Ekonomi I. Ne Öğreneceğiz?? Ne Öğreneceğiz?? Tüketicilerin neden öyle davrandıkları ve neden fiyatı düşen bir maldan normal olarak daha fazla,

Transkript

1 Ekonomi I Tüketici Teorisi Ne Öğreneceğiz?? Tüketicilerin neden öyle davrandıkları ve neden fiyatı düşen bir maldan normal olarak daha fazla, fiyatı yükselen bir maldan da daha az aldıklarıyla ilgileneceğiz. Bu durum bazen talep kanunu olarak adlandırılır. Ne Öğreneceğiz?? Tüketici davranışlarını açıklayan iki yaklaşım vardır; marjinal fayda teorisi ve kayıtsızlık eğrisi analizi. Tüketici davranışı teorisi, tek bir mala ilişkin talep eğrisinin belirlenmesinde kullanılır

2 Tüketici Davranışları Talebi tüketicilerin, arzı da üreticilerin davranışları belirlemektedir. Bu yüzden piyasa ekonomisinin işleyişini anlamak için tüketici ve üretici davranışları incelenmelidir. Tercih ve Fayda Teorisi Kural: Đnsanlar daha fazla değer verdikleri mal ve hizmetleri tercih ederler. Tüketiciler çeşitli mal ve hizmetler arasında yaptıkları tercihi ve seçimi açıklamak üzere fayda (utility) kavramı geliştirilmiştir. Fayda: Mal ve hizmetlerin tüketiminden elde edilen bir tatmin, haz ve zevk olarak tanımlanabilir. Buna ilaveten tüketicilerin farklı mal ve hizmetler arasındaki sıralamalarını da etkiler. Fayda Fayda psikolojik bir kavramdır. Đnsanın doğasından dolayı sübjektif bir kavram olması onun direk ölçülmesini engellemektedir. Dolaylı ölçümler yapılmaktadır.

3 Fayda Đktisadi olarak, tüketicinin amacı elde edeceği faydayı maksimize etmeye çalışmasıdır. Bundan dolayı iktisatta fayda max. dayalı tüketici teorisi geliştirilmiştir. Marjinal Fayda Teorisi Bu teori, belirli bir malın tüketiminden elde edilen tatmin ya da faydanın, fiziksel birimlerin ölçüldüğü gibi ölçülebileceği varsayımına dayanır. Marjinal Fayda Teorisi Teoriyi geliştiren Alfred Marshall, faydanın ölçülmesinde kullanılmak üzere util adını verdiği hayali bir birim ortaya atmıştır

4 Marjinal Fayda Teorisi Buna göre eğer bir kişi; -çikolata yediğinde 30 util, -bir paket cips yediğinde 15 util tatmin sağlıyorsa, farklı tatmin düzeyleri arasında bir karşılaştırma yapılabilecek ve genel tatmin düzeyine ilişkin bir ölçü elde edilmiş olacaktır. Marjinal Fayda Teorisi Bu yaklaşım, faydanın ölçümünde asıl sayıları kullandığı için asıl sayılar yaklaşımı ya da (kardinalist yaklaşım) olarak adlandırılır. Toplam fayda Toplam fayda; belirli bir zaman içinde tüketilen belirli bir malın bütün birimlerinden elde edilen toplam tatmindir.

5 Toplam fayda Belirli bir zaman içinde, örneğin bir hafta içinde, tüketilen x malını örnek alırsak, tüketilen miktar arttıkça toplam fayda da artacaktır. Toplam fayda Ancak toplam faydanın düşmeye başladığı bir nokta vardır Bizim örneğimizde bu durum tüketilen dördüncü birimden sonra ortaya çıkmaktadır. Marjinal Fayda Marjinal fayda Bir malın son birimini tüketmenin toplam faydaya eklediği miktardır.

6 Marjinal Fayda Tabloda gördüğümüz gibi, tüketilen miktar arttıkça marjinal fayda düşmektedir. Beşinci ve altıncı birimlerde marjinal fayda negatiftir. Azalan Marjinal Fayda Kanunu Tüketilen her ilave birimin toplam faydaya katkısının bir öncekinden daha az olduğunu ifade eder. Azalan Marjinal Fayda Kanunu Bir birim x malı 30 birim tatmin sağlarken, ikinci birimin sağladığı tatmin 16 birime düşmekte, beşinci birime kadar bu böyle sürmektedir. Beşinci birimin tüketimi toplam faydayı azaltmıştır. Beşinci birimden elde edilen marjinal fayda negatiftir yani ilave tüketim fayda sağlamadığı gibi tatmin düzeyimizi azaltmıştır.

