oynadığı rolün, Tanrı nın varlığı ile hiçbir ilgisi yoktur. (6) Buna göre ateistlerin, Tanrı nın varlığı ile dinsel inancın varlığı arasında bir ayırım görürler. (5) Mohapatra, Tanrı nın (6)Mohapatra, Tanrı nın (7) Aydın, ss (8) Mohapatra, Tanrı nın Öte yandan, ateizmin, geniş ve dar olmak üzere iki anlamda kullanıldığı ifade edilebilir. Geniş anlamda ateist, teist olmayan, başka bir deyişle Tanrı yı hayatına sokmayan kişi olarak tanımlanabilir. Buna karşılık, dar anlamda ateist ise, düşünerek ve tartışarak Tanrı nın var olmadığını ileri süren kişi olarak algılanabilir. Bazen bunlardan ilki negatif ateist, ikincisi ise pozitif ateist olarak isimlendirilir. (7) Ateizmin felsefi anlamda destekçisi olarak farklı dayanaklardan söz edilebilir: Rasyonel anlayış ve ulaşılan yeni bilimsel veriler. Gittikçe ilerleyen bilimsel gelişmelerin verdiği huzur. Materyalist düşüncenin bağlayıcılığı. (8) Teistik kanıtlara yönelik eleştiriler. Geniş anlamı içinde kötülük sorunu ve içerdiği çıkmazlar. (9) Yukarıda sözü edilen dayanaklara özel atıfla, ateizm konusunda söyle denilir: Bir zamanlar Tanrı kavramından hareketle cevaplandırılan sorular, artık bugün bilimsel bilgiden hareketle cevaplandırılabilir.(10) 3

4 DİN FELSEFESİ 19 Ateist filozoflara göre, evrene ilişkin bilgi ve deneyimimiz, maddesel olanın dışında bir şey içermez. (11) Bu tür bir söylemin hareket noktası olarak seçilmesi halinde: Toynbee, insanların, dinlere olan akıl ve gönül bağlılıklarını yitirdiğini ileri sürer. Marx, dini insanın icat ettiğini ve insanın icat ettiği dinin de insanını afyonu olduğunu dile getirir. Nietzsche ve Freud gibi düşünürler, dini psikolojik açıdan yorumlarlar ve dinin insanın, dinsel gereksinimleri nedeniyle değil, yarasız isteklerinin bir yansıması olarak belirdiğini savunurlar. (12) Durkheim, Tanrı inancının toplumsal bir kurgu olduğunu ileri sürer.(13) 9.2. Ateizmin Üzerinde Durduğu Üç Temel Konu Tanrı nın Yokluğu ve Yaşamın Anlamsızlığı Tanrı nın varlığı hakkında konuşan insanlardan önemli bir grubun, Tanrı nın varlığına inanmadan Tanrı hakkında konuşanlar olduğu bilinmektedir. O na inanmıyorum ve varlığını kanıtlamanın mümkün olduğunu sanmıyorum; yokluğuna ilişkin kanıtların geçerli olduğunu düşünüyorum şeklinde dile getirilen bir söylemin temsilcisi olan bu grup, bilindiği gibi, ateistlerdir. Ateistler, Tanrı konusunda, Tanrı varsa yaşamın anlamlı olması gerektiğini düşünürler. Bu noktada Tanrı-evren ilişkisi açısından yaşama ilişkin varoluşsal anlam söz konusu olduğunda, bir ateist şöyle diyebilmektedir: (9)Yaran, 123. (10) Mohapatra, Tanrı nın (11) Mohapatra, Tanrı nın (12) Mohapatra, Tanrı nın (13) Yaran, ss (14) Adrian Barnett, ( ) Bana sıkça sorulmaktadır. Eğer yaşam, nihai düzen ve amaçtan yoksun, anlamsız bir şey ise, hemen şimdi neden kendini öldürmüyorsun?... Seni engelleyen şey nedir? Buna şu cevabı veriyorum: Ölümlü olan şu kısa yaşantımız içinde, bu yaşamdan zevk almaya ve hiçbir amacı olmayan eylemlerimizden hoşlanmaya çalışıyoruz. (14) Bu söylemin gerisinde, öyle anlaşılıyor ki, insanın ömrünü doyasıya, sınırsız ve sorumsuzca