ATEİZM II İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DİN FELSEFESİ. Prof. Dr. Metin YASA

Transkript

1 10 İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DİN FELSEFESİ Prof. Dr. Metin YASA 1

2 Ünite: 10 Prof. Dr. Metin YASA İçindekiler Ateizm ve Tanrı yı Konuşmak Pozitif Ateizm ve Tanrı nın Yokluğuna Yönelik İleri Sürdüğü Kanıtlar Tanrı nın Varlığına Karşı Ontolojik Kanıt Tanrı nın Varlığına Karşı Kozmolojik Kanıtı Tanrı nın Varlığına Karşı Varoluşsal Kanıt (I) Tanrı nın Varlığına Karşı Varoluşsal Kanıt (II) Neden Ateizm? Ateizmin Kozmolojik Bağlamı ve Kozmolojik Yanılgısı Ateizmin Dinsel Bağlamı ve Görünen Boşluğu Ateizme Yönelik Eleştiriler Sonuç ve Değerlendirme ATEİZM VE ÇIKMAZLARI SORUNU Tanrı nın Yokluğu: Ateizm ve Çıkmazları Sorunu Ateizm ve Ateizm Üzerine Kimi Tarihsel Söylemler Ateistik Çıkmazlar Üzerine Söylenebilecek Birkaç Söz Sonuç ve Değerlendirme

3 10 Sevgili Öğrenciler! Bugünkü dersimizde ateizm konusunu işlemeye devam edeceğiz. Bu dersimizde, temel olarak, ateizm ve Tanrı yı konuşmak, pozitif ateizmin Tanrı nın yokluğuna yönelik ileri sürdüğü kanıtlar, ateizmin kozmolojik bağlamı ve kozmolojik yanılgısı, ateizmin dinsel bağlamı ve görünen boşluğu, ateizmin eleştirisi gibi konular üzerinde duracağız. Şimdi bu konuları sırasıyla görmeye çalışalım.* Ateizm ve Tanrı yı Konuşmak Genel olarak ifade etmek gerekirse, Tanrı nın varlığı hakkında konuşan insanların, özellikle din felsefesi konusunda yazılan günümüz eserlerine bakıldığında, üzerinde ciddi olarak düşünmeye ve tartışmaya değer dört kategoriye ayrıldığı görülmektedir: Tanrı ya inananlar ve O nun hakkında konuşanlar: O na inanıyorum ve varlığını rasyonel olarak kanıtlayacağımı düşünüyorum. Bu, inancını rasyonel olarak taklitten tahkike çıkarmak isteyen bir teistin takındığı doğal tutumu yansıtan bir görüştür. Tanrı ya inananlar ve O nun hakkında konuşmayanlar: O na inanıyorum ve varlığına ilişkin kanıt getirmeyi gerekli görmüyorum. Bu, Tanrı ya inanan ve varlığı hakkında şüphe etmediğinden kanıt getirmeyen gelenekçi dindarın tutumunu içeren bir görüştür. Bu görüş içinde, fideizme düşme pahasına, her hangi bir inanç ilkesinin rasyonel olarak kanıtlanması ya da doğrulanması türünden bir çaba güdülmez. Tanrı nın varlığı ve yokluğuna karşı eşit uzaklıkta sessiz kalanlar: O na inanmak ile inanmamak arasında bir fark göremiyorum; varlığına ve yokluğuna ilişkin kanıtlar, eşit oranda, geçerlidir. Bu, Evrensel Töz, Yeter Neden, Zorunlu Varlık, İlk Neden, Son Amaç gibi varoluşsal önem ve değer taşıyan kavram ve içerikleri konusunda bir şey bilinemeyeceği üzerinde ısrar eden bir agnostiğin(1) Tanrı hakkındaki nihai görüşüdür. Tanrı ya inanmayanlar ve O nun hakkında konuşanlar: O na inanmıyorum ve varlığını kanıtlamanın mümkün olduğunu sanmıyorum; yokluğuna ilişkin kanıtların geçerli olduğunu düşünüyorum. Bu da tipik bir ateist söylemdir. (2) * Bu dersin içeriği, tarafımızdan yazılan, Tanrı Kavramının Ateolojik Yorumu ve Ateistik Görerek İnan Savı: Bir Paradoksun Aldatıcı Yönünün Çözümüne Doğru, (Ekev Akademi Dergisi, Yıl, 6, Sayı, 13, 73-85, Erzurum Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınevi, 2002) isimli makaleye dayanmaktadır. (1) Agnostik in içinde bulunabileceği çelişkili durumun özgün bir analizi konusunda bkz.: Aydın, s (2) Ateizme ilişkin, Tanrı düşüncesine sahip olmamak, Tanrı nın varlığını reddetmek, Tanrı yı yaşama sokmamak ve Tanrı noın varlığına ilgisiz kalmak gibi farklı dört yaklaşım konusunda ayrıntılı bilgi için bkz.: Aydın Topaloğlu, Tanrıtanımazlığın Felsefi Boyutları: Teizm ya da Ateizm, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2001, s. 15vd Pozitif Ateizm ve Tanrı nın Yokluğuna Yönelik İleri Sürdüğü Kanıtlar Ateistler, Tanrı nın var olmadığına ilişkin görüşlerini desteklemek için, kimi kanıtlar ileri sürmüşlerdir. Tam da bu noktada, pozitif ateizm devreye girer. Çünkü pozitif ateizm, negatif ateizmin aksine, Tanrı nın yokluğunu kanıtlama çabası olarak görülür. Bu bağlamda, kimi kanıtların ileri sürüldüğü dikkat çeker: Tanrı nın Varlığına Karşı Ontolojik Kanıt Ateistler, Tanrı nın yokluğu konusunda aşağıdaki türden bir ontolojik kanıt ileri sürmüşlerdir. 3

