Bölüm-5: Para ve Maliye Politikalarının Etkileşimi ve Politika Karması

Transkript

1 Bölüm-5: Para ve Maliye Politikalarının Etkileşimi ve Politika Karması Ders Notları: Dr. Murat ASLAN Bu notlar aşağıdaki kaynak ekseninde hazırlanmıştır: Prof.Dr. Abuzer Pınar, Maliye Politikası Teorisi ve Uygulaması Dr. Murat ASLAN 1

2 BÖLÜM-5 İKTİSAT POLİTİKASI Maliye Politikası Harcamalar Vergiler Para Politikası Faiz Oranları Para Miktarı Belli varsayımlar altında her birinin etkisi ayrı tartışılırken, iki politikanın birbiri ile etkileşim içinde olduğu bir gerçektir. Para Politikası önce faiz oranlarını etkilediğinden politika değişikliğinin ilk etkileri faiz oranına duyarlı sektörlerde, maliye politikasının ilk etkileri de harcamaların artırıldığı ya da vergilerin değiştirildiği sektörlerde görülmektedir. Dr. Murat ASLAN 2

3 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Maliye ve Para Politikalarının karşılıklı etkisi makroekonomide IS-LM Modeli ile incelenir. Modelde fiyatlar sabit olduğu varsayılır. Bu koşulda mal ve para piyasalarında denge, faiz oranı ve gelir düzeyinin bileşiminde tanımlanır. Para ve Maliye Politikalarının göreli etkinliği; Spekülasyon güdüsüyle para talebi ve Yatırım talebinin faize duyarlılığına bağlıdır. Mal Piyasasında Denge IS ile ifade edilir ve planlanan harcamaları gelire eşitleyen üretim düzeyi ile faiz oranı bileşimlerini gösterir. Toplam Yatırımlar; I I i 0 Dr. Murat ASLAN 3

4 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Tüketim Harcaması: C=C 0 +c(1-)y Yatırım Harcaması: I=I 0 -R Kamu Harcaması: G=G 0 Net İhracat: NX=NX 0 Milli Gelir (Y) Denklemi: Y=C+I+G+NX Y= C 0 +c(1-)y+ I 0 -R+G 0 +NX 0 Otonom harcamalar A 0 ile gösterilirse ve milli gelir denkleminde yerine koyulursa; A 0 = C 0 + I 0 +G 0 +NX 0 Y= A 0 +c(1-)y-r Y-c(1-)Y= A 0 -R Y=(A 0 -R) VE 1 c(1 ) 1 Dr. Murat ASLAN 4

5 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Sonucu elde edilir ki IS Eğrisi negatif eğimli ve eğimi ve katsayılarına bağlıdır. Y=(A 0 -R) VE = 1 1-c(1-) (çoğaltan katsayısı) arttıkça; IS Eğrisi yatıklaşır. (yatırımların faiz oranına duyarlılığı) arttıkça; IS Eğrisi yatıklaşır. Dr. Murat ASLAN 5

6 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Para Piyasasında Denge LM ifade edilir ve para piyasasının dengede olduğu gelir ve faiz bileşimlerini ifade eder. Reel para arzı (M/P) Merkez Bankası tarafından kontrol edilmektedir. Para talebi ise şu şekildedir; L=Y-R : İşlem güdüsüyle para talebinin gelire duyarlılığı : Spekülasyon güdüsüyle para talebinin faize duyarlılığı Denge durumunda; M/P=Y-R olur. Mal ve Para piyasalarında eş anlı dengeyi çözmek için IS ve LM denklemleri R cinsinden çözülürse; Dr. Murat ASLAN 6

7 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli A IS R 0 Y Bu iki denklemi de Y cinsinden çözdüğümüz zaman; μ μα Y A0 κβα LM μ βα κβα R M P Y - M P Maliye Politikası Çarpanı Para Politikası Çarpanı Dr. Murat ASLAN 7

8 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Spekülasyon güdüsüyle para talebi sonsuz esnek ve yatırım talebi faize duyarsız olduğu zaman, gelir düzeyi ancak maliye politikası ile artırılabilir. Spekülasyon güdüsüyle para talebi faize karşı duyarsız ve yatırım talebinin faiz esnekliği sonsuz olduğunda, geliri artırmak para politikası ile mümkün olmaktadır. Esnekliklerin 0 ile 1 arasında olduğu durumlarda ise her iki politikada etkili olur. Dr. Murat ASLAN 8