yaşamaya adaması gerektiği gerçeği yatmaktadır. Öte yandan yine aynı bağlam içinde Tanrı ile doğa arasında doyurucu bir ilişkinin kurulamadığı hususu üzerinde durulur. Bu noktada teist-ateist diyaloğu halinde öne çıkan ifadelerin bir örneğini aşağıdaki alıntıda görmek olasıdır: - Evet doğanın gerisinde bilinmeyen bir güç vardır. O gücün var olduğu na kesinlikle inanıyorum. -Güç anlayışınız nedir? O nu gören, işiten, anlayan,... bir varlık olarak kabul ediyor musunuz? -Açık konuşmak gerekirse, ben söylediklerinize katılmıyorum. Hatta söy lediklerinizin anlaşılır olduğunu da kabul etmiyorum. Dahası sizin üstün gücünüz bana ilkel ve değersiz gibi geliyor. 4

5 9 - Öyleyse sizin inandığınız güç, evreni anlamsız ve gayr-ı ahlaki bir biçim de yokluğa iten, elektromanyetik bir güçtür. Sizin büyük gücünüzün tek uygun betimi budur. - Olabilir! (15) Yukarıdaki alıntıdaki olabilir ifadesi, aslında, Robert H. King in dediği gibi, Tanrı kavramı, diğer kavramlardan daha problematik, diğer konuşma biçimlerine göre daha zor ve referansı açısından daha az açıktır. Biz Tanrı dan söz ettiğimizde, dinden, en anlaşılamaz ve gizemli olan şeyi açıklamaktayız. (16) Öte yandan yine yukarıdaki diyalogtan ateizmin din anlayışının bir tür indirgemecilikten geçtiği anlaşılmaktadır Ateizm, Kötülüğün Varlığı, Teodise Ateistlere göre, Tanrı ya ilişkin çoğu betimlemeler, anlamsız ve kendi içinde çelişiktir. Yine ilgili betimlemeler, özellikle de mutlak-iyi niteliği ile kötülük probleminin birlikte düşünülmesinin neden olduğu kimi çıkmazların dikkate alınması halinde, sıradan tartışmalarla reddedilebilmektedir. (17) Bilindiği gibi, kötülük probleminin bir versiyonu olan mantıksal kötülük problemi, genellikle, ateistlerce formüle edilir ve ilgili problemin bu versiyonu sayesinde, evrendeki kötülüğe dayalı iyi ve güçlü olan bir Tanrı nın varlığına inancın imkansız, dolayısıyla da akıl dışı olduğu ileri sürülür. Kötülük sorunu, kötülüğün varlığına ve buna bağlı olarak da iyi ve güçlü olan bir Tanrının varlığına inancın mümkün olmadığı iddiasına dayanır. Eğer böyle bir Tanrı varsa, kötülük var olamaz. Eğer kötülük varsa, kötülüğü kesinlikle ortadan kaldırabileceğine göre, böyle bir Tanrı var olamaz. (18) Kötülük probleminin mantıksal versiyonu bütün açıklığıyla en iyi bir şekilde J. Mackie tarafından ortaya konmuştur. (19) Bununla birlikte, geliştirilen klasik ve çağdaş teodise türlerini bu konuda yazılmış ilgili çalışmalara bırakarak ifade etmek gerekirse, kötülük probleminin mantıksal modeli, Tanrı ya inanıyorum diyen herkes için eşit oranda güçlüklere neden olmaz. Bu güçlükler, büyük ölçüde, nasıl bir Tanrıya inanıyorsun? sorusuna verilecek karşılık ile deyim yerindeyse, doğru orantılıdır.