4 DİN FELSEFESİ 110 Şöyle: Tanrı, tanım gereği, zorunlu varlıktır. Zorunlu varlık zorunlu olarak var olacaktır. Fakat varlıkla ilgili kavramlar zorunlu olamazlar. O halde Tanrı nın var olması olanaksızdır. (3) Çoğu teist, ilk iki öncülü onaylar, ancak üçüncü öncülü yadsır. Teistlere göre, eğer varlıkla ilgili önermeler, ateistlerin iddiası gereği zorunlu değilse, bu durumda üçüncü önermenin içeriğinin de zorunlu olmaması gerekir. Çünkü üçüncü önermenin içeriğinin zorunlu olarak doğru kabul edilmesi halinde, ilgili önerme kendi kendini çürütür. Bu durumda da Tanrı nın zorunlu olarak var olması gerekir. (4) (3) Norman L. Geisler, Ateizm ve Bilim, çev.: Cafer Sadık YARAN, Din ve Bilim, der.: Cafer Sadık YARAN, Sidre Yayınları, Samsun, 1997, s (4) Geisler, Ateizm ve Bilim, s (5) Geisler, Ateizm ve Bilim, s (6) Geisler, Ateizm ve Bilim, s (7) Geisler, Ateizm ve Bilim, s. 140 (8) Geisler, Ateizm ve Bilim, s Tanrı nın Varlığına Karşı Kozmolojik Kanıtı Tanrı nın varlığına karşı ileri sürülen kozmolojik kanıt, genelde, Sartre gibi düşünürlerin adıyla anılır. Bu kanıt aşağıdaki şekilde ortaya konulabilir: Tanrı, tanım gereği, kendi kendisinin nedeni olan varlıktır. Bir varlığın, kendi kendisinin nedeni olması olanaksızdır. O halde Tanrı nın varlığı olanaksızdır. (5) Çoğu teist, Tanrı nın varlığına karşı ileri sürülen bu tür bir kozmolojik kanıt içinde, birinci öncülü yadsır, buna karşılık ikinci öncülü kabul eder. Teistin birinci öncülü yadsımasının nedeni, Tanrı yı Nedensiz kabul etmesi ve bu anlamda Tanrı nın Nedensiz bir varlık olarak çelişkili olmamasıdır. İkinci öncül bağlamında ise teist, evreni nedenli görmemeyi çelişik bulur. Bu durumda bir teiste göre, nedensiz Tanrı algısı, nedensiz evren algısından daha anlamlıdır. (6) Tanrı nın Varlığına Karşı Varoluşsal Kanıt (I) Tanrı nın varlığına karşı ileri sürülen varoluşsal kanıtın bir örneğini aşağıdaki ifadelerde bulmak olasıdır. Şöyle denilir: Eğer Tanrı var olsaydı yaşam anlamlı olurdu. Yaşam boş ve anlamsızdır. O halde Tanrı yoktur. (7) Anılan bu kanıta yönelik dile getirilecek en temel eleştirilerden biri, köklü bir subjektivizmdir. Daha açık konuşmak gerekirse, bu ifadeler, hayatın anlamsız olduğunu göstermekten uzaktır. Bu tür ifadeler, yalnızca, bu tür ifadeler kullananların hayatın anlamını bulamadıklarını gösterir. (8) Tanrı nın Varlığına Karşı Varoluşsal Kanıt (II) Tanrı nın varlığına karşı ileri sürülen varoluşsal bir başka kanıt örneğini de aşağıdaki ifadelerde bulmak olasıdır. Şöyle denilir: Tanrı varsa ben özgür değilim Fakat ben özgürürm O halde, Tanrı yoktur. (9) Bu tür varoluşsal kanıt karşısında bir teist, özgürlük ile Tanrı nın varlığının bağdaşabileceğini ifade eder. Nitekim bir tesite göre, sözgelimi ateist bir düşünür olarak Sartre a özel atıfla, insanın özgürlüğünün kabul edilmesi halinde zorunlu olarak Tanrı nın var olmadığı sonucu çıkmaz. Eğer Tanrı varsa, ben özgür değilim ifadesi bir ya/ya da yanılgısıdır. Oysa, Tanrı-insan özgürlüğü açısından asıl önemli 4

5 10 olan nokta, bir şeyi özgürce seçmemizi Tanrı nın belirlemesidir ve belirleme ile seçme arasında da bir çelişki söz konusu olmamaktadır. (10) Ateistlerce ileri sürülen bu kanıtlar konusunda, üç temel noktaya işaret etmek gerekir: Pozitif ateizm, doğrudan, teistik kanıtların ters çevrilmesinden beslenen bir doktrin görünümündedir. Nietzsche nin, bir ateistik ve nihilistik söylem olarak dillendirdiği Tanrı öldü ifadesi, gerçekte Tanrı inancını ortadan kaldırmak değil, aksine anılan inancı, deyim yerindeyse, düşüncede çökertme çabasıdır. Sartre nın, öz ve varoluşu, teistik düşünceden ödünç alarak, somut varlıklara iliştirdiğinin iyi algılanması gerekir. (11) Durum bu olmakla birlikte, artık günümüzde, teizm lehine, bize göre bir şekilde varlık zincirinin son halkası olmadığımızı artık anladık (12) çıkarımına vurgu yapma gereksinimi vardır Neden Ateizm? Neden ateizm sorusunun cevabı, genel olarak, evrene işlevsellik kazandıran nitelikler ve ilettiği bilimsel/mantıksal sonuçlar ile dinsel öğreti ve inanç ilkelerinin bağlayıcılığı gibi noktalarda ortaya çıktığı görülmektedir. Bunun dışında, bireyin ateizmi seçmesinde, geleneksel olarak anne-baba etkisinin, aldığı eğitimin niteliğinin ve içinde barındığı sosyal çevre ve koşulların yapısal farklılığının önemli rol oynadığı bilinmektedir Ateizmin Kozmolojik Bağlamı ve Kozmolojik Yanılgısı Evren ve ona ilişkin a posteriori olayların, ateizm