PARA, FAİZ VE MİLLİ GELİR: IS-LM MODELİ. Yrd. Doç. Dr. Hasan GÖCEN MELİKŞAH ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 PARA, FAİZ VE MİLLİ GELİR: IS-LM MODELİ Yrd. Doç. Dr. Hasan GÖCEN MELİKŞAH ÜNİVERSİTESİ

2 IS-LM MODELİ IS-LM Modeli modern makroekonominin temel taşlarından birisidir. Model, ekonominin reel yönünü parasal yönü ile birlikte ele alma imkanı verip; ekonominin genel dengesinin mal ve para piyasalarının eş zamanlı olarak nasıl dengeye geleceğini göstermektedir.

3 Mal Piyasası Para Piyasası IS-LM modelinde anahtar değişken faiz oranlarıdır. Modelin amacı, denge hasıla düzeyi ile faiz oranı arasındaki ilişkileri ortaya koymak, faiz oranlarındaki değişmenin denge hasıla düzeyini nasıl değiştirdiğini açıklamaktır. Modelde mal piyasası IS eğrisiyle, para piyasası ise LM eğrisiyle temsil edilmektedir

4 Mal Piyasası Para Piyasası Bu iki piyasayı ayrı ayrı incelerken, ekonominin dışa kapalı olduğu varsayımı ile hareket edeceğiz. Daha sonra Mal ve Para Piyasalarını birlikte aynı grafikte gösterip nasıl dengeye geldiklerini göstereceğiz.

5 Mal Piyasası ve IS Eğrisi IS Modeli, Mal Piyasası Modelidir. Mal Piyasası, mal ve hizmetlerin alınıp satıldığı ve denge toplam çıktının belirlendiği piyasadır. Modeli oluştururken, fiyatların(enflasyon düzeyinin) sabit olduğunu ve ekonominin dışa kapalı olduğunu belirtelim.

6 Mal Piyasası ve IS Eğrisi Basit Keynezyen Modeldeki denge gelir eşitliğini şöyle bulmuştuk: Y0 = 1 1 c(1 t). Ā ve Marjinal Tüketim Eğilimi ( Burada denge gelir (Y0 ) in, Otonom Harcamalar (Ā) 1 1 c(1 t) görüyoruz. ) nden oluştuğunu

7 Yatırımlar ve Faiz Oranı 1 1 c(1 t) Çarpan, otonom harcamalarda meydana gelen bir değişimin denge gelir üzerine etkisini gösteren katsayıdır. Otonom Harcamalar ise Otonom Tüketim, Otonom Yatırım ve Kamu Harcamaları ile Transfer Harcamalarından oluşmaktadır. Yani; Ā = A 0 = C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 Yatırım harcamaları (I 0 ) burada tamamen dışsal bir değişken iken; Gerçekte faiz oranının bir fonksiyonudur.

8 Yatırımlar ve Faiz Oranı Harcama Gelir modelinde; Y» Mal-Hizmet Arzını, AE» Mal-Hizmet Talebini ifade etmekteydi. Y = AE eşitliğinde ise denge durumu oluşmaktaydı. AE = Y = C + I = C + S I = S I = S» yani Denge Gelir Düzeyinin bir koşulu olarak, Planlanan Tasarruflar, Planlanan Yatırımlara eşittir.

9 Yatırımlar ve Faiz Oranı Planlanan yatırım miktarının (I), faiz oranına(i) bağlı olduğunu belirtmiştik. Faiz oranı ile yatırım arasındaki bu ilişkiyi modelimize yansıtmak için, planlanan yatırımları aşağıdaki şekilde yazıyoruz: I = I 0 b.i Faiz oranı aslında yatırım projelerini finanse etmek için yapılan borçlanmanın maliyetidir ve bu yüzden faiz oranlarında olan bir artış planlanan yatırımları düşürür. Bunun sonucu olarak, yatırım fonksiyonu, negatif eğimli bir fonksiyondur. * i» faiz oranını b ise pozitif bir katsayıyı ifade etmektedir.

10 Yatırımlar ve Faiz Oranı I = I 0 b.i fonksiyonuna göre, Faiz oranı düştükçe, Planlanan Yatırım Harcamaları artacaktır. Faiz oranlarındaki 1 birim azalma, Yatırım harcamalarını b kadar arttıracaktır.

