TÜRK EĞİTİM TARİHİ 4. Dr. Öğr. Ü. M. İsmail Bağdatlı.

Transkript

1 TÜRK EĞİTİM TARİHİ 4 Dr. Öğr. Ü. M. İsmail Bağdatlı mismailbagdatli@yahoo.com

2 SELÇUKLULAR VE ANADOLU BEYLİKLERİ

3

4 Batı Göktürklerin 659 da egemenliklerini kaybetmelerinden sonra, Oğuzların bir kısmı Balkaş Gölü nün güneyindeki Yedisu Bölgesinde Türğiş Devletini kurdular. Batıda Arap ordularına direnen bu devlet, doğudan da Karluk ve başka Oğuz boylarının baskısı ile ortadan kalktı (760) ve bu toplumlar kuzeybatıya ilerleyerek aşağı Seyhun bölgesinde başkenti Yenikent olan Oğuzlar (Hazar) devletini kurdular.

5 Bu devletin ordu komutanlarından (subaşı) Dukak Bey in oğlu Selçuk Bey de babası gibi subaşı oldu. Fakat hükümdarla, babası döneminde başlayan anlaşmazlık nedeniyle bir kısım Oğuz topluluğu ile daha güneyde Cend şehrine geldi ve samanoğlullarından yardım istedi. Bir ara Karahanlılara karşı da savaşan Selçuk Bey ve toplumu, bu sırada Müslüman oldular (1000 yılları).

6 Selçuk Bey 1007 de Cend de ölünce, torunları Tuğrul ve Çağrı Beylerin önderliğinde Oğuzlar Ceyhun u aşarak Horasan a girdiler de Tuğrul Bey hükümdarlığını ilan etti. Bu yeni gücü ortadan kaldırmak isteyen Gazneliler Devleti sultanı Mesut Dandanakan da yenilince (1040) Tuğrul Bey in yönetiminde Büyük Selçuklu Devleti kesin olarak kurulmuş oldu.

7 Tuğrul Bey yılları arasında Bağdat a giderek Abbasi Halifesini Şiî baskısından kurtardı ve halife tarafından dünya sultanı ilan edildi. Tuğrul Bey in vefatından sonra (1063) yerine kardeşi Alparslan geçti ( ).

8 Göçebe Oğuz topluluklarının yurt tutması gerektiğini düşünen ilk Selçuklu hükümdarları onları Irak, Azarbaycan, Anadolu ya yönlendirdiler.

9 Alparslan ın 1071 yılında Malazgirt te Bizans a karşı kazandığı zaferden sonra Anadolu nun kısa sürede Türkleştiği görülmektedir.

10 Alparslan dan sonra yerine oğlu Melikşah ( ) geçti. Her ikisinin ünlü veziri Nizamülmülk tür.

11 Büyük Seçuklu Devleti nin ünlü sultanlarından biri de Melikşah ın oğlu Sancar dır ( ). Onun ölümü ile bir devletler topluluğu olan Büyük Seçuklu Devleti parçalanmış ve dağılmıştır.

12 Devlet teşkilatlanmasında Karahanlılardan etkilenen Büyük Selçuklu Devleti (Anadolu Selçuklu Devleti dâhil), eğitim kurumlarını da onlardan örnek almıştır. Selçuklular, bu kurumları daha da geliştirerek sonraki Türk devletlerine örnek olmuştur. Selçuklular döneminde Nizamiye Medreseleri açılmış; birçok şehir, bilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir. İlk dönemlerinde eski Türk geleneklerini sürdüren Selçuklular üzerinde zamanla Arap ve Fars kültürünün etkisi artmıştır.

13 Kaşgarlı Mahmut, Oğuzlar Farslar ile düşüp kalkmaya başlayınca bir takım Türkçe kelimeleri unuttular ve yerlerine Farsça kullanır oldular. demiştir. Ve Oğuz dili incedir diyerek özellikle edebiyatta Farsça etkisinin gereksiz olduğunu ifade etmiştir.

14 13 Mayıs 1277 tarihinde Karamanoğlu I. Mehmet Bey Konya da o günden itibaren divanda, mecliste, meydanda... Türkçeden başka dil kullanılmaması emrini yayarak Farsça ve Arapça etkisine karşı çıkmıştır.