lehine, geçerli kanıtlar olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği sanırız üzerinde durulması gereken önemli bir konudur. Bir makalenin sınırlarını zorlamayacak şekilde, ateizmin kozmolojik bağlamı ve kozmolojik yanılgısına ilişkin bir kaç önemli hususa işaret etmekte yarar vardır. Bilim çağında yaşamamıza ve çağımızın gelinen noktasında bilimsel birikime rağmen, yorum eksikliği ya da yanlışlığı nedeniyle, evrende somut olarak gözlemlenen kimi olayların, gizemlerinden bir şeyler kaybetmeksizin, anlaşılamamakta devem etmesi. Bu çıkarım doğrultusunda, evren içinde varolan farklı varlıklar olarak, sözgelimi, a, b den; b, c den... oluştu düşüncesinin, ad infinitum, gideceği ateistlerce mümkün görülür. Ne var ki böyle düşünmek, paradoksal olarak ilgili nedensel zinciri dayanaksız kabul etmekle aynı kapıya çıkar. Çünkü, her ne kadar zaman zaman bu ad infinitum gidiş, sözgelimi yağmur olayında ya da ana rahmindeki bir bebeğin gelişim sürecinde olduğu gibi, nedenlerin ard arda sıralanmasıyla, daha fazla ilerleyebilirse de bu, onun bir noktada durmayacağı anlamına gelmez. Artık burada, neden-sonuç ya da yaratan-yaratılan ilişkisine açıklık kazandırmada pek çok boşluk ortaya çıkar. (13) Dolayısıyla her şeyiyle sınırlı olan insan, bu kez, öyle de, böyle de, şöyle de olabilir ya da olmayabilir diyerek kendini saçmanın, çözümsüzün ve daha başka anlamsızlıkların içinde bulur. (9) Geisler, Ateizm ve Bilim, s.139. (10) Geisler, Ateizm ve Bilim, s (11) Söz gelimi Bkz.: Paul Foulquie, Varoluşçuluk, çev.: Yakup Şahan, İletişim Yayınları, İstanbul 1995,.s (12) Zalman Schachter- Shalomi, Manevi Ülfet, Robert Frager (ed.), Manevi Rehberlik ve Benötesi Psikoloji Üzerine Paylaşımlar, çev.: Ömer Çolakoğlu, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2009, s. 80. Evrende, olaylara açıklama getirilirken, can alıcılıkla niteleyebileceğimiz kimi noktaların karanlıkta kalmasının neden olduğu güçlükler. Bu bağlamda, evren 5

6 DİN FELSEFESİ 110 (13) Bilimin dayandığı, olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi vardır şeklindeki temel öncülün modern fizik alanındaki gelişimlere bağlı olarak kıyasıya eleştirildiğini burada hatırlatmakta yarar vardır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.: Max Planck, Modern Doğa Anlayışı ve Kuantum Teorisine Giriş, çev.: Yılmaz Öner, Spartaküs Yayınları, İstanbul, 1996; krş.: Robin Le Poidevin, Ateizm: İnanma, İnanmama Üzerine Bir Tartışma, çev.: Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2000, s. 41vd. (14) Krş.: R.G. Swinburne, Teizm ve Bilim, (çev.: Cafer S. YARAN), Din ve Bilim, der.: Cafer S. YARAN, Sidre Yayınları, Samsun 1997, s (15) Zorunlu kavramının Tanrı kavramı ile olan mantıksal ilişkisi konusunda bkz.: Nadim Macit, Teolojik Dilin İmkanı Üzerine Doğrulayıcı Analiz Mantığı- Ekev Akademik Dergisi, Yıl 6, Sayı 10, Kış 2002,Erk Yayıncılık, Ankara, 2002, s. 24. Tanrının varlığının kozmolojik kanıtlarını bütünüyle etkisiz bıraktığı iddia edilen kötülük probleminden başka, sözgelimi, ateist olduğunu açıkça söyleyen günümüz filozoflarından J. N. Findley, zorunlu varlık kavramını çözümleyerek bir tür ontolojik ateistik kanıt çıkarmaya çalışmıştır. (Bkz.: Aydın, s. 180.) (16) Kur an-ı Kerim, 55: 29. (17) Dile getirilen her iki cevap da, teleolojik kanıt bağlamında, evrenden alınan estetik analoji örnekleriyle desteklenebilir. Evrenden alınan güzel bir görünüm ün, Yüce Varlık a işaret ettiği gerçeği üzerinde durabilir. ve içindekiler açısından önemli olan, öyle anlaşılıyor ki, tatmin edici bir temelin bulunmasıdır. Çünkü düzgün işleyen bir doğal sistemin merkezinde ne olduğu sorusu, ancak bu şekilde açıklık kazanabilir. Bundan sonra, yukarıda tartıştığımız ilk çıkarım içinde, a nın b ye, b nin c ye, veya tersi, dayandırılması arasında bir fark gözetilmez. Çünkü, sorun büyük ölçüde, çözüme kavuşmuş demektir. (14) Doğrusu, ağır bir yük olarak temelsizlikten kaynaklanan o önemli boşluk ya da nihai nokta Tanrı tarafından yüklenilmezse, evrenin işleyişe ilişkin kapalılık varolmakta devam eder. Aslında bu bağlam içinde, sadece din ve felsefe değil, bilim de evrende gözlemlenen fenomenlere gerekli önemi verir. Bu anlamda ne bilimin, ne de teoloji ve felsefesinin somut gerçeklikleri göz ardı ettiği iddia edilebilir. Dolayısıyla, teistik