9 5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli Faiz Oranı (i) LM R* E IS Y* Gelir (Y) IS ve LM eğrilerinin kesiştiği E noktasında hem ayrı ayrı mal ve para piyasaları hem de iki piyasada eş anlı denge vardır. Dr. Murat ASLAN 9

10 Para Politikasının Etkisi i LM LM1 i* i1 E* E1 IS Y* Genişletici para politikası uygulamasıyla para arzının artması LM eğrisini sağa kaydıracaktır. Para arzının artmasıyla faiz oranları düşecek ve yatırım harcamaları artacak ve dolayısıyla gelir artacaktır. Yeni denge E1 noktasında oluşacaktır. Y1 Y Dr. Murat ASLAN 10

11 Para Politikasının Etkisi Para arzı azaldığında ise LM eğrisi sola kayar, faiz oranları yükselir ve faiz oranlarının yükselmesi yatırım harcamalarını azaltacağından gelir azalacaktır. Yeni dengede faizler daha yüksek, gelir daha düşük olacaktır. LM eğrisinin yatay olduğu durumda, para politikası ile para arzının değiştirilmesi LM eğrisini etkilemez, bu durumda halk piyasadaki faiz oranı üzerinden piyasadaki bütün parayı elinde tutmaya hazırdır (Likidite Tuzağı). Para arzı artışı faiz oranlarını etkilemediğinden toplam talepte (özellikle yatırımlar) etkilenmez ve gelir düzeyi değişmez. LM eğrisinin dikey olduğu (klasik durum) durumda, para arzı arttığında LM sağa kayar ve gelir düzeyi maksimum düzeyde Artar. LM eğrisi dikeyken para politikası gelir üzerinde maksimum etkiye sahiptir. Dr. Murat ASLAN 11

12 Maliye Politikasının Etkisi i LM i1 i* E* E1 E2 IS1 IS Y* Y1 Y2 Y Hükümet harcamaları artırıldığında veya vergiler azaltıldığında IS eğrisi sağa, harcamalar azaltıldığında veya vergiler artırıldığında IS eğrisi sola kaymaktadır. Dr. Murat ASLAN 12

13 Maliye Politikasının Etkisi Genişletici maliye politikası uygulamasıyla kamu harcamaları artırıldığında, IS sağa kayar. Artan harcamalarla birlikte gelir artacağından para talebi artar ve faiz oranları yükselir. Faiz oranlarının artması yatırım harcamalarını azaltacağından, gelirde bir miktar azalma oluşur ve yeni denge E1 de (faiz oranları ve gelir daha yüksek) sağlanır. Hükümet kamu harcamalarını azaltırsa ise IS sola kayar ve yeni dengede faiz oranları ve gelir daha düşük olur. LM eğrisi yatay olduğunda (likidite tuzağı durumunda), maliye politikası gelir üzerinde maksimum etkiye sahiptir. LM eğrisinin dikey olduğunda (klasik durumda), maliye politikasının gelir üzerinde hiçbir etkisi yoktur (Tam Dışlama Durumu). Dr. Murat ASLAN 13

14 Para ve Maliye Politikalarının Beraber Değerlendirilmesi Ekonomik büyüme veya tüketimi artırma hedeflerine uygun olarak farklı para ve maliye politikaları bileşimleri seçilebilir. Maliye ve para politikalarının ne ölçüde kullanılacağı mevcut ekonomik duruma ve karar alıcılara bağlıdır. Para miktarındaki artış faizleri düşürmek yerine fiyatlara yansıyorsa beklenen genişletici etki oluşmaz. Yine genişletici maliye politikası da fiyat artışlarına neden oluyorsa para talebi daha çok artacak ve faiz oranları daha çok yükselecektir. Böylece yatırımlarda beklenen artış gerçekleşmez. Dr. Murat ASLAN 14