11 Reel ve Nominal, Beklenen ve Gerçekleşen Faiz Oranı Yatırım kararlarında reel ve nominal faiz oranı ayrımı oldukça önemlidir. Reel faiz oranı, nominal faiz oranı ile enflasyon oranının farkıdır. Sermayenin maliyetinin hesaplanmasına esas olacak faiz oranı beklenen reel faiz oranıdır. Beklenen enflasyon oranını da ( e ) hesaba katarak beklenen reel faiz oranını yaklaşık olarak şöyle yazabiliriz: e e r i Varsayımımızda fiyat düzeyini sabit, yani enflasyon düzeyini sabit kabul ettiğimizden; şu aşamada nominal ve reel faiz ayrımı yapmayacağız.

12 IS Eğrisinin Elde Edilişi Grafikte de görüldüğü üzere; - faiz oranındaki (i) düşüş, - Yatırım Harcamalarını artırmış, Bu da AE doğrusunu yukarı doğru kaydırmıştır. Yeni AE doğrusu E1 den E2 ye gelmiş ve Yatırım harcamalarının artmasıyla Toplam Hasıla, Y1 den Y2 ye artmıştır. Yani; i ise I I ise (AE=Y=C+I+G ) AE ve Y

13 IS Eğrisinin Elde Edilişi 2. Grafikte Toplam Hasıla (Y) ile Faiz Oranı (i) arasındaki ilişkiyi gözlemliyoruz. Bu grafiğe göre faiz oranları artınca yatırım harcamaları azalmakta dolayısıyla Toplam Hasıla da azalmaktadır. Başlangıç dengesini temsil eden e1 noktası ile yeni dengeyi temsil eden e2 noktalarının birleştirilmesiyle de Mal Piyasasını temsil eden IS eğrisi elde edilmiştir.

14 IS Eğrisi F A İ Z O R A N I Y1 Y2 Y3 Y4 IS IS Eğrisi IS kısaca Yatırım (I) ve Tasarruf eşitliğini gösterir: I = S I = S ise mal piyasasında denge vardır. IS mal piyasasında dengeyi sağlayan faiz-gelir bileşimlerinin geometrik yeridir. Yani her bir faiz oranına karşılık sadece 1 nokta dengeyi sağlamaktadır. TOPLAM HASILA (Y)

15 IS Eğrisi F A İ Z O R A N I A.B IS Y1 Y2 Y3 Y4 IS Eğrisi IS eğrisi üzerindeki her bir nokta mal piyasasındaki dengeyi gösterir demiştik. Yandaki grafikte A ve B noktalarında denge bulunmamaktadır. Faiz oranı (i) sabitken; A noktasında; Toplam Gelir (Y) daha büyük, yani Gelir artmış ancak S (tasarruf) da artmış. Tasarruf Miktarı > Yatırım Miktarı (S > I) ise Arz > Talep yani Arz Fazlası var demektir. TOPLAM HASILA (Y) B noktasında; Y daha küçük yani Yatırım Miktarı > Tasarruf Miktarı (I > S) ise Talep > Arz yani Talep Fazlası var demektir.

16 IS Eğrisi 12 IS Eğrisi Y sabitken; F A İ Z O R A N I B.A IS A noktasında; faiz artarsa Yatırımlar düşer Tasarruf Miktarı > Yatırım Miktarı olur (S > I) Yani Arz Fazlası var demektir. B noktasında; faiz düşerse Yatırımlar artar Yatırım Miktarı > Tasarruf Miktarı olur (I > S) Yani Talep Fazlası var demektir 0 Y1 Y2 Y3 Y4 TOPLAM HASILA (Y)

17 IS Denklemi Y=AE eşitliğinde AE= A 0 bi + c(1-t)y değeri yerine konursa; Y = A 0 bi + c(1-t)y elde edilir. Bu denklem Y ye göre çözülürse; Y-c(1-t)Y = A 0 bi Y [1-c(1-t)] = A 0 bi Y = A 0 bi elde edilir. değeri çarpan katsayısını (k e ) ifade ettiğinden, k e= yerine konursa Y = k e (A 0 bi) elde edilir. Bu gösterim IS Denkleminin hasıla (Y) cinsinden ifadesidir. Bu denklem i ye göre düzenlendiğinde; i= elde edilir. Bu gösterim de IS Denkleminin faiz oranı (i) cinsinden ifadesidir

18 IS Eğrisinin Eğimi 12 IS Eğrisi IS doğrusu,, i= denklemi ile ifade F A İ Z 10 8 edilmektedir. Bu denklemin eğimi dir. O R A N I IS k e = Harcama çarpanı katsayısı b= Yatırımların faize duyarlılığı ise, 0 Y1 Y2 Y3 Y4 TOPLAM HASILA (Y) k ne kadar küçükse IS o kadar dik olur Yani Harcama çarpanının değeri düşerse, yani k e katsayısı azalırsa yine kesrin değeri artar ve IS nispeten daha dik hale gelir.