15 SELÇUKLULARDA EĞİTİMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

16 1. Selçuklu devlet adamları eğitim-öğretime ve bilimin gelişmesine önem vermişlerdir. 2. Medreseler gelişmiş ve ülkenin her tarafına yayılmıştır. 3. Ahilik gibi bir yaygın eğitim kurumu, atabeylik gibi şehzadelerin yetişmesi için bir uygulama ortaya çıkmıştır. 4. Selçukluların ilk dönemlerinde, daha eski Türk değerleri henüz canlı ise de zamanla bunlardan bazıları unutulmaya, zayıflamaya yüz tutmuştur. 5. Seçuklularda Alp, gazi, velî insan tipleri beraber yaşar.

17 Kendime bir köşk yaptırıp yanında bir cami yaptırmazsam kendimden utanırım. Tuğrul Bey.

18 MEDRESELER

19 İlk Selçuklu Medreseleri 1040 yılında Nişabur da Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur. Alparslan döneminde 1067 de Bağdat ta Nizamiye Medreseleri adıyla önemli kurumlar açılmış, bu adı taşıyan başkaları da açılmıştır. Nizamiye Medreseleri Bağdat, Musul, Basra, Nişabur, Belh, Herat, İsfehan, Merv, Amul, Tus, Rey şehirlerinde kurulmuştur.

20 MEDRESELERİN SELÇUKLULARDA ÖNEM KAZANMASI VE YAYILMASININ SEBEPLERİ

21 1. Sünnî olan Selçukluların, çevrelerindeki Şiîlerin ve özellikle Fatimîlerin aşırı mezhep propogandalarına karşı koyma ihtiyacı. Medreseler böylece Hanefî, Şafiî, Malikî, Hanbelî mezheplerinin koruyuculuğunu üstlenmiştir. 2. Genişleyen devletin yönetimi için menur yetiştirme ihtiyacı. 3. İslâmiyeti yeni benimsemiş Oğuz topluluklarının yeni inançlarını pekiştirme, eski inanışların silinmesi ihtiyacı. 4. Din adamı yetiştirme ihtiyacı.

22 5. Yeni ele geçirilen ülkelerin manen de fethini sağlamak için gerekli insanları yetiştirme düşüncesi. 6. Yoksul ve yetenekli öğrencileri okutup topluma kazandırma düşüncesi. 7. Nizamülmülk ün ifadesi ile, bilginleri bir görev ve maaşla medreselere bağlayıp denetim altında tutmak ve böylece devlete karşı gizli hareketlere katılmaları ihtimalini ortadan kaldırmak. 8. Devlet adamlarının eğitim ve bilimseverliği.

23 Bağdat Nizamiye Medreseleri yüksek öğretim kurumlarıdır. Öteki medreseler müderrislerin düzeyine göre orta ya da yüksek öğretim sayılmışlardır.

24 Bağdat Nizamiye Medreselerinde okutulan başlıca dersler :

25 Din ve Hukuk Dersleri: Kur an okuma Tefsir Hadis Fıkıh kelâm

26 Dil, Edebiyat Dersleri: Arap Edebiyatı Farsça Nahiv Sarf Hitabet Şiir Cerh ve tadil Tarih Edeb

27 Felsefe Dersleri: Felsefe Mantık

28 Bilim Dersleri: Tıp Cerrahi Riyaziyye Hesap Hendese Müsellesat Nücum Heyet Tabiiyat

29 Nizamiye Medreseleri esas olarak din, hukuk, dil öğretimi yapmışlardır. Tıp öğretimi daha çok hastanelerde yapılmaktaydı. Hastane veya Hastane-tıp okulu durumundaki bu kurumlara bimaristan, darüşşifa denilmiştir. Tıp özel olarak da öğrenilmiştir. Heyet, rasathanelerde öğretilmiştir.

30 Bağdat Nizamiye Medreselerinde yılları arası rektörlük ve müderrislik yapan Gazzali nin etkisi ile felsefe ile alakalı dersler programdan çıkarılmıştır.

31 Öğretim dili, bilim ve kitap yazım dili olarak Arapça kullanılıyordu. Fakat o dönemden kalan kitapların kenarlarında bazı Türkçe şerhler bulunması öğretimde kısmen bu dilin de kullanıldığını göstermektedir.

32 Medreselerde yıl bitirme değil, belli kitapları okuma hedeflenirdi. Bu da öğrencinin çabasına ve müderrisin takdirine kalmıştı. Yüksek öğretim medreselerinin en az beş sene sürdüğü tahmin edilmektedir.

33 Medrese hocası olan müderrisler, hükümdar veya vezir tarafından atanırlar, ve genellikle ölünceye kadar görevde kalırlardı. Her medresede esas olarak bir müderris bulunurdu. Bağdat Nizamiyesi ndeki müderrsilerin şafiî olması şarttı. Müderrsiler sarık ve cübbe giyerlerdi. Maaşları dolgun ve toplumda saygınlıkları yüksekti.