(20) Kötülük problemi dikkate alındığında, önem taşıyan hususlardan biri, ateistlerin, normalde Tanrı ya inanmıyoruz demeleri gerekirken, Tanrı nın özellikle gücünü sınırlandırmak için aşırı çaba sarf etmeleridir Ateizm ve Ölümden Sonra Hayatın Olanaksızlığı İnsanın üzerinde kafa yorduğu sorunlar, uzak ve yakın olarak ikiye ayrışabilir: Bu cümleden olarak, uzak olanı dolaylı, yakın olanı ise doğrudan insan ile bağlantılı görebilirsek, o taktirde, sözgelimi, evrenin yaratılışı sorununa uzak, ölümden sonra hayata ise yakın diyebiliriz. Öte yandan, eğer sonuncuyu bir de varoluşsal olarak niteleyebilirsek, ölümden sonra hayat, insanın en önemli yakın varoluşsal sorunu olarak karşımıza çıkar. Bilindiği gibi, ölümden sonra hayat, oldukça, geniş anlamlı bir deyimdir. Çünkü, bu deyim, ruhun ölümsüzlüğünü, bedenin yeniden diriliş inancını, reenkarnasyonu ve ateistik ölümsüzlük anlayışlarını birlikte içeren oldukça kapsamlı bir kavramdır. (21) 5

6 DİN FELSEFESİ 19 (15) Mostafa Mahmoud, Dialoque with an Atheist, Dar al Taqwa, London, 1994, s (16) Robert H. King, Tanrı nın Anlamı, çev.. Temel Yeşilyurt, İnsan yayınları, İstanbul, 2001, s. 18. (17) Adrian Barnett, www. abarnett.demon.co.uk/ ( ). (18) Rick Rood, org/mgmanual/godvsevil/ Godvs1.htm/ ( ). (19) Bkz.: Metin Yasa, Tanrı ve Kötülük, Elis Yayınları, Ankara, 2003, ss (20) Ayrıntılı bilgi için bkz.: Metin Yasa, Din Felsefesi Açısından Yunus Emre de Aşk-Yaratılış-Kendi Olma, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002, s. 103vd; Metin Ölümden sonra hayat üzerine yapılan tartışmalar söz konusu olunca, varoluşsal açıdan, aklımıza iki yönlü kaygılar gelmektedir. Bir yanda, ölümden sonra hayat vardır diyen teistler; diğer yanda ölümden sonra hayat yoktur diyen ateistler. Teistler, ateizm adına kendi inançlarının çarpıtıldığına; ateistler ise, tezim adına ileri sürülen inançların yanlışlığı içinde kaldıklarına inanmaktadırlar. Sonuçta, ölümden sonra hayat üzerinde, bir yanda teistlerin diğer yanda ateistlerin yer aldığı bir zihinsel bölünmüşlük sergilenmektedir. Ateistler, ölümden sonra hayat lehine ileri sürülen felsefi ve dinsel içerikli kanıt ve çıkarımları yalnızca doğru bulmazlar, aynı zamanda ölüm ötesi hayat aleyhinde işleyen kimi iddialar ileri sürerler. Bu iddiaları üç noktada toplamak mümkündür: Ruh, bütünüyle bedene bağımlıdır; Cennet ile cehennem bu dünyada yaşanır; Monoteist dinlerin diriliş inancı çıkmazlarla doludur. (22) Ölüm ötesine ilişkin temel iki yaklaşım dikkate alındığında, ölümsüzlük arzusu adına, bir ateistin ölüm ötesini algılama ve kavrama biçimi, bir teistin kavrama biçiminden elbette farklıdır. Ne var ki, bir ateistin kendi tezini üstün tutması adına algıladığı ölüm ötesini, teistik ölüm ötesinden daha tatmin edici görmesi ciddi bir soruna neden olmaktadır. Çünkü, ateizm, son tahlilde, ölüm sonrası yaşamın yalnızca yansısı üzerinde durmaktadır. Konunun açılımı bağlamında, ateist yaklaşım içinde değerlendirilen ve ateistler tarafından alternatif ölümsüzlük anlayışları olarak öne sürülen kimi ölümsüzlük anlayışlarından söz etmek mümkündür: İnsan biyolojik ya da genetik olarak ölümsüz olabilir. Çünkü insan bedeninde taşıdığı, atalarından aktarılan kromozomları, çocuklarına, çocukları da çocuklarına aktarmakta ve bu ad infinitum sürüp gitmektedir. (21) Bkz.: Metin Yasa, Felsefi ve Deneysel Dayanaklarla Ölüm Sonrası Yaşam, Anakara Okulu Yayınları, Ankara, 2001, s. 18vd. (22) Bu konuda Ayrıntılı bilgi için bkz.: Yasa, Felsefi ve