19 IS Eğrisinin Eğimi b ne kadar küçükse IS o kadar dik olur; Yani yatırımların faize duyarlılığı azalırsa, yani d katsayısı küçülürse kesirin değeri artar ve IS nispeten daha dik hale gelir. Burada harcama çarpanı katsayısını etkileyen faktörleri de bir kez daha hatırlamakta fayda vardır. 1/1-c(1-t) yi dikkate alarak; - Marjinal tüketim eğilimi (c), azalırsa k e küçülür, - Marjinal vergi oranı (t) artarsa k e küçülür, - Eğer ekonomi dışa açıksa, marjinal ithal eğilimi (m) artarsa k e küçülür.

20 IS doğrusunun nispeten daha dik olmasının anlamı yada sonucu şu şekilde ifade edilebilir; Faiz oranındaki değişmeler (artmalar yada azalmalar) yatırımları ve dolayısıyla gelir düzeyini çok fazla etkilemez. IS Eğrisinin Eğimi

21 IS Eğrisinin Konumu IS doğrusunu sağa kaydıran faktörler; Genişletici maliye politikası uygulamaları - kamu harcamalarındaki artış - transfer harcamalarındaki artış - vergi oranlarındaki azalış, (vergi oranlarındaki azalış aynı zamanda IS doğrusunun eğimini de etkiler. IS doğrusu daha yatık hale gelerek sağa doğru kayar.) Otonom vergilerdeki (T) azalma

22 IS Eğrisinin Konumu Eğer ekonomi dışa açıksa ihracattaki artışlar ve ithalattaki azalışlar İş hayatına yada ekonomik geleceğe ilişkin olumlu beklentiler, Yatırım teşviklerinde meydana gelen artışlar Sermayenin marjinal verimliliğindeki (mec) artış beklentileri Fiyatlar genel düzeyindeki azalmalar ve buna bağlı olarak servetteki artışlar (Pigou etkisi) Denk bütçe politikasının izlenmesi Yukarıda sayılan faktörlerin tersine işlemesi ise IS eğrisini sola kaydırır

23 IS Eğrisinin Oluşumu Genel Tekrar

24 Para Piyasası ve LM Eğrisi LM Eğrisi Para Piyasasındaki dengeyi gösterir. Para Piyasasında denge durumu ise; Para Arzı = Para Talebi olması halinde gerçekleşir.

25 Para Piyasasında Para Arzı Para Arzı ve Para Talebi Para Arzı; En yalın haliyle para arzı, ekonomide dolaşımda bulunan para miktarını ifade eder. Para arzı; nominal para arzı ve reel para arzı olmak üzere ikiye ayrılır. Nominal para arzı Merkez Bankası tarafından belirlenir ve M ile ifade edilir. Reel para arzı ise, nominal para arzının fiyatlar genel seviyesine bölümü ile bulunur. M; nominal para arzı, P; fiyatlar genel seviyesi, M s ; reel para arzını göstermek üzere M s = M/P ile ifade edilir.

26 Para Piyasasında Para Arzı Para arzı Merkez Bankası tarafından belirlendiği için dışsal değişken olarak kabul edilir. Reel para arzı faiz oranından bağımsızdır. Dikey eksende faiz oranı, yatay eksende gelir gösterilmek üzere reel para arzı eğrisi faiz eksenine paralel yada yatay eksene dik bir doğru ile ifade edilir. Reel para arzını iki unsur belirler. Bunlar; nominal para arzı ve fiyatlar genel seviyesidir. Nominal para arzı arttığında yada fiyatlar genel seviyesi düştüğünde reel para arzı artar. Tersine nominal para arzı azaldığında yada fiyatlar genel seviyesi yükseldiğinde reel para arzı azalmış olur.

27 Para Piyasasında Para Arzı Faiz Oranı (i) Para Arzı (Ms) Reel Para Miktarı (M/P) Para Arzının Grafiği şekildeki gibidir. IS-LM modelinde fiyatlar genel seviyesi sabit varsayıldığından reel para arzındaki değişmenin nedeni daha çok nominal para arzındaki değişme olarak kabul edilir. Reel para arzı arttığında, reel para arzını temsil eden eğri sağa doğru, azaldığında ise sola doğru kayar.