34 Müderrise muid denilen bir görevli yardım ederdi. Muid, öğrencileri çalıştırma, onlara danışmanlık, rehberlik yapma müderrisin onları tanımasına yardımcı olma gibi görevleri vardı.

35 Her isteyen istediği yaşta öğrenci olabiliyordu. Öğrenciler burslu idi ve medreselerde barınırlardı. Öğrencilerin seçiminde müderris yetkili idi. Bağdat ta 6000 öğrencinin okuduğu belirtilmektedir. Nişabur medresesinde Cüveynî nin (Ö.1085) derslerini dinlemeye 400 e yakın öğrenci geldiği ifade edilmektedir.

36 Medrese gelirleri vakıflardan sağlanıyordu. Devlet yardımı da söz konusu idi. Alparslan ve Nizamülmülk Bağdat Medreselerini devlet parası ile yaptırmışlardır.

37 Nizamiye medreseleri İsâm dünyasının her yerinden hatta Endülüs ten gelen pek çok öğrenciyi sünni inançlara göre yetiştirerek şiî propoganda ve faaliyetlerinin önlenmesinde, sünnî mezhepler arası dayanışmanın oluşmasında, toplumda ortak düşünce ve emellerin güçlenmesinde, Selçuklu yüksek devlet görevlerine adam yetiştirmede önemli katkıda bulunmuştur.

38 Nizamiye medresleri,,ilhanlı, Osmanlı medreseleri ve başka İslâm ülkeleri medreselerine bir örnek model olmuşlardır. Hatta Batı Avrupa üniversitelerinin de onlardan ilham aldığı ileri sürülmüştür.

39 Büyük Seçuklu Devleti zayıflayarak 12. yy ın ortalarında parçalandıktan sonra 1258 de Moğolların Bağdat ı işgal ve tahrip etmeleri sebebi ile Bağdat Medreselerinin önemi kaybolmuştur. Bazı kötü niyetli yöneticiler de kargaşadan faydalanıp medreselerin gelirlerine el koyunca bu kurumlar yavaş yavaş ortadan kalktılar. 1400lerin başında Bağdat Nizamiye Medreseleri ortadan kalkmış oldu.

40 İlköğretim seviyesinde eğitim veren mektep veya küttab adı verilen kurumlar Selçuklularda da devam etmiştir. Buralarda okuma, yazma, Kur an, din ve aritmetik eğitimi verilirdi.

41 Yaygın eğitim kurumu olarak; Cami ve mescitler, bilginlerin evleri, ilim ve edep toplantıları, saraylar, kitapçı dükkanları, kütüphaneler sayılabilir. Ayrıca Medreseler dinleyici de kabul ettiklerinden dolayı, mektepler zaman zaman halka da okuma yazma, Kur an öğrettikleri için yaygın eğitim kapsamında bu yönleri ile değerlendirilebilirler.

42 ATABEGLİK KURUMU

43 Türklerde şehzadelere siyaset ve savaş işlerini öğretmek, onlara danışmanlık, rehberlik yapmak üzere bazı tecrubeli kişilerin eskiden beri görevlendirildiği bilinmektedir. Selçuklularda bu kişilere, lala, atabeg, lalabeg gibi isimler verilmiştir. Atabeg kelimesi daha yaygın olarak kullanılmıştır.

44 Atabeglik çok yüksek bir resmi görev ve ünvandır. Hükümdarlar şehzadelerin eğitimini tecrubeli devlet adamlarına (vezirler, komutanlar) verirler ve şehzadeler bu şekilde bir mürebbi, vasinin gözetimi altında bir vilayetin yönetimi ile görevlendirilirlerdi.

45 Alparslan oğlu Melikşah ın atabegliğine Nizamülmülk ü tayin etmiş, ona atabeg, ata hoca ünvanı vermiştir.

46 Atabegler, başında bulundukları geniş yörelerin adeta yarı bağımsız bir hükümdar vekili gibi idiler. Atabegler sultanın güvenini kazanmış kişilerden seçilir, şehzadelerin hükümdara karşı isyana kalkışmalarına engel olurlardı. Selçuklularda saltanatın el değiştirmesi sağlam kurallara bağlı olmadığından taht kavgalarında atabegler kendi niyabeti altında bulunan şehzadenin tahta geçmesi ve dolayısıyla kendi etkilerini arttırmak için iç savaşlara sebep oldukları da vakidir.

47 Anadolu Selçukluları ve Ahilik Teşkilatı

48 Teşekkür ederim Yrd. Doç Dr. M. İsmail Bağdatlı