ÖNSÖZ Türkiye de İlköğre- tim I ( ) İkinci Meşruti- yet ten Tevhid-i Tedrisat a Türkiye de İlk Öğretim ( )

Transkript

1 ÖNSÖZ Cumhuriyet döneminde eğitim alanında yapılan çalışmalar içinde ilköğretim önemle ele alınmış, fakat buna rağmen günümüze kadar çözüme kavuşturulamamış temel problemlerdendir. Eğitim tarihi araştırmaları içinde Cumhuriyet in ilk yıllarına dair ilk elden kaynakların kullanıldığı çalışmalar sınırlıdır. Öğretimde birliğin sağlanmasından okuma, yazma ve anlamada kolaylıklar sağlayan Harf inkılâbına kadar olan dönemi özel olarak ele alan bir çalışma mevcut değildir. İlköğretime ilişkin çalışmalar dönemi için olduğu gibi önceki dönemler için de sınırlıdır. Aziz Berker in Türkiye de İlköğretim I ( ) 1 adlı eseri Tanzimat dönemi ilköğretim çalışmalarına dair temel kaynak niteliğinde bir eserdir. II. Meşrutiyet dönemine ait, çalışmamıza da bir giriş niteliği taşıyan Betül Batır ın İkinci Meşrutiyet ten Tevhid-i Tedrisat a Türkiye de İlk Öğretim ( ) başlıklı doktora tezi ise önemli çalışmalardan biridir. 2 Princeton Üniversite sinde Jessica Selma Tiregöl tarafından hazırlanan The Role of Primary Education in Nation-State-Building: The Case of The Early Turkish Republic ( ) 3 başlıklı doktora tezi ise adı geçen dönemi resmi devlet yazışmaları açısından ele alan önemli bir kaynak eser olarak değerlendirilmelidir. Cumhuriyet öncesi eğitim alanında yapılmış bazı çalışmalar da adı geçen döneme ışık tutmaktadırlar. Eğitim tarihçilerince önemli bir eser olarak kabul görmüş Osman Ergin in Maarif Tarihi başlıklı Aziz Berker, Türkiye de İlk Öğretim I ( ), Ankara, M.E.B., Betül Batır, İkinci Meşrutiyet ten Tevhid-i Tedrisat a Türkiye de İlk Öğretim ( ), İstanbul, İ.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi) Tez, Geleneksel Eğitimden Çağdaş Eğitime: Türkiye de İlk Öğretim ( ) başlığıyla 2010 senesinde basılmıştır. Betül Batır, Geleneksel Eğitimden Çağdaş Eğitime: Türkiye de İlk Öğretim ( ), İstanbul: Elif Kitabevi, Jessica Selma Tiregöl, The Role of Primary Education in Nation-State-Building: The Case of The Early Turkish Republic ( ), Ann Arbor: Near Eastern Studies, (Doktora Tezi) vii