28 Para Piyasasında Para Arzı Faiz Oranı (i) Para Arzı (Ms) Reel Para Miktarı (M/P) Para arzı Merkez Bankası tarafından belirlendiği için dışsal değişken olarak kabul etmiş ve Reel para arzı faiz oranından bağımsızdır demiştik. Bu nedenle eğri diktir.

29 Para Piyasasında Para Talebi Para Talebi; Keynezyen ekolde para talebi aynı zamanda Likidite Tercihi olarak ta adlandırılır. Para talebi de nominal para talebi ve reel para talebi olmak üzere ikiye ayrılır. Nominal para talebi; bireylerin her an kullanıma hazır bir şekilde mübadele amacı ve ihtiyat güdüsü ile ellerinde tutmak istedikleri nakit ya da likit miktarını ifade eder. Reel para talebi ise; spekülatif amaçlı nominal para talebinin fiyatlar genel seviyesine bölünmüş halidir (M/P). Md ile ifade edilir.

30 Para Piyasasında Para Talebi Bireylerin ellerinde tutmak istedikleri para miktarını yani nominal para talebini belirleyen üç faktör söz konusudur. Bunlar; - Fiyatlar genel seviyesi - Milli gelir - Faiz oranı Fiyatlar genel seviyesi ve milli gelir ile nominal para talebi arasında doğru yönlü ilişki vardır. Yani, fiyatlar arttığında ve gelir seviyesi yükseldiğinde elde tutulmak istenen nakit miktarı artar. Faiz oranı ile nominal para talebi arasında ise ters yönlü ilişki vardır. Yani faizler yükseldiğinde elde tutulmak istenen nakit miktarı azalır. Bunun nedeni ise parayı faizde değerlendirmeyip elde nakit tutulmakla uğranılan faiz geliri kaybının artmasıdır.

31 Para Piyasasında Para Talebi Ekonomide herhangi bir anda reel para arzı-reel para talebi eşitliği söz konusudur. Yani Ms (money supply) = Md (money demand) eşitliği mevcuttur. IS-LM modelinde daima reel değerler (reel para arzı ve reel para talebi) kullanılır.

32 Para Piyasasında Para Talebi Reel para talebi ise para talebinin enflasyondan arındırılmış halidir. Bu nedenle iki unsur tarafından belirlenir. Bunlar; - Milli gelir - Faiz oranıdır. Milli gelir (Y) ile reel para talebi arasında doğru yönlü ilişki varken, faiz oranı (i) ile reel para talebi arasında ters yönlü ilişki vardır.

33 Para Talep Eğrisi Faiz oranı (i) ile reel para talebi arasında ters yönlü ilişki vardır demiştik. Grafikte de görüldüğü üzere, faiz oranı arttıkça para talebi azalmaktadır.

34 Para Piyasasında Para Talebi Para Talebi Fonksiyonu L0= gelir ve faiz oranı dışındaki faktörler tarafından belirlenen otonom para talebi, örn: kredi kartı kullanımı ya da para ikamesi gibi unsurların belirlediği para talebi. (Ancak L0, denklemde ifade edilmekle birlikte uygulamada pek dikkate alınmaz) k= para talebinin gelir esnekliği h= para talebinin faiz esnekliği olmak üzere reel para talebi şu şekilde ifade edilir; Md=L0 + ky - hi 0<k<1 ve h>0

35 Para Piyasasında Para Talebi Para talebinin gelir esnekliği (k); Para talebinin gelire duyarlılığı olarak da adlandırılır. Gelirdeki değişme karşısında para talebinde meydana gelen değişmeyi ifade eder. Örn; k=0,3 ise gelir 100 TL artış olduğunda para talebinin de 30 TL artacağını ifade eder. Para talebinin faiz esnekliği (h); Para talebinin faize duyarlılığı olarak da adlandırılır. Faizdeki değişme karşısında para talebinde meydana gelen değişmeyi ifade eder. Örn; h=500 ise faiz oranı %1 arttığında para talebinde 500 TL azalma olacağını ifade eder. Para talebi ile faiz oranı arasında ters yönlü ilişki olduğundan para talep eğrisi negatif eğimli bir eğridir. Faiz oranı aynı kalmak üzere reel para talebi arttığında eğri sağa kayar, reel para talebi azaldığında ise eğri sola kayar.