bir dinin akla yeterince atıfta bulunması, Tanrı nın, kendini insanlardan sadece dinsel metinler aracılığıyla değil, felsefi düşünceler hatta bilimsel veri ve çıkarımlar aracılığıyla da tanımaları gerektiğine işaret eder. Bu hususun kabul edilmesi halinde, Tanrı, insanların Tanrı gerçeğini kabul ettiklerini göstermelerini ister şeklindeki bir iddia, son tahlilde, anlamdan uzak görülemez. Tanrı nın evrenle olan ilişkisinin, O nun aşkınlığını zedelediğine ilişkin genel bir kanının gereğinden fazla sorun çıkardığının ileri sürülmesi. Bu söylem doğrultusunda, evreni yaratan ve onu yöneten varlık Tanrı ise, geriye sadece güç, bilgi ve iyiliği sonsuz, öncesiz, sonrasız, zorunlu (15) ve daha da önemlisi görünmeyen Tanrı nın görünen e nasıl neden olduğu sorusu ortaya çıkar. Bu soruya verilecek dinsel bir cevap, teizm açısından, yeterince tatmin edici görülür. Çünkü, bu soruya, dindar biri, vahyin mutlaklığını kabul etsin ya da etmesin, çok rahat bir biçimde vahiy ile diyebilir; bir başkası, sözgelimi bu kimse eğer bir Müslüman ise, O, her an ayrı bir iştedir. (16) ayeti ışığında karşılık verebilir. Bu sonuncu cevap, aynı zamanda, Tanrı nın sadece bir ibadet obje si olmadığı hususuna açıklık kazandırmaktadır. (17) Aynı soruya, bir başkası da, M. İkbal ile birlikte Beşer benliği... ebedi olan ile temas ederek faniliğini telafi etmiştir.... Benliğin asıl hedefi bir şey görmek değil bir şey olmaktır. (18) şeklinde cevap verebilir. Burada her üç cevap ile de, öncelikli olarak, kuşkusuz, Tanrının nitelikli bir varlık olduğu vurgulanmak istenir. Çünkü, bizler, o nitelikler sayesinde, ancak Tanrı ile bir bütün halinde varolanlar arasında bir ilişki kurabilmekteyiz. Yukarıdaki kozmolojik bağlam ve yanılgılara ilişkin verdiğimiz öz cevaplar, inancın gereği gibi yorumlanma durumunda olduğuna ve Tanrı nın yokluğunu kanıtlama yolunda ateistik çabanın yetersizliğine işaret eder. Bu cümleden olarak, ateizm konusunda özellikle ad hominem kanıtlar söz konusu olduğunda ateistlerin rastgele deliller ileri sürmekten hiç kaçınmadıklarını ve bilhassa meselenin ciddi bir biçimde dikkatlerini çekmediğini (19) iddia etmek daha da kolaylaşmaktadır. Kozmolojik açıdan, doğrusu, nitelikli bir Tanrı devreye sokulmadığı taktirde, evreni ve içindekileri anlamlandırmak oldukça zor gözüküyor. Tanrı, sadece kozmolojik açıdan anlamlandırmada işlevsel değil, aynı zamanda evrendekilerin bir parçası olarak insan, duygu ve düşünceleri söz konusu olduğunda, antropolojik açıdan da bireysel ben in nereden geldiği, nerede olduğu ve nereye gittiği şeklindeki egzistansiyal içerikli soruların cevabını özünde taşıyan biricik Neden olarak dikkat çekmektedir. Belki de sırf bu nedenle insan, Tanrı nın gizemli doğasından süzülen gerçek yansımalar sayesinde, somut ve sonlu objelerde Sonsuz u yakalama zevkine ulaşabilmektedir. Artık bu noktada, araştıran aklın hem evreni ve insanı bir bütün olarak değerlendirebilme, hem de nitelikli Tanrı anlayışını he- 6

7 10 saba katmak suretiyle önemli tahliller yapabilme imkanına kavuşacağını hatırda tutmak önemlidir Ateizmin Dinsel Bağlamı ve Görünen Boşluğu Gelinen bu aşamda, ateizmin dinsel bağlamı ve görünen boşluğu konusunda yalnızca birkaç noktaya tekrar değinmekle yetineceğiz. Bilindiği gibi, ateizmin dinsel bağlamı söz konusu edildiğinde, genellikle dinsel içerikli, çoğu kez de kanıtlanmaktan uzak, daha da önemlisi insan aklının anlamakta güçlük çektiği kimi dinsel inançlar öne çıkarılır, sonuçta, ilgili inançlar üzerinde, yorum, kanıtlama ve ön kabule dayalı deyim yerindeyse bir inançsal ve zihinsel parçalanmışlığın söz konusu olduğu dile getirilir. Bu iddialardan bir kaçı şu şekilde sıralanabilir: Kimi dinlerin; Budizm gibi, Tanrısız da olabildiğinin, Hinduizm gibi, insan aklının rahatlıkla kabul edemeyeceği bir takım inançlar ya da tanrılar içermesinin, benzer şekilde, Hıristiyanlık gibi, monoteist olmadığı halde, kendini monoteist gibi savunan, ama monoteizmini temellendirme konusunda sessiz kalabildiklerinin söz konusu edilmesi. (20) Kutsal metinlerde sıkça karşılaşılan antropomorfik ifadelerin varlığı ve bu ifadeleri yorumlamada insanın akıl ve düşünce gücünün başarısız olmasının öne sürülmesi. (21) Dinlerin ön görüsü doğrultusunda, ateizmin insan ruhuna yabancı olduğu konusunda sanki bir görüş