2 ciltlik eseri bu çalışmalara önemli bir örnektir. 4 Hasan Ali Koçer in M.E.B. basımı Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ) örnek gösterilebilecek diğer önemli eserlerden biridir. 5 İsmail Hakkı Tonguç un İlköğretim Kavramı adlı eserinde de Osmanlı dönemi ilköğretim geleneği ayrıntılı bir şekilde sorgulanmaktadır. 6 Nafi Atuf un, Türkiye Maarif Tarihi 7, Faik Reşit Unat ın Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış 8, Bayram Kodaman ın Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi 9, Necdet Sakaoğlu nun, Osmanlı dan Günümüze Eğitim Tarihi 10 adlı eserleri Osmanlı dönemi ilköğretim hayatına ışık tutmak açısından değerli çalışmalardır. Yücel Gelişli nin Türkler ansiklopedisinde yayınlanan Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü), 11 başlıklı makalesi özellikle Tanzimat dönemi ilköğretimine teşkilat yapısı ve eğitim anlayışı açısından önemli bir özet görevi yapmaktadır. Işıl Çakan ın Cumhuriyet Döneminde İlk Öğretim Finansman Sorunu ve Mektep Vergisi Uygulaması 12 başlığını taşıyan makalesi ise 1913 Tedrisat-ı İbtidaiye Muvakkati nden 1927 Mektep Vergisi Kanununa kadar olan ilköğretim finansman yapısını ayrıntılı olarak ele almaktadır. Hasan Cicioğlu nun Türkiye Cumhuriyeti nde İlk ve Orta Öğretim (Tarihi Gelişim) 13 adlı eserindeyse ilk ve ortaöğretimin gelişimi Osmanlı döneminden başlatılmışsa da, daha ayrıntılı olarak orta Osman Ergin, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve Sanat Müesseseleri Dolayısiyle Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, Eser Matbaası, Hasan Ali Koçer, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), İstanbul, M.E.B.,1991. İsmail Hakkı Tonguç, İlköğretim Kavramı, İstanbul, Remzi, Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi (Bir Deneme), c.2, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1931, Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi, c.2, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi,1931. Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, Bayram Kodaman, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Ankara, T.T.K.,1988 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Yücel Gelişli, Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü), Türkler, c.15, s Işıl Çakan, "Cumhuriyet Döneminde İlköğretimin Finansman Sorunu ve Mektep Vergisi Uygulaması", Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Yıl:1, Sayı:2 (2002), s Hasan Cicioğlu, Türkiye Cumhuriyeti nde İlk ve Orta Öğretim (Tarihi Gelişim) Ankara, A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları,1982. viii

3 öğretim kurumlarını temel alan bir çalışmadır. Cemil Öztürk ün Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası 14, Mustafa Ergün ün Atatürk Devri Türk Eğitimi 15, Yahya Akyüz ün Türk Eğitim Tarihi 16 başlıklı eserleri ve 1929 yılı Muallim Yıllığı 17 konumuz açısından önemli eserlerdir. Erhan Kanbolat ın Harf Devrimi nden Köy Enstitülerine Türkiye de İlköğretim ( ) 18 başlıklı doktora tezi ilköğretimle ilgili önemli bir dönemi gün ışığına çıkarmaktadır. Cumhuriyet dönemini ele alan kaynakların büyük çoğunluğu yukarıda adı geçen kaynaklardan yararlanarak Osmanlı dönemi eğitim öğretim anlayışı ve ilköğretimin eğitim sistemi içindeki yerine değinmişlerdir. 19 Elinizdeki eser 2009 yılında İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü nde Tevhid-i Tedrisat tan Harf İnkılabına İlköğretim ( ) başlığıyla kabul edilmiş doktora tezimin tıpkı basımıdır. Araştırmada amaçlanan, Cumhuriyet in ilanından 4 ay gibi kısa bir zaman zarfında 3 Mart 1924 tarihinde eğitim kurumlarının idarelerini tek elde toplamak amacıyla oluşturulan Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) yasasıyla hedeflenen ideolojik alt yapının bürokratik üst yapısının kurulduğu dönemden, yüzyıllardır kullanılan Arap alfabesinin Latin alfabesiyle değiştirilmesine kadar olan dönemin kapsamlı bir analizini yapabilmek, kanun, yönetmelik ve söylemlerle hedeflenen ilköğretim politikalarının ne olduğu, gerçekleştirilmek istenen programlardan ne ölçüde sonuç alınabildiğini ilk elden kaynaklara dayanarak saptamaktır Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara, T.T.K., Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları,1982. Yahya Akyüz, Başlangıç tan 2001 e Türk Eğitim Tarihi, genş.8.bs., İstanbul, Alfa,2001. Muallim Yıllığı , tertip edenler, Faik Reşit, İsmail Hakkı, İstanbul, Devlet Matbaası, Erhan Kanbolat, Harf Devrimi nden Köy Enstitülerine Türkiye de İlköğretim ( ), İstanbul,İ.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi) Konuya ilişkin gelecekteki çalışmalara, kaynaklara erişim noktasında kolaylık sağlaması açısından kaynakça bölümünde eserin içinde kullanılmamasına rağmen ilköğretimle ilgili ulaşılabilen tüm yayınların künyeleri eklenmiştir. Amaçlanan, yılları arasında ilköğretime ait bir bibliyografya denemesi oluşturabilmektir. ix