36 Varlık Piyasası Para piyasasının da bir parçası olduğu varlık piyasası, para, tahviller, hisse senetleri, gayrimenkuller ve her türlü servet unsurunun alınıp satıldığı piyasadır. Kişi ve firmalar ekonomik varlıklarını şu dört şekilde bulundurabilirler: 1-Para ve Mevduat Ödeme kabiliyeti şüphe taşımayan, yani herkes tarafından ödeme aracı olarak kabul edilen varlıklar, kağıt ve madeni paralar ile vadesiz mevduatlar üzerine yazılan çeklerdir. Dolaşımdaki para (emisyon) ile vadesiz mevduatların toplamına dar anlamda para arzı denir. Dar anlamda para arzına vadeli mevduatlar da ilave edilirse geniş anlamda para arzına ulaşılır. 2-Tahviller Tahvil, borçlusu tarafından alacaklısına, belirli bir tarihte (tahvilin vadesi sonunda) ana para ve yıllık faiz tutarının ödeneceğini gösteren bir evraktır. Tahvilleri devlet, mahalli idareler ve özel şirketler çıkarabilir. Tahvilin vadesi ve geri ödenmeme riski arttıkça getirisi (faiz oranı) yükselir.

37 Varlık Piyasası 3-Hisse Senetleri Hisse senetleri sahibine bir işletmenin karından pay alma hakkı verir. Firmalar elde ettikleri karları ya kar payı olarak hisse senedi sahiplerine dağıtırlar ya da dağıtmayarak yeni yatırımlar yaparlar. İkinci durumda hisse senetlerinin değeri artar ve hissedarlar bu şekilde kazanç elde ederler. 4-Maddi Varlıklar Makineler, arazi, her türlü sabit tesisler, evler, fabrikalar ve dayanıklı tüketim mallarıdır. Bunlar sahibine kira geliri sağlar veya bizzat sahipleri tarafından kullanılır.

38 Sermaye Piyasası Sermaye Piyasasına geçmeden önce şu varsayımla modelimizi oluşturduğumuzu hatırlatalım: Kişiler servetlerini getirisi olan-olmayan iki farklı şekilde tutarlar: Getirisi olmayan Nakit şeklinde (L) veya Getirisi olan Tahvil şeklinde (B) (tüm menkul kağıtları tahvil olarak değerlendireceğiz) Servet = L + B

39 Para Piyasası Sermaye Piyasası Para Talebi = Para Arzı ve Tahvil Talebi = Tahvil Arzı Para Piyasası Sermaye Piyasası yani bu piyasalardan birinde denge varsa diğerinde de vardır

40 Tahvil Tahvil nakitle kıyaslandığında, getirisi olan bir servet tutma şeklidir. Tahvilin fiyatı artarsa faizler azalır. -Peki insanlar neden paralarının tümünü sürekli etirisi olan tahvile yatırmazlar? Çünkü tahvilin fiyatının hep artacağının garantisi yoktur, düşme ihtimali de var.

41 Para Piyasasında Arz-Talep Dengesi Nominal Para arzı, Merkez Bankasının uyguladığı politikalara göre belirlenir. Bu yüzden M, dışsal bir değişkendir ve sabittir. Fiyatlar düzeyi de sabit kabul edildiği için, reel para arzı ( M ) dik bir şekilde gösterilir. P Yandaki grafik para piyasasındaki arz ve talep eğrilerini göstermektedir. E noktasında denge vardır. Para arzı = Para talebi

42 Para Piyasasında Arz-Talep Dengesi Para arzının Merkez Bankası tarafından M1 den M2 ye çıkarılması, fiyat düzeyi (P) ve para talebi (Md) sabitken; reel para arzını arttırarak, faiz oranını i1 den i2 ye düşürmektedir. Yani para arzının artması faiz oranını düşürmektedir.

43 Para Piyasasında Arz-Talep Dengesi Her bir gelir düzeyinde, Faiz oranı yükseldikçe reel para talebi azalır. Gelirdeki artış aynı faiz oranında, para talebini artırır ve para talebi eğrisi sağa kayar. Başka bir deyişle, (para arzı sabitken) reel gelir arttıkça insanların harcamak için kullanacakları nakit para ihtiyacı artacak ve insanlar ellerindeki tahvil i satıp nakit paraya dönüştürmek isteyeceklerdir. Böylece piyasada tahvil miktarı arttığı için tahvilin fiyatı düşecektir. Tahvil fiyatı ile faizler ters orantılı olduğu için faiz oranları da yükselecektir..

44 LM Eğrisinin Türetilmesi LM doğrusu para piyasasını temsil ettiğinden para piyasası dengesinden hareketle elde edilir. LM eğrisi üzerindeki her bir nokta, Para piyasasındaki dengeyi ifade eder. Yani Para Arzı = Para Talebi durumu Para Arzı ve Para Talebi grafiklerini birleştirdiğimizde yandaki grafiği elde etmiş oluruz.