birliğine varıldığının teistlerce kabul edilmesi. Bu iddianın, teizm aleyhine en güçlü yanı yukarıda da kısaca ifade ettiğimiz gibi, kuşkusuz, kimi Tanrısız dinlerin, şöyle ya da böyle, varlığını sürdürmeleridir. Bununla birlikte, burada bizi ilgilendiren şey, inanç söz konusu olduğunda, insan psikolojisinin bilinmeyen bir yönünün kendini ele vermesidir. Nitekim, Vahidüddin Han ın ifade ettiği gibi evrensel bir septisizmin imkansız olduğunu ve insanın... hangi türden olursa olsun bir dine inanması gerektiği (22) üzerinde ısrarla duran ateistler vardır. Tüm bu farklılıklara rağmen bir kimsenin, Tanrı nın; varoluşa anlam kazandıran bir Üst Neden ve bunun kaynağının da din olduğunu ileri sürmesi son derece rasyoneldir. Nitekim Tanrı nın aşkın yönü, ancak, mitolojiden arınmış, ilkeleri temellendirilebilir, özünde tutarlı ve beşer ruhunu tatmin eden bir din içerisinde belirir. Tanrı ya ilişkin dini açıklama, ötekine oranla, elbette sade, açık ve doyurucudur. Din, insanı, belli bir süreç içinde, bir Üstün Varlık a ulaştırır. Bu süreç, öteki tarafından başlatıldığında, Üstün Varlık, dinsel olmadan başka, herşey olabilir. Bu herşey, kozmik olma iddiasında bulunan pek çok doktrin içinde iyiden iyiye belirmiş durumdadır. Bu noktada insan artık, Tanrı dışında, niteliklerini göz önünde bulundurmaksızın gözünde büyüttüğü yahut özlemini çektiği ya da bağlanmak istediği herşeye tanrısallık atfedebilir bir psikolojik düzeye ulaşabilir. Aslında Bertrand Russell şöyle demekte haklıydı: İnsanlar Tanrı sözcüğünden vazgeçemezlerse de bu sözcüğün bu güne değin dile getirmiş olduğu anlamdan kolayca vazgeçebilirler. (23) Bu durum, doğrusunu söylemek gerekirse, eşit oranda Tanrı nın yokluğuna ilişkin sıralanan deliller için de geçerlidir.(24) (18) Muhammed İkbal, İslamın Ruhu, çev.: E. A., Dogan Güneş Yayınevi, İstanbul, 1963, s. 69; krş.: Georges Gusdorf, İnsan ve Tanrı, çev.: Zeki Özcan, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s. 15. (19) Etienne Gilson, Ateizmin Çıkmazı, çev.: Veysel Uysal, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul, 1991, s. 24. (20) Krş.: Aydın, s (21) Burada, sözgelimi Kur an-ı Kerim de geçen, Üzeyir in Tanrı nın oğlu ( Tevbe: 30) ya da Meleklerin Tanrı nın kızları (Nahl: 37; Zuhruf: 19)olduğu şeklindeki ifadeleri ayrı bir kategoride değerlendirmek gerekir. Çünkü, bilindiği gibi bunlar, Kur an-ı Kerim aracılığıyla inançsızların dilinden, kınama, doğrusunu öğretme, muhatabı ikna etme vb. gibi amaçlar güdülerek doğrudan aktarılan ifadelerdir. 7

8 DİN FELSEFESİ Ateizme Yönelik Eleştiriler (22) Vahidüddin Han, Bilim ve Uygalık Açısından İslam, çev.: Bekir Karlığa, İşaret Yayınları, İstanbul, 1989, s (23) Bertrand Russell, Din ve Bilim, çev.: Akşit Göktürk, Say Yayınları, Ankara, 1994, s Ayrıca, Ateistik bağlam içinde Tanrı kavramına yüklenen yeni anlamlar konusunda sözgelimi bkz.: Poidevin, s (24) Mohapatra, Tanrı nın Varlığı, s (25) Krş.: Tillich, a.g.e., s. 37; krş.: Mehmet Bayrakdar, Din Felsefesine Giriş, Fecr Yayınevi, Ankara, 1997, s. 180vd. Ne evrenin yaratılışı ne de tanrı nın varlığı bütünüyle yadsınabilir. Modern bilimsel gelişmelere rağmen, yine de insanlar kendini aşan bir varlığa kalben bağlanmak isterler. Evren, özellikle de işleyişi dikkate alındığında, maddenin toplamından daha fazla bir şeydir. İnsan, temel gereksinim, lüks gereksini ve düşsel gereksinim olmak üzere farklı gereksinimleri olan bir varlıktır. İnsanın temel gereksinimlerinden biri de Tanrı inancıdır Sonuç ve Değerlendirme Sonuç olarak, Tanrı nın varlığı lehine getirilen delilleri hiçe saymak, her hangi bir sorunu çözmesi şöyle dursun, her şeyi daha da içinden çıkılmaz bir duruma sokmaktadır. Varlığa ilişkin sorunlara inkarla bir açıklama getirilemeyeceği gibi, ileri sürülen ateistik her cevabın beraberinde cevaplanması gereken daha başka sorular getireceği oldukça anlaşılır görünmektedir. Burada anlaşılan, ateistik tablo ya da söylemin parça parça olduğu ve onda devamlılığı sağlayacak bir üst nedenin olmadığıdır. (26) Tillich, a.g.e., s. 38. (27) Bkz.: Metin Yasa, Çağdaş Dünyada Dinin Ateist Yorumu, Ekev Akademi Dergisi, Yıl, 7, Sayı, 16, Erzurum Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınevi, 2003, ss (28) Paul Newall, Introducing Philosophy 15: philosophy of religion, (Erişim: ). (29) Newall, a.g.m., html/ (30) html/ (Erişim: ). (31) (Erişim: ) ATEİZM VE ÇIKMAZLARI SORUNU Tanrı nın Yokluğu: Ateizm ve Çıkmazları Sorunu Din felsefesinde, dinsel yorumlar eşliğinde ulaşılan sonuçlarla felsefi araştırmalar ışığında ulaşılan sonuçlar aynı değildir. Din felsefesine ister dinsel yorumlar isterse felsefi araştırmalar yön versin, din felsefesi yapan biri, inancı ile aklı arasına ne katı bir set ne de ışık sızdırmaz bir perde (25) çekebilir. Bu durum, aynı zamanda, din felsefesi yapan birinin bir yandan din felsefesinin kendisini öte yandan araştırma objesini yadsımasının doğru olmadığı yönünde sağlam bir veri olarak görülür. (26) Bütüncül ve eleştirel din felsefesi modeli, ateizmin sorun olarak ele alınması halinde, aşağıdaki kimi hususların dikkate alınması gerektiğine vurgu yapar: Teizmin kendi varlığı açısından sorun olarak gördüğü kimi hususlar, ateistlerce, dine yönelik sorunlar olarak algılanır. Oysa teizm, dinsel olandan beslenen, yorum niteliği taşıyan bir doktrindir. Değişik ateist iddiaların gerçeği ne ölçüde yansıtıp yansıtmadığı hususu üzerinde derinlemesine düşünülmesi gerekir. Ateizmin, teizmden kaynaklanan ve teistik yorumların neden olduğu herhangi bir veriyi ters çevirmesini ateistik bir zafiyet olarak görmek önemlidir. (27) Ateizm ve Ateizm Üzerine Kimi Tarihsel Söylemler En çarpıcı tarihsel örneğini Protagoras da gördüğümüz agnostisizm, doğru anlaşılmak koşuluyla, bir ara yoldur.(28) Bu ara yolun Tanrı nın var olmayışı doğrultu- 8

9 10 sunda dile getirilen söylemler dikkate alındığında, açıklayıcı bir rol üstlendiği ileri sürülür. Bu cümleden olarak, her agnostik tutum gibi, Protagoras ın agnostisizmi de bilmiyorum söylemine bağlı bir koşulu ifade eder. Bu koşul, Tanrı konusunda, inanç yokluğundan çok epistemolojik bir boşluğa işaret eder. (29) Gelinen bu aşamadan sonra, ateizm konusunu sorun yönüyle biraz daha genişletmekte yarar vardır. Her şeyden önce ateizm, farklı teistik verileri sorun olarak algılar. Bu sorunlara, yaptığımız araştırma açısından, kısaca değinmekte yarar vardır. Ateistik iddiaya göre: Tanrı Kavramı Anlamsızdır: Bu görüş, çoğu teistik iddianın anlamsız olduğu ve çelişki içerdiği düşüncesini temel alır. Bu iddialardan biri de Tanrı kavramının anlamsızlığı ve yüklendiği işlevdir. (30) Tanrısal Mutlak Güç Sorun İçerir: Bu görüşe göre, eğer Tanrı varsa, Tanrı nın bir niteliği de onun her şeye gücü yeten olmasıdır. Ancak bu nitelik, özü gereği, çelişkilidir. İddia edilen çelişki şöyle ifade edilebilir: Tanrı, kaldıramayacağı kadar ağır bir taş ya yaratır ya da yaratamaz. Tanrı; kaldıramayacağı kadar ağır bir taş yaratırsa, kaldıramadığından, kaldıramayacağı kadar ağır bir taş yaratamazsa, yaratamadığından, her iki halde de her şeye gücü yeten olamaz. (31) Tanrı nın Her Şeyi Bildiğini Söylemek Çıkmaz Nedenidir: Bu düşünceye göre, eğer Tanrı varsa, Tanrı nın bir niteliği de her şeyi bilen olmasıdır. İddiaya göre, bu noktada kimi çıkmazlardan söz edilir: 1. Deneyime Konu Bilgi Sorunu: Bazı bilgiler, yalnızca kimi deyimler sonucu elde edilir. Sözgelimi günahın ne olduğunu bilmek, ancak günah işlemekle mümkündür. Oysa günah işleme gibi bir eylem Tanrı ya atfedilemez. 2. Önceden Bilme ve İnsan Özgürlüğü Sorunu Eğer Tanrı gelecekteki tüm eylemlerimizi biliyorsa ve ilgili eylemler değişmez bir biçimde belirlenmişse, değiştirme girişiminde bulunacağımız hiçbir eylem olmamalıdır. Oysa gelecek eylemlerimizi belirlemek, insanın özgür oluşunun bir kanıtıdır. Bu durumda Tanrı nın her şeyi bildiğini söylemek, insanın özgürlüğünü yok saymak anlamına gelir. (32) (32) (Erişim: ). (33) Newall, a.g.m., (34) İbn Arabi, el-futuhat el- Mekkiyye, II, Beyrut, trsz, ss ; krş.: İbn Arabi, aynı eser, I, s (35) Ali B. Ebi Talib, Nehcü l - Belağa, der.: Şerif er- Razi, tah.: Dr. Subhi es Salih, Daru l Kitabı l Lübnani, Beyrut, 1967, s. 39. (Ayrıca anılan eserin yine Nehcü l-belağa adı altında iyi ve anlaşılır bir çevirisi Adnan Demircan tarafından yapılmış ve Beyan Yayınları arasında çıkmıştır). (36) Ali B. Ebi Talib, a.g.e., s Doğrusu, ateizm konusunu sorun yönüyle ele almak, ne basitçe Tanrı nın varlığını inkara yönelen zayıf ve olumsuz türünü ne de Tanrı nın yokluğunu kanıta dayalı olarak tartışmaya çalışan güçlü ve pozitif türünü tartışmaktır. (33) Bütüncül ve eleştirel din felsefesi modeli açısından asıl dikkate değer husus, ateizmi, teistik çıkarımlarla olan bağlantısını dikkate alarak derinlemesine ve yeni bakış açılarıyla irdelemek olmalıdır Ateistik Çıkmazlar Üzerine Söylenebilecek Birkaç Söz Yukarıda da bir nedenle ifade ettiğimiz üzere, ateizmin sorun yönüyle ele alınması halinde, inanç yokluğundan çok, bilgi boşluğuna atıfta bulunmak son derece önemlidir. Bununla birlikte, ateizmin bütüncül ve eleştirel din felsefesi modeli ışığında ve arada olma metoduna dayalı bir biçimde tartışıldığında, sanıldığının aksine güçlü bir doktrin olmadığı gerçeği çok geçmeden anlaşılır. 9