4 Çağdaş ve demokratik bir yönetim biçimiyle yeniden şekillenen eğitim kurumlarıyla devrimlerin yerleşmesinde kritik dönüm noktaları olarak kabul edilebilecek yılları arasında gerçekleşen değişimi görebilmek için öncelikle ikinci el kaynaklardan günümüze kadar saptanmış olan veriler sınıflandırılmış ardından, ilköğretim alanındaki faaliyetlerin hukuki boyutunu kavrayabilmek amacıyla Zabıt Cerideleri ve Düsturlardan, yasa ve yönetmelikler tespit edilmiştir. Hukuki alanda gerçekleştirilmesi hedeflenen yeniliklerin uygulamaya ne şekilde yansıdığını anlayabilmek içinse dönemin gazete ve mecmuaları, dönemin Maarif vekillerinin eğitim hakkındaki görüşleri, sayısal verilere ulaşabilmek içinse ihsaiyat mecmuaları ve salnameler taranmıştır. Araştırmada dönemin Meclis konuşmaları, 20 Cumhuriyet Arşivi belgeleri, Türkiye Cumhuriyeti , ve salnameleri, gazete ve mecmualarının tamamına mümkün olduğunca ulaşılmasına ve değerlendirilmesine çalışılmıştır. Dönemin talimatname, yönetmelik, karar gibi hukuksal belgeleri ilgili müfredat programları ve diğer tablo niteliğindeki bilgiler yanında ilköğretim okul ve öğrencilerinin fotoğraflarına ekler bölümünde yer verilmiştir. Cumhuriyet dönemi ilköğretim alanında yapılan reformların atılan yeni adımların mantığını kavramak öncelikle Osmanlı devletinden devralınan ilköğretim mirasını iyi analiz etmekle mümkündür. Özellikle II. Meşrutiyet sonrası ilköğretim anlayışı tahmin edilir ki Cumhuriyet in anlayışında önemli etkileri olan bir dönemdir. Cumhuriyeti kuran ve eğitim reformlarını gerçekleştiren şahsiyetlerin pek çoğu II. Meşrutiyet dönemi eğitim anlayışıyla yetişmiştir. Bizzat Atatürk ün kendisi de ilki 1873 yılında İstanbul da Nuruosmaniye Camii nin yanında faaliyete başlayan yeni usul ibtidai olarak adlandırılan bir ibtidai mektepte; Selanik te Şemsi Efendi ibtidai mektebinde ilköğrenimini tamamlamıştır. 21 II. Meşrutiyet döneminde eğitimde millileşme hareketi önemli ölçüde ilköğretime de yansımıştır. Özellikle Balkan savaşları milliyetçilik duygusunun eği I. ve II. Dönem T.B.M.M. Zabıt Cerideleri ( ) Atatürk ün mahalle mektebi yerine yeni usul Şemsi Efendi Mektebi ne ilişkin anıları için bkz.: Betül Batır, İkinci Meşrutiyet ten Tevhid-i Tedrisat a Türkiye de İlk Öğretim ( ), İstanbul, İ.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2007.(Basılmamış Doktora Tezi) s.42. Hayatına Ait Hatıralar Ocak 1922, Atatürk ün Söylev ve Demeçleri III, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, s.39. Meclis konuşmaları esnasında dönemin milletvekillerini almış oldukları eğitime dair anekdotlarıyla sıkça karşılaşılmaktadır. x