45 LM Eğrisinin Türetilmesi Başlangıçta ekonomi Y1 gelir düzeyinde ve i1 faiz oranında dengededir. Bu denge düzeyindeki para talebi ise Md (Y1) ile ifade edilmiştir. Gelir düzeyinin Y1 den Y2 ye yükselmesi durumunda; - Para talebi artar, Md (Y1) den Md (Y2) ye yükselir, - Para arzı sabitken, para talebinde artış olduğu için faiz oranları i1 den i2 ye yükselir. - Ekonomi artık yeni bir faiz (i2) ve gelir (Y2) düzeyinde dengeye gelmiştir. - Bu denge noktalarını temsil eden D1 ve D2 noktaları birleştirildiğinde LM doğrusu elde edilir.

46 LM Eğrisinin Eğimi Para Talebi = k.y h.i Para Arzı = M P Denge durumunda, Para Arzı = Para Talebi k.y h.i = M P İ = - 1. m + k.y h p h i = k Y h ve bu eşitlikten de; elde edilir. (- 1. m ) merkez bankası tarafından belirlendiği için sabit varsayılır, h p dolayısıyla LM eğrisinin eğimi ( k ) kabul edilir. h

47 LM Eğrisinin Eğimi LM eğrisi pozitif eğimlidir. Faiz oranında bir artış reel para talebini düşürür. Para talebini sabit para arzına eşitlemek için gelir düzeyinin yükselmesi gerekir. Buna uygun olarak para piyasasının dengesi faiz oranında bir artışın gelir düzeyinde bir yükselme ile telafi edilmesi gerektiğini ima eder, ki bu da i-y düzleminde pozitif eğimli bir ilişkiyi ortaya koyar. Eğimin büyüklüğü ise ; bağlıdır. para talebinin gelire duyarlılığına para talebinin faize duyarlılığına Para talebinin gelire duyarlılığı, k büyüdükçe ve faize duyarlılığı, h düştükçe LM eğrisi dikleşecektir.

48 Para Piyasasında Dengesizlik LM eğrisi üzerindeki 0 ve 1 noktalarında para piyasası dengede iken, 2 ve 3 noktalarında denge yoktur. 2 noktasında, para arzı para talebinden büyüktür. ( Ms > Md) Yani gelir değişmediği halde faiz oranı artar ise spekülatif amaçlı para talebi azalır.ya gelir düzeyi artmalı ve para talebi yükselmelidir ki denge 1 de oluşsun. Veya faiz oranı düşmeli ki para talebi artsın ve denge 0 da oluşsun. 3 noktasında, para arzı para talebinden küçüktür. (Ms < Md ) Ya gelir düzeyi düşmeli ve para talebi azalmalı ki denge 0 da olşsun. Veya faiz oranı yükselmeli ve para talebi kısılmalı, ta ki denge 1 de oluşsun. Yani faiz oranı değişmediği halde gelir artar ise, spekülatif amaçlı para talebi artar.

49 LM EĞRİSİNİN KONUMUNUN DEĞİŞMESİNE YOL AÇAN FAKTÖRLER Fiyat düzeyi sabitken, nominal para stokundaki artış, sağdaki grafikteki arz eğrisini sağa kaydırır. Faiz oranı i1 den i2 ye düşer. Soldaki LM grafiğindeki eğriyi de sağa kaydırır. Gelir-Hasıla miktarı artar.

50 LM EĞRİSİNİN KONUMUNUN DEĞİŞMESİNE YOL AÇAN FAKTÖRLER Para arzının artması ile Gelir-Hasıla miktarının artması arasındaki ilişkiyi şöyle açıklayabiliriz: Merkez Bankası piyasaya para arz etmek için; faiz karşılığı tahvil satın alır, tahvile olan talep artar, tahvilin fiyatı artar, (tahvilin fiyatı ile faiz oranı ters orantılı olduğu için) faizler düşer. Faizlerin düşmesi ile yatırım miktarı ( I) artar Toplam Gelir-Hasıla (Y) artar.

51 LM EĞRİSİNİN KONUMUNUN DEĞİŞMESİNE YOL AÇAN FAKTÖRLER Faiz oranının ve fiyatlar genel düzeyinin sabit kabul edildiği bir durumda; Para talebinde bir azalma, ikinci grafikte de görüldüğü üzere eğriyi sola kaydırır ve faiz oranlarını azaltır. Faiz oranının para piyasasında da aynı noktaya gelmesi için de LM eğrisi sağa kayar.