7 Tüketici dengesi Tüketici dengesi toplam faydanın maksimum olduğu mal bileşimidir. Tüketici dengesi birçok varsayım altında ele alınır. Bu varsayımlara göre bireyler: 1. Sınırlı gelire sahiptir; 2. Rasyonel davranırlar; 3. Gelir kısıtı altında toplam faydalarını maksimize etmeyi amaçlarlar Tüketici dengesi Bireysel tüketicilerin dengede olması için; gelirleri ve mal fiyatları veri iken, harcamalarını x malından y malına kaydırarak toplam faydalarında hiçbir artış sağlayamaz durumda olmaları gerekir Tüketici dengesi Bu ise, tüketilen her bir mal için, marjinal fayda fiyat oranının birbirine eşit olması halinde gerçekleşir. Bu durumu şöyle ifade edebiliriz: MU= marjinal fayda P = fiyat x,y,n = tüketilen mallar MU MU x y = P x P y MU = n P n

8 Tüketici dengesi Eşitliğe göre; tüketici dengesi, tüketilen bütün malları hesaba katarak, x malına harcanan son liranın marjinal faydası y malına harcanan son liranın marjinal faydasına, o da n malına harcanan son liranın marjinal faydasına eşit olmalıdır. Tüketici dengesi Bu gerçekleştiğinde, artık tüketici için harcamalarını yeniden dağıtarak toplam faydasını arttırmak mümkün değildir. Bir başka deyişle, yukarıdaki koşul sağlandığında, tüketici gelirini maksimum faydayı elde edecek şekilde dağıtmış demektir MU x P x = MU y P y = MU n P n Faydanın Max Edilmesi Elbisenin Marjinal Faydası Elbisenin Fiyatı Gıdanın Marjinal Faydası Gıdanın Fiyatı MU (elbise) P(elbise) MU(gıda) P(gıda) MU (elbise) MU(gıda) P(elbise) P(gıda) Elbisenin fiyatı artarsa ikinci denklem ilkinden büyük olur. Dengenin sağlanması için, daha az elbise alınması gerekir.

9 Kayıtsızlık Analizi Oldukça soyut ve sübjektif bir düşünceye dayanan tüketici davranışlarına marjinal fayda yaklaşımı, faydanın ölçülmesinin mümkün olmaması nedeniyle eleştirilmiştir lu yıllarda aralarında John Hicks in de yer aldığı bazı iktisatçılar tüketici davranışlarına ordinalist yaklaşımı geliştirmiştir. Kayıtsızlık Analizi Buradaki temel düşünce, tüketicilerin faydayı ölçemeseler bile, tercihlerini sıralayabilecekleri, örneğin mal bileşimi A yı mal bileşimi B ye tercih edebilecekleridir. Tercihlerin sıralanması faydanın ölçülmesini gereksiz kılmış ve geliştirilen teori kayıtsızlık analizi olarak tanınmıştır. Kayıtsızlık Eğrileri Eğer yine x ve y malışeklinde iki mal tüketildiğini varsayarsak, iki malın aynı doyumu sağlayan çeşitli bileşimlerini gösteren bir kayıtsızlık şedülü oluşturabiliriz.

10 Kayıtsızlık Eğrileri Arkadaki tabloda yer alan bilgileri şekil üzerinde aktardığımızda, A,B,C ve D noktalarında ya da bunlar arasındaki herhangi bir noktada tüketici aynı doyumu sağlamaktadır. Kayıtsızlık eğrisi, tüketiciye aynı doyumu sağlayan bütün mal bileşimlerini birleştiren çizgi olarak tanımlanabilir. Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri 1. Kayıtsızlık eğrileri orijine doğru dışbükeydir, orijine doğru bombelidir Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri Aynı fayda düzeyini korurken, tüketicinin bir maldan daha fazla tüketebilmek için diğerinden fedakarlık etmeye razı olduğu miktarın ölçüsü marjinal ikame oranı olarak adlandırılır ve kayıtsızlık eğrisi boyunca bu ölçü değişir Tüketici bir maldan daha fazla elde ettikçe (burada x), onu elde etmek için diğer maldan (burada y) vazgeçmeye razı olduğu miktar giderek azalacağı için, iki mal arasında azalan marjinal ikame oranı söz konusudur.