5 tim alanında kendisini daha baskın hissettirmesinin önemli bir sebebi olmuştur te yürürlüğe giren Tedrisat-ı İbtidaiye Muavakkatı nın bir takım değişikliklere uğrayarak 1961 e kadar varlığını sürdürmesi de bu dönemin hukuksal açıdan Cumhuriyet dönemine etkisinin önemli bir göstergesidir. Giriş bölümünde Cumhuriyet in devraldığı eğitim ve ilköğretim yapısı özetlenmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde Cumhuriyet in ilanının ardından hükümet programlarında belirlenen eğitim ve ilköğretim politikaları, Atatürk ve dönemin milli eğitim bakanlarının söylev ve demeçlerinden yararlanılarak anlatılmaya çalışılmıştır. Bu bölümde ilgili yerlerde kısmen T.B.M.M. Zabıt Cerideleri ve ikincil kaynaklardan da yararlanılmıştır. Ayrıca ilköğretimin mali kaynaklarının adı geçen dönem içinde neler olduğu, genel ve il özel idare bütçelerinden ilköğretimle ilgili yapılan düzenlemeler, dönemin salname ve ihsaiyat mecmuaları ile, 1927 yılı istatistiği kayıtlarına dayanılarak öğretmen, öğrenci sayıları tespit edilmeye çalışılmış ve mevcut ilköğretim binaları sayı ve nitelikleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Tevhid-i Tedrisat ile Harf İnkılâbı na kadar olan beş yıllık dönemde eğitim sistemine önemli değişiklikler getiren üç devrim kanunu Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Maarif Teşkilatına Dair Kanun ve Harf İnkılâbına Dair Kanun ayrıntılı olarak incelenmiş, Halk Dersaneleri ve Millet Mektepleri talimat ve uygulamalarıyla anlatılmaya çalışılmıştır. Bu bölümde ayrıca 1924 ve 1926 Müfredat programları karşılaştırmalı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Dönemin ders kitapları, öğretim metodları ve eğitim uygulamaları tespit edilen verilerle irdelenmiştir. Bu bölüm düstur, gazete ve Maarif Vekâleti Mecmuası ve Maarif Vekâleti Tebliğler Mecmuası ile Cumhuriyet arşivi belgelerinden yararlanılarak oluşturulmuştur. Üçüncü bölümde ise ilkokul öğretmen ve öğrencileriyle ilgili sayısal veriler, öğretmenlerin yetişmesi, sorunları ve faaliyetleri, öğrencilerle ilgili yasal düzenlemeler anlatılmaya çalışılmış, ilköğretimin denetlenmesi ise ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Özellikle konu seçimi, kaynak tarama ve metnin ortaya çıkışında benden yardımlarını esirgemeyen değerli tez danışmanım Prof. Dr. Sabahattin ÖZEL e, değerli hocalarım Prof. Dr. Dr. Işıl ÇAKAN HACIİBRAHİMOĞLU, Doç. Dr. Aynur Soydan ERDEMİR, Prof. Dr. Ali Arslan ve Prof. Dr. Cezmi Eraslan a teşekkürü bir borç bilirim. Beyazıt Devlet Kütüphanesi çalışanlarına, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi ve İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı çalışanlarına da yardımların- xi

6 dan dolayı teşekkür ederim. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsünün değerli hocaları Cehavir KAYAM ve Serkan TUNA ya ilgi ve alakaları için minnettar olduğumu belirtirken desteklerini hiç bir zaman esirgemeyen çalışma arkadaşlarım Dr. Mehmet PERİNÇEK, Doç. Dr. Önder KOCATÜRK, Dr. Ali ŞAHİN e ve başta tezimi yazdığı esnada Enstitü Sekreteri görevinde bulunan Çelebi BOZKURT olmak üzere tüm Enstitü çalışanlarına verdikleri destek için teşekkürlerimi sunarım. Çok sevgili arkadaşlarım Yrd.Doç.Dr. Betül BATIR, Dr. Burcu KUTLU ve Dr. Burhan Akgün e eleştirileri ve yönlendirmeleri için ne kadar minnettar kalsam azdır. Ayrıca tezin yazıldığı dönemde Beyazıt Devlet Kütüphanesi Nadir Eserler Bölüm şefi Muhammet HIZARCI' nın yardımlarını hiçbir zaman unutmayacağımı belirtmek isterim. Son olarak sadece tez çalışması süresince değil, bütün eğitim hayatım boyunca maddi ve manevi desteğini gördüğüm, yardımlarını esirgemeyen sevgili kardeşim ve canım aileme çok teşekkür ederim. Konuyla ilgili gelecekte yapılacak araştırmalara bir mum ışığı tutabilmiş olmak ümidiyle... Hayrünisa ALP 15 Ocak 2015 xii