52 MAL VE PARA PİYASALARINDA EŞ ANLI DENGE İki piyasadaki denge durumunu gösteren grafikte, E noktasında; i₀ faiz düzeyinde, Y ₀ gelir düzeyinde, hem Mal Piyasaları hem de Para Piyasaları eş anlı olarak dengededir.

53 DENGE GELİR DÜZEYİ VE FAİZ ORANINDA DEĞİŞMELERE YOL AÇAN FAKTÖRLER Başlangıçta ekonominin E1 noktasında dengede olduğunu ve sonra Hükümet harcamalarının arttığını varsayalım (G ) IS eğrisi sağa kayacaktır, IS-LM dengesi E₂ noktasında sağlanacak ve faiz oranları artacaktır. Gelir- Hasıla miktarı da artacak ve Y₁ noktasından Y₂ noktasına gelecektir. (G) Harcamalarının artması IS eğrisini sağa kaydıracaktır. Yani kamu harcamalarındaki artış denge gelir düzeyini (Y) arttıracaktır. Gelirin artması gelire bağlı talebi (işlem güdüsüyle) arttıracaktır. İnsanlar tahvil satacaktır buda tahvilin fiyatını düşürecek ve faiz oranlarını arttıracaktır. Dolayısıyla ekonomi LM eğrisi üzerinde sağa doğru hareket etmektedir.

54 DENGE GELİR DÜZEYİ VE FAİZ ORANINDA DEĞİŞMELERE YOL AÇAN FAKTÖRLER Başlangıçta ekonominin E1 noktasında dengede olduğunu ve sonra nominal para arzının arttığını varsayalım: LM eğrisi sağa kayacaktır, IS-LM dengesi E₂ noktasında sağlanacak ve faiz oranları düşecektir. Gelir- Hasıla miktarı da artacak ve Y₁ noktasından Y₂ noktasına gelecektir. Nominal para arzının artışı LM eğrisini sağa kaydırır ve faiz oranlarını düşürür çünkü para arzındaki artış tahvile olan talebi arttırır. Tahvil fiyatları yükselirken faiz oranları düşecektir. Düşen faiz oranları yatırımları arttırır dolayısıyla gelir artar.

55 DENGE GELİR DÜZEYİ VE FAİZ ORANINDA DEĞİŞMELERE YOL AÇAN FAKTÖRLER IS ve LM eğrilerinin birlikte sağa kaymaları halinde makroekonomide meydana gelen değişiklikler yandaki grafikler gibidir. IS nin LM den daha fazla sağa kaydığı durumda, faiz oranları artmış, Gelir-Hasıla miktarı da artmıştır. (grafik 1) LM nin IS den daha fazla sağa kaydığı durumda, faiz oranları düşmüş, Gelir-Hasıla miktarı artmıştır. (grafik 2)

56 MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ DENGESİZLİKLERİN GİDERİLMESİNE YÖNELİK POLİTİKALAR Mal ve para piyasalarında bir dengesizlik olması halinde, gelir düzeyi ve faiz oranları ayarlanarak tekrar denge sağlanır. Ekonomide gelir-hasıla düzeyi ve faiz oranlarında değişiklik yapmak için uygulanabilecek; Para Politikası ve Maliye Politikası olmak üzere iki temel politika vardır.

57 MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ DENGESİZLİKLERİN GİDERİLMESİNE YÖNELİK POLİTİKALAR Para Politikası: Merkez Bankasının yürüttüğü, para arzının artırılması veya azaltılması yönünde uygulanan politikalardır. -Para arzının artırılması, genişletici para politikası, - Para arzının azaltılması, daraltıcı para politikasıdır. Maliye Politikası: hükümetin yürüttüğü, Kamu Harcamalarının, vergi oranlarının ve transfer harcamalarında değişiklik içeren politikalardır. - Kamu Harcamalarının artması veya transfer harcamalarının artması veya vergi oranlarının azaltılması genişletici maliye politikası, - Kamu Harcamalarının azaltılması veya transfer harcamalarının azaltılması veya vergi oranlarının artırılması daraltıcı maliye politikasıdır.

58 MAL VE PARA PİYASALARINDAKİ DENGESİZLİKLERİN GİDERİLMESİNE YÖNELİK POLİTİKALAR Bir politikanın makroekonomik olarak etkin olup olmadığını ölçmek için, politika sonucu oluşan gelir düzeyine bakarak anlayabiliriz. Eğer para veya maliye politikası sonucu gelir düzeyi (Y) değişmişse o politika etkindir, değişmemişse etkin değildir deriz

59 FARKLI EĞİMLERE SAHİP LM EĞRİLERİ DURUMUNDA PARA POLİTİKASININ ETKİLERİ LM eğrisi dikleştikçe para politikasının etkinliği artmaktadır, Alttaki grafikte, uygulanan politika sonucu gelir düzeyi (Y) daha fazla arttığı gözlenmektedir.