11 Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri 2. Şekilde görüldüğü gibi bir kayıtsızlık paftası da oluşturabiliriz Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri Şekilde sadece üç tane bulunmasına rağmen sayısız miktarda kayıtsızlık eğrisi çizilebilir. Orijinden sağa doğru, yani IC1 den IC2 ye doğru gittikçe kayıtsızlık eğrileri daha yüksek fayda ya da doyum düzeyini gösterir. Çünkü sağa doğru kaydıkça mal bileşimleri her iki maldan da daha fazla birimi içerecektir. Bu da daha fazla fayda ya da doyum elde edileceğini ifade eder. Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri Bu yaklaşımda, tüketici teorisine kardinalist yaklaşımdan farklı olarak, elde edilen doyumun sayısallaştırılması yoluna gidilmemektedir

12 Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri 3. Kayıtsızlık eğrileri kesişemez. Kayıtsızlık Eğrileri Özellikleri Çünkü böyle bir durum tüketici tercihlerinde bir tutarsızlık ya da irrasyonellik olduğu anlamına gelir. Örneğin x ve y mallarının Şekil (b) de A, B ve C olarak tanımlanan üç bileşimini tüketici şu şekilde sıralamış olsun: A>B B>C Tüketici tercihlerinin rasyonel olduğu varsayımıyla; A>C yazabiliriz. Eğer bu varsayım doğru ise, kayıtsızlık eğrileri kesişemez. Ancak eğer tüketici tercihleri tutarlı değilse, Şekil (b) de olduğu gibi kesişebilir Bütçe Doğrusu Kayıtsızlık eğrileri tüketicinin x malı ve y malına ilişkin tercihlerini gösterir ancak bize hangi mal bileşiminin seçileceği konusunda bir şey söylemez. Tüketicinin davranışı elde ettiği gelir düzeyi ve malların fiyatlarıyla sınırlıdır.

13 Bütçe Doğrusu Geliri ve mal fiyatları veri iken, tüketici için ulaşılabilecek bütün mal bileşimlerini bütçe doğrusu ya da tüketim olanakları doğrusu bize gösterir. Bütçe Doğrusu Nasıl Elde Edilir? Örneğin tüketicinin bir hafta içinde her iki mal için harcayabileceği 100 TL i olsun. Tabloda 100 TL nin tamamının harcandığı varsayımıyla, fiyatı 20 TL olan x malı ve fiyatı 10 TL olan y malının mümkün bileşimlerini göstermektedir. Şekilde ise bu bileşimlerin oluşturduğu bütçe doğrusu çizilmiştir. Bütçe Doğrusu Nasıl Elde Edilir? Tüketici A noktasında y malından 10 birim satın alabilmiş ancak x malından hiç alamamıştır. F noktasında ise 5 birim x malı satın alabilmiş, hiç y malı alamamıştır. Bütçe doğrusu üzerinde A ile F arasındaki diğer noktalar, tüketicinin satın alabileceği x ve y malı bileşimlerini gösterir.

14 Bütçe Doğrusu Nasıl Elde Edilir? Bütçe doğrusunun üzerinde ve sağında kalan noktalar tüketicinin ulaşamayacağı mal bileşimleridir. Bütçe doğrusunun eğimi iki malın göreli fiyatları tarafından belirlenir. KAYITSIZLIK ANALĐZĐNE GÖRE TÜKETĐCĐ DENGESĐ Gelirinin mümkün kıldığı en yüksek doyum düzeyine ulaştığında, yani bütçe doğrusu mümkün olan en yüksek kayıtsızlık eğrisine teğet olduğunda tüketici dengededir. KAYITSIZLIK ANALĐZĐNE GÖRE TÜKETĐCĐ DENGESĐ Bu teğet noktasında bütçe doğrusunun eğimi (iki malın göreli fiyatları tarafından belirlenir) kayıtsızlık eğrisinin eğimine (marjinal ikame oranı) eşittir IC2 kayıtsızlık eğrisinin AB bütçe doğrusuna teğet olduğu noktada (E noktası) tüketici mümkün olan en yüksek doyuma ulaşmıştır. Bu noktada marjinal ikame oranı iki malın göreli fiyatlarına eşittir.

15 Gelirdeki Değişmenin Etkisi Gelirdeki bir artış, x ve y fiyatlarının değişmediği varsayımı altında, bütçe doğrusunun kendisine paralel sağa doğru kaymasına neden olur. Böylece tüketici her iki maldan da daha fazla satın alabilecektir. Gelir Tüketim Eğrisi Göreli fiyatların sabit kaldığı varsayım altında, gelir değiştiğinde iki malın tüketim miktarlarının nasıl değiştiğini gösterir. Bütçe doğruları ile ulaşılabilecek en yüksek kayıtsızlık eğrileri arasındaki teğet noktalarını birleştiren çizgidir. Fiyattaki Değişmenin Etkisi Eğer gelir sabitken, mal fiyatlarından biri değişirse bütçe doğrusu kendi etrafında döner x malı fiyatı düştüğünde, tüketici E1 noktasından E2 noktasına kayarak daha yüksek bir doyuma ulaşabilir. Fiyat değişimi sonrası ortaya çıkan bütün denge noktalarını birleştiren çizgi fiyat-tüketim eğrisi olarak