Deneysel Dayanaklarla Ölüm Sonrası Yaşam, s. 30vd. (23) Krş.: Stanley Krippner, Mythological Aspects of Death and Dying, Persbpectives on Death and Dying Cross-Cultural and Multi- Disciplinary Views, (ed. by Arthur Berger and Others), The Charles Press, Publishers Inc., Philadelphia 1989, s.11. İnsan sosyolojik olarak ölümsüz olabilir. Çünkü insan, insanlık tekamül zincirinin bir halkası olduğundan, sadece çocuklarında değil, aynı zamanda yaşarken ilişkide bulunduğu tüm insanların zihninde, hatta kendinden çıkan söz ve eylemlerde bile, mitolojik kahramanlar gibi, sonsuza dek yaşayabilir. İnsan, kültürel olarak ölümsüz olabilir. Çünkü insan, geride bırakabileceği sanat, müzik, bilim, edebiyat ve diğer sosyal etkenliklerle ilgili çalışmalarında, daha da önemlisi, kendini yüce değerler uğrunda feda ederek, kozmik bilinçte ölümsüz olabilir. (23) Görüldüğü gibi, ateistik ölümsüzlük anlayışlarının temelinde yatan şey, ölüm sonrası, unutulmamak gibi oldukça spesifik bir arzudur. Onlar, mümkün olan her şeyi yaparak, bu arzuyu sağlamaya, elde etmeye ve devam ettirmeye çalışırlar. Ancak, unutulmamak arzusu, insanın varoluşsal geleceğini bütünüyle kuşatacak kadar geniş içerikli bir kavram değildir. Ateistlerce arzulanan unutulmamanın gerisinde yatan psikolojik duygunun bir nedeni, bize göre, teistik ölüm ötesi hayat inancında olduğu gibi, olanın, yaşananın ya da geride bırakılanın iyi ve kötü sonuçlarından duyulan beklenti ve sorumluluklardır. 6

7 9 Sonuç olarak, Tanrı nın varlığı, kötülük sorunu ve ölüm ötesi hayat konularında kanıtlanma, doğrulanma ve test edilmeye eğilimli inanç yanlısı teistin, Tanrı nın varlığı aleyhine doğru dürüst bir kanıt getirmek gücünü kendinde bulamayan ateiste karşı her zaman vereceği doyurucu bir cevabı vardır. 7

8 DİN FELSEFESİ KAYNAKLAR Yaran, s Kranz, s Friedrich Nietzsche, İyinin ve Kötünün Ötesinde: Bir gelecek Felsefesini Açış, çev.: Ahmet İnam, Ara Yayıncılık, İstanbul 1990, s.72. Aydın, s Mohapatra, Tanrı nın Mohapatra, Tanrı nın Aydın, ss Mohapatra, Tanrı nın Yaran, 123. Mohapatra, Tanrı nın Mohapatra, Tanrı nın Mohapatra, Tanrı nın Yaran, ss Adrian Barnett, ( ) Mostafa Mahmoud, Dialoque with an Atheist, Dar al Taqwa, London, 1994, s Robert H. King, Tanrı nın Anlamı, çev.. Temel Yeşilyurt, İnsan yayınları, İstanbul, 2001, s. 18. Adrian Barnett, ( ). Rick Rood, ( ). Bkz.: Metin Yasa, Tanrı ve Kötülük, Elis Yayınları, Ankara, 2003, ss Ayrıntılı bilgi için bkz.: Metin Yasa, Din Felsefesi Açısından Yunus Emre de Aşk- Yaratılış-Kendi Olma, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002, s. 103vd; Metin Yasa, Tanrı ve Kötülük, s. 33vd. Bkz.: Metin Yasa, Felsefi ve Deneysel Dayanaklarla Ölüm Sonrası Yaşam, Anakara Okulu Yayınları, Ankara, 2001, s. 18vd. Bu konuda Ayrıntılı bilgi için bkz.: Yasa, Felsefi ve Deneysel Dayanaklarla Ölüm Sonrası Yaşam, s. 30vd. Krş.: Stanley Krippner, Mythological Aspects of Death and Dying, Persbpectives on Death and Dying Cross-Cultural and Multi- Disciplinary Views, (ed. by Arthur Berger and Others), The Charles Press, Publishers Inc., Philadelphia 1989, s.11. 8