60 PARA POLİTİKASININ ZAYIF ETKİLERİ: LİKİDİTE TUZAĞI Üstteki grafikte, likidite tuzağı durumu gözlenmektedir. Normal koşullarda LM eğrisinin sağa kayması ile birlikte faiz oranlarının düşüp, yatırımların ve dolayısı ile de gelir düzeyinin artması beklenirken; Alttaki grafikte de görüldüğü üzere IS eğrisinin dik olduğu, yatırımların da faizlere karşı duyarsız olduğu durumda para politikası gelir düzeyi (Y) ni arttırmamaktadır. Yani MB tarafından piyasaya sürülen likidite, makroekonomik olarak etkili olamamaktadır.

61 LİKİDİTE TUZAĞI Likidite tuzağında, insanlar piyasada geçerli olan faiz oranından arz edilen paranın tümünü elde tutmaya hazırdır. LM eğrisinin yatay olduğu ve para miktarındaki değişmelerin eğriyi kaydıramadığı bir durumu ifade eder. Faiz oranlarının düşebileceği en alt seviyeye düşmüş olması durumunda- ki bu faiz oranı sıfır veya herkesin daha aşağıya düşmeyeceğine inandığı sıfıra yakın bir orandır- para arzının artması insanları tahvil alımına yöneltmeyeceği için, tahvil fiyatlarının düşeceği beklentisi oluşacak ve para elde tutulacaktır. Bu durumda para arzı artışı faiz oranlarını etkilemediğinden toplam talep (özellikle yatırımlar) de etkilenmeyecek ve gelir düzeyi değişmeden kalacaktır.

62 MALİYE POLİTİKALARININ ETKİLERİ: KAMU HARCAMALARINDAKİ ARTIŞ Başlangıçta ekonominin E1 noktasında dengede olduğunu ve sonra Hükümet harcamalarının arttığını varsayalım (G ) IS eğrisi sağa kayacaktır, aynı faiz oranında kalmak koşulu ile Gelir- Hasıla miktarı da artacak ve Y₁ noktasından Y₃ noktasına gelecektir. IS-LM dengesinin sağlanması için de dışlama etkisi* ile E₃ noktasından E₂ noktasında denge sağlanacak ve faiz oranları artacaktır. *dışlama etkisi: hükümet harcamalarının artması sonucu, faiz oranlarının artması ile denge gelir düzeyinde meydana gelen azalmadır.

63 (G) kamu harcamalarının artması IS yi sağa kaydıracaktır. E1 noktasında mallar için aşırı talep vardır. Hasıla ile birlikte faiz oranları yükselir, zira gelirdeki genişleme para talebini arttırır. Yeni denge E2 noktasında oluşur. Gelir düzeyindeki artış (Y2-Y1), basit çoğaltan mekanizmasının yol açacağı etkiye (Y3-Y1) göre daha azdır, zira artan faiz oranları yatırım harcamalarını kısmen dışlamıştır.

64 MALİYE POLİTİKASININ GÜÇLÜ VE ZAYIF ETKİLERİ LM eğrisinin tam yatık olduğu ve IS eğrisinin tam dik olduğu durumlarda maliye politikası tam etkindir Üstte LM nin yatay olduğu likidite tuzağında IS nin sağa kayması faiz oranı değişmeden geliri arttırmıştır. Altta ise, IS nin sağa kayması faiz oranını yükseltmekte, ancak özel harcamalar faize duyarsız olduğundan yine dışlama etkisi ortaya çıkmamaktadır.

65 MALİYE POLİTİKASININ GÜÇLÜ VE ZAYIF ETKİLERİ LM eğrisinin tam dik olduğu durumda ise maliye politikası etkisizdir. Para talebinin faize duyarlılığı sıfır ise,yani para sadece işlem güdüsüyle talep ediliyorsa LM diktir.genişletici maliye politikası,is yi sağa kaydırırken, faiz oranlarını yükseltir. Faiz deki yükseliş yatırımları düşürecektir. Yatırımlardaki azalış tam kamu harcamalarına eşittir.bu durumda tam dışlama vardır.maliye politikasının etkinliği sıfırdır.para politikası ise tam etkindir.