15 PARA VE MALİYE POLİTKASI Örneğin, faiz oranları etkilenmeden gelir artırılmak istendiğinde genişletici para ve maliye politikaları LM birlikte kullanılabilir. i LM1 E1 i1 i* E* E2 IS1 IS Y* Y1 Y2 Y Kamu harcamalarının artırılması IS yi sağa kaydırır ve faiz oranı ile gelir düzeyi artar. Para arzı artırıldığında da LM sağa kayar ve faiz oranı düşerken gelir yükselir. Yeni denge E2 de oluşur. Dr. Murat ASLAN 15

16 Bütçe Kısıtı Altında Maliye Politikası ve Servet Etkisi Kamu harcamalarının vergi, para basma veya DİBS ihracı yoluyla finanse edildiğini varsayarsak; Bütçe Kısıtı, G - T(Y) M B r DİBS nin 1/r fiyatından sürekli olarak işlem gördüğü varsayılmaktadır. Bu koşul ekonomik durum ne olursa olsun geçerlidir ve formüldeki araçların birindeki değişiklik, ancak diğer araçtaki değişiklik ile mümkün olabilir. Dr. Murat ASLAN 16

17 Uygulanan Politika Değişen Araç Sabit Araçlar Saf Maliye Politikası Denk bütçedeki değişme (kamu harcamalarının vergiyle finansmanı) G T B r M 0 DİBS (APİ) ile finanse edilen bütçe açık yada fazlası G - T B r M 0 Maliye-Para Politikası Para arzındaki değişme (para ile finans edilen bütçe açık-fazla G - T M B r 0 Saf Para Politikası Açık Piyasa İşlemleri (APİ) M B r G - T 0 Dr. Murat ASLAN 17

18 Başlangıçtaki bütçe kısıtında faiz ödemeleri ve bu ödemeler üzerinden alınan vergiler hesaba katılmamıştır. Faiz ödemeleri F İle gösterilip ilk formüle eklendiğinde; G F - T(Y F) M B r Bu denkleme göre; bütçe denk olsa bile borç sentlerine ödenecek faiz için ya para basılması ya da ek borç senedi çıkarılması gerekir. Dr. Murat ASLAN 18

19 5.2. Açık Ekonomide Maliye Politikasının Etkisi Uygulamada hiçbir ülkenin dışa kapalı olmadığı düşünülürse, iktisat politikalarının hem iç dengeyi hem de dış dengeyi eş anlı olarak sağlamayı amaçlamalıdır. Açık bir ekonomide maliye politikası, döviz kuru ve dış ticaret dengesini etkiler. Mali genişleme durumunda, kamu borçlanması dolayısıyla artan faiz oranları yabancı sermayeyi çeker ve yabancıların artan yatırım talebi Türk Lirasının değerlenmesine sebep olur. Bunun sonucunda da ihracat pahalı hale gelirken ithalat ucuzlar ve ticaret dengesinde açık oluşur. Dr. Murat ASLAN 19

20 Döviz kuru dalgalanmaya bırakılarak serbest piyasada belirlenir; ancak kısa ve orta dönemde döviz kuru yurt içi fiyat düzeyini ve fiyat beklentilerini etkilerse tutarlı politikaların uygulanması zorlaşır. Para arzı ve döviz kurundaki büyümenin doğru bileşimi önemlidir Mundell-Fleming Modeli Bu model IS-LM modelinin uluslararası sermaye hareketlerinin serbest olduğu açık ekonomide uygulanmasıdır. Model kullanılarak uluslararası sermaye hareketlerinin serbest olduğu açık bir ekonomide para ve maliye politikalarının faizler ve gelir üzerindeki etkileri incelenebilir. Dr. Murat ASLAN 20

21 Ödemeler Dengesi; bir ülkenin yerleşiklerinin diğer ülkelerin yerleşikleri ile yapmış olduğu işlemlerin kaydı olarak tanımlanabilmektedir. Ödemeler dengesinin iki önemli hesabı cari işlemler hesabı ve sermaye hesabıdır. Ödemeler dengesinin sürekli dengede olabilmesi için yurt içi faiz oranlarının yurt dışı faiz oranlarına eşit olması gereklidir. Modelde, para ve maliye politikalarının gelir üzerindeki etkileri döviz kurunun sabit döviz kuru ya da dalgalı döviz kuru olmasına göre değişir. Sabit Döviz Kuru; bir ülkenin parasının diğer ülke paraları karşısındaki değerinin hükümetçe belirlenmesi ve sabit tutulmasıdır. Bu sistemde döviz kuru belirlenen limitleri aştığında Merkez Bankası piyasaya müdahale eder. Dr. Murat ASLAN 21