10 DİN FELSEFESİ 110 (37) Ali B. Ebi Talib, a.g.e, s (38) Ali B. Ebi Talib, a.g.e., s (39) Ali B. Ebi Talib, a.g.e., s (40) Ali B. Ebi Talib, a.g.e., s (41) Ali B. Ebi Talib, a.g.e., ss (42) J. Donald Walters, Modern Düşüncenin Krizi: Anlamsızlık Sorununa Çözümler, çev.: Şahabeddin Yalçın, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995, s. 35. Bize göre, biraz önce anılan bilgi boşluğu konusunun açılımı bağlamında görüşlerine atıfta bulunulacak önemli bir İslam düşünürü, kuşkusuz, İbn Arabi dir. O nun, Tanrı yı ve isimlerini bilme konusunda yaptığı dörtlü ayırım, Protagorasçı agnostik söylem karşısında, yeterince dikkat çekici görünmektedir: Tanrı nın Zatı na Yönelik Bilgi: Burada, Tanrı nın İlk ve Son oluşu öne çıkar, Tanrı nın Niteliklerine İlişkin Bilgi: Bu bilgi iki türe ayrışır: Varlığı mutlak olan niteliklerin bilgisi: Tanrı nın yaratıcı olması gibi. Varlığı görece olan niteliklerin bilgisi: Bu nokta, doğrudan, Tanrı nın her şey olmasıyla ilgilidir. Eğer Tanrı her şey olmasaydı, ne Tanrı, ne de öteki var olurdu. Açık ve gizli olabilen eylem niteliklerinin bilgisi. Bir ucundan tutulunca eylem, bir ucundan da tutulunca aşkınlık işlevi gören ortak özlü niteliklerin bilgisi. (34) Öte yandan, yukarıda sıralanan ateistik iddiaların teistik söylem ve çıkarımlar açısından fazlaca bir değer taşımadığı geleneksel İslam düşüncesinden kimi örnek alıntılar eşliğinde rahatlıkla ortaya konabilir. Sözgelimi, Tanrı kavramının anlamsızlığı karşısında, Niteliğinin sınırı, var olan niteliği, sayılı zamanı ve uzayan süresi yoktur. (35) O nu niteleyen, sınırlamış; O nu sınırlayan, sayıya dökmüş olur, O nu sayıya döken, öncesizliğini yadsımış olur. Nasıl? Diyen O nu nitelemek istemiş; nerde? Diyen mekanlaştırmış olur. Oysa O, bilinen olmadan, Bilendir; korunan olmadan, Koruyandır; güç yetirilen olmadan, güç sahibidir. (36) Türü dile getirilen ifadeler karşısında bir ateist ne söyleyebilecektir? Ya da Tanrı nın her şeyi bildiğini söylemek çıkmaz nedenidir söylemi karşında, Tanrı, kuşkusuz, gizlilikleri bilir, gönülleri tanır, her şeyi kuşatır, her şeye üstünlüğü vardır (37) şeklindeki bir ifade ateistlerce nasıl yorumlanacaktır? Yine Tanrısal Mutlak Güç Sorun İçerir türü ateistik bir iddia karşısında, Her nitelik, nitelenenden başkadır, her nitelenen de nitelikten başkadır. Yüce Allah ı niteleyen, nitelediğiyle belirlemiş, O nu belirleyen ikilemiş, O nu ikileyen parçalamış, O nu parçalayan O nu bilememiş, O nu bilemeyen O na işaret etmiş, O na işaret eden O nu sınırlamış, O nu sınırlayan O nu saymış sayılır.(38) şeklindeki teistik bir açıklama nasıl karartılacaktır? Dahası; ateizmin bir tür teistik çıkmazlar olarak iddia ettiği, Deneyime Konu Bilgi Sorunu ile Önceden Bilme ve İnsan Özgürlüğü Sorunu bağlamında, bir teistin, O, aydınlığıyla her karanlığı aydınlatan, karanlığıyla her aydınlığı karartan bir Allah tır. (39) Her ilkten önce İlk olan, her sondan sonra Son olan, ilk oluşu nedeniyle ilk olmaması zorunlu olan, son oluşu nedeniyle son olmaması zorunlu olan Allah a hamd (40) olsun! Yaratmasını varlığına, yaratılmışın önceliliğini öncesizliğine, varlıkların benzerliğini benzersizliğine kanıt olarak sunan Allah a hamd olsun (41) şeklinde atıfta bulunabileceği çok sayıda söyleme yer verilebilir. Bunlar, yukarıda dile getirilen ateistik iddialar karşısında, kendi geleneksel kültürümüze özgü Nehcü l Belağa dan alıntılanmış yalnızca birkaç ifade örneğidir. Bütüncül ve eleştirel din felsefesi açısından, kuşkusuz, daha fazlasına da atıf yapılabilir. Ateizm konusu sorun yönüyle ele alınınca, ateizmin Tanrı yı deyim yerindeyse içi boş bir şeyleştirme çabası içine girdiği üzerinde de durulabilir. Ancak, yukarıda 10