22 Dalgalı (Serbest) Döviz Kuru; bir ülkenin ulusal parasının değerinin serbest döviz piyasasında arz ve talep ile belirlenmesidir. Döviz kuru piyasada hiçbir devlet müdahalesi olmadan serbestçe belirlenir. Bu sistemde kurun yükselmesi ülke parasının yabancı paralar cinsinden değer kaybetmesi, urun düşmesi ülke parasının yabancı paralar cinsinden değer kazanması demektir. Hükümetin zaman zaman kura müdahale etmesi kontrollü döviz kuru sistemidir. Bu müdahaleler döviz rezervlerini ve parasal tabanı etkiler. Sterilize Döviz Müdahalesi; döviz alım satımı parasal tabanı etkilemez. Sterilize Olmayan Döviz Müdahalesi; piyasadan döviz alım satımı parasal tabanı etkiler. Dr. Murat ASLAN 22

23 Mundell-Fleming Modeli ve Sabit Döviz Kuru Sistemi Genişletici para politikası sonucunda para arzının artması LM yi sağa kaydırır ve faiz oranları düşeceğinden yatırımlar artar ve dolayısıyla gelir artar. Ancak en başta yurt içi ve yurtdışı faiz oranları eşit iken, para arzındaki artışla yurt içi faiz oranlarının düşmesiyle ülkeden sermaye çıkışları olur ve ödemeler dengesi açığı meydana gelir. Bu açık ulusal paranın değer kaybetmesine sebep olacaktır. Bu şartlar altında sabit kurda Merkez Bankası kur değerini korumak için döviz satıp piyasadan ulusal parayı çekecektir. Bu işlem yurt içi ve yurt dışı faiz oranları eşitleninceye kadar (LM başlangıç noktasına dönene kadar) devam ederken Merkez Bankası rezervlerinde de azalma olur. Dr. Murat ASLAN 23

24 Sabit Döviz Kurunda Para Politikası; i LM LM1 i* = id i1 E* Y* Y1 E1 BP = 0 IS1 Y Bu analizden para politikasının sabit döviz kurunda etkili olmadığı anlaşılmaktadır. Merkez Bankası daraltıcı para politikası uygularsa kuru korumak için piyasadan döviz alacaktır, Bu durum piyasadaki para arzını artırır ve süreç LM eski yerine gelene kadar devam eder. Dr. Murat ASLAN 24

25 Sabit Döviz Kurunda Maliye Politikası; LM i1 i= id E* Y* E1 Y IS BP = 0 IS1 Hükümetin kamu harcamalarını artırdığını varsayalım. IS sağa kayacak, faiz oranları ve gelir artacaktır. Faizlerin artması sermaye girişine neden olur ve ulusal para değer kazanır. Dr. Murat ASLAN 25

26 Merkez Bankası ise kur değerini korumak için piyasadan döviz alır ve para arzını artırır. Bu işlem yurt içi ve yurt dışı faiz oranları eşitleninceye kadar sürer ve yeni denge daha yüksek bir gelir seviyesinde (Y1) oluşur. Sermaye hareketlerinin serbest olduğu sabit döviz kuru sisteminde maliye politikası gelir üzerinde etkilidir. Dr. Murat ASLAN 26

27 Mundell-Fleming Modeli ve Serbest Döviz Kuru Sistemi Serbest döviz kurunda sermaye giriş ve çıkış miktarlarındaki değişmeler döviz kurunu değiştirerek ödemeler dengesinin sıfıra eşit olmasını sağlamaktadır. LM i LM1 E2 i*= id E* E1 BP=0 IS1 IS Y Y* Y2 Y1 Dr. Murat ASLAN 27

28 Genişletici para politikası ile para arzının artırılması LM eğrisini sağa kaydırır. Para arzındaki artış, faiz oranlarını düşürür ve yatırımlar artar. Yatırımların artması geliri de artırır. Faiz oranlarının düşmesi ülkeden sermaye çıkışlarına neden olur ve ulusal para değer kaybeder. Ulusal paradaki değer kaybı yurt içinde üretilen malları ucuzlatırken, ithal edilen mallar pahalılaşır. Dolayısıyla ihracatın artarken ithalatın azalması net ihracatı artırır ve IS sağa kayar. Yeni dengede E1 noktasında sağlanır. Bu noktada iç ve dış faiz oranları birbirine eşittir ve gelir daha Yüksek bir seviyede oluşur. Dr. Murat ASLAN 28

29 Genişletici Maliye Politikasında; harcamalarda bir artışla IS sağa kayar ve faiz oranları ile gelir seviyesi artar. İç faiz oranlarının artması sermaye girişine ve ulusal paranın değer kazanmasına neden olur. Ulusal paranın değerli olması ihracatı azaltırken, ithalatı artırır ve ödemeler dengesi açığı oluşur. Net ihracatta meydana gelen bu azalma IS nin eski yerine kaymasına neden olur. Sonuçta sermaye hareketlerinin serbest olduğu dalgalı (serbest) kurda maliye politikasının bir etkisi yoktur. Dr. Murat ASLAN 29

30 5.3. Avrupa Birliği nde Maliye Politikası Dünya ekonomisinde para politikası merkezileşme eğilimindedir. Bu eğilimin araçlarından biride para kuruludur. Para Kurulunda ulusal para biriminin değeri uluslararası bir para birimine veya birkaç para biriminden oluşan bir sepete bağlanarak döviz kuru sabitlenir ve para arzındaki artış sadece döviz alımı ile gerçekleştirilebilir. Avrupa Birliği nde üye ülkelerin tek para ve tek merkez bankası uygulamasına geçmesiyle para politikası merkezileşmiştir. Para politikasının temel hedefi fiyat istikrarı olarak belirlenmiştir. Ancak bu durumun ulusal devletlerin bağımsız para politikası uygulayamaması ve senyoraj geliri elde edememesi gibi sonuçları vardır. Dr. Murat ASLAN 30

31 Para Politikasının tek elden yürütülmesini getiren Maastrich Anlaşması, maliye politikalarında da eşgüdümü öngörür. Eşgüdüm için de bazı kurallar belirlemiştir; Kamu kesimi borçlanma gereksinimi GSMH ye oranı en fazla % 3, Borç stokunun GSMH ye oranı en fazla % 60 olacaktır. Avrupa Birliği nde maliye politikaları sistemli ve sistemli olmayan maliye politikası olarak ele alınmaktadır. Sistemli Maliye Politikası çerçevesinde, hükümetin harcama ve vergilere ilişkin planı ile bunun gelecekteki vergilere ilişkin sonuçları büyük ölçüde tasarruf ve yatırım kararlarında içerilmektedir. Dr. Murat ASLAN 31

32 Sistemli Olmayan Maliye Politikası, kısa dönem dalgalanmalarla ve para politikasının uluslarüstü bir otorite tarafından belirlenmesi halinde, ulus devletlerin istikrar ve büyüme programlarıyla ilgilidir. Sistemli olmayan maliye politikaları açısından ülkeler arasında ciddi farklar ortaya çıkabilmektedir. Diğer taraftan bu politikalar ortaya çıkan tekil şokların etkinsizleştirilmesi için bir araç olarak kullanılabilir. Kamu yatırım harcamaları dışındaki harcama şoklarının üretimin artırılmasında önemli bir etkisi yoktur. Para politikası etkileşimiyle ele alınırsa, maliye politikası şokları faiz oranı üzerinde etkilidir. Dr. Murat ASLAN 32

33 Kamu maliyesi şoklarının etkisi ülkelere göre değişmekle birlikte, ortak nokta harcama ve vergilerin sınırlı bir istikrar etkisine sahip olduğudur. Ancak vergi artışları bütçe açığını azaltırken harcama artışı açıkla finansmanı gerektirmektedir. Sistemli olmayan maliye politikalarına para politikasının da reaksiyon verdiği görülmekte, temel etki maliye politikasının üretim ve enflasyon üzerindeki etkisinden ortaya çıkmaktadır. Dr. Murat ASLAN 33