11 10 ateistik iddialar karşında atıfta bulunduğumuz teistik söylemler, içi boş bir şeyleştirme çabası karşısında da yeterince açıklayıcı görünmektedir Ateizmin, sorun olarak ele alınması halinde, Tanrı nın varlığını yadsırken, varlığını yadsıdığı Tanrı hakkında kullanılan teistik kavramlara atıfta bulunması açık bir çelişki arz eder. Bu demektir ki, teistik veriyi temel alan bir ateizm varsa, bu türden bir ateizmin teizmin onayından geçmesi gerekir. Eğer bu çıkarım doğru ise, ateizme ister kendi içinden ister teizm içinden bakılsın, ateizmin tek başına kendi dinamikleri olan bir doktrin olmadığına kapı aralanmış olur. Ateizm sorun olarak irdelenirken, bu sorunun aynı zamanda egzistansiyal bir yönünün var olduğu dikkate alınmak durumundadır. Nitekim ateist egzistansiyalizmin, özgürlük konusundaki önemli bir çıkmazı, özgürlüğü sınırsız ve koşulsuz kabul etmesidir. Burada, her hangi bir standarda bakılmaz. Ancak bu türden bir iddianın kimi basit ama gerçekçi örneklere dayanacak kadar güçlü olmadığını ifade etmek gerekir. Sözgelimi, biri, diyor Walters, özgür iradesiyle her gün eroin almayı seçti. Nitekim pek çok insan bunu yapmış ve bunda özgür olduğunu zannetmiştir. Fakat onları girdabına alıp zulmeden ve sonra da yok eden bir zaman gelip çatacaktır. Bu andan sonra onlar artık özgür değil, köledirler, bu da eroinin gücüdür. (42) Doğrusu, insanın özgürlüğü sorunu, teizm ile ateizm içinde ortaklaşa anılan egzistansiyal bir öz taşır. Bu durumda, hem teizmin kendi sınırları içindeki aşkın ve içkin yapı, hem de ateizmin içinde barındırdığı belirsiz öz dikkate alındığında, anılan tartışma sürecini arada olma metodu ile sürdürmek yeterince rasyonel görünmektedir. Bu nedenle, teizm ile ateizm arasındaki çatışmanın, bütüncül ve eleştirel din felsefesi modelinin güçlü bir halkasını oluşturduğu ifade edilebilir. Ateizmin sorun yönüyle ele alınması bağlamında dile getirilen bilgiler ve yapılan çözümlemeler dikkate alındığında: Arada olma metodu, ateizmi tamamen sok saymayı öngörmez, aksine ateizmin zayıf noktalarını bularak bütüncül ve eleştirel din felsefesinin gelişim sürecine katkı sağlamasının önünü açar. Aksi bir durum, başka bir deyişle, bütünüyle ateizmi bitirme çabası içinde olmak zaten gerçekçi görünmemektedir. Ateizmin sorun yönüyle ele alınması halinde, Tanrı konusunun derinlikli olarak tartışılma gereği söz konusudur. Sözgelimi, Nietzsche nin Tanrı nın ölümü söylemi neyi dile getirir ya da Sartre nın öz ve varoluş konusundaki çıkarımları ne ifade eder? Ateizmin sorun yönüyle ele alınması, arada olma metoduna dayalı olarak ifade edilecek olursa, bir yandan, ateizmin teizme yaklaşımını olumsuz bulma ile ateizmin ne ifade ettiğini anlama konularını ayrı şeyler olarak görmeye işaret eder, öte yandan, ateizmin bir yönüyle de olsa teizmi anlamada belli bir işlev yüklendiğini öngörür. Ateizmin, tek yönden değil, çok boyutlu bir biçimde ele alınması gerekir. Bu cümleden olarak, sözgelimi, ateizme yönelik bir sorun yeniden ele alınırken, ona karşıt teistik her söylemin de çözümleyici bir biçimde yeniden gözden geçirilmesi gerekir. Bu öneri, aynı zamanda, bütüncül ve eleştirel din felsefesi modeli ışığında din felsefesi yapan birinin, Tanrı ya inanma ile Tanrı ya inanmama ikileminde değil, arada olma metoduna dayalı olarak düşünülebilecek üstün amaçlar doğrultusunda ilerlemesini öngörür. 11

12 DİN FELSEFESİ Sonuç ve Değerlendirme Sonuç olarak, özelde İbn Arabi nin görüşlerine çok şey borçlu olan bütüncül ve eleştirel din felsefesi modelinin, ateizmi ve çıkmazlarını arada olma metodu ışığı altında tartışması, ateizmi teistik çerçevede ele alma olanağı sunması açısından son derece önemlidir. Bu nokta, üzerinde teizmin etkisinin varlığı tartışmasız kabul edilen bir konu ve sorun olarak ateizmin din felsefesi konu bütünlüğünün dışında kalmasının kabul edilir bir şey olamayacağı gerçeği açısından da ayrıca dikkate değer görünür. Öte yandan, ateizmi sorun yönüyle ele almak, ilgi doktrini bitiş aşamasına getirmekle aynı kapıya çıkmaz. Çünkü ateizmin, kendini yenileyebileceği seçeneği yerine bitiş aşamasına geleceği beklentisi içinde olmak, ne bütüncül ve eleştirel din felsefesi modeli açısından ne de kullandığı arada olma metodu açısından gerçekçi ve gerekçeli bir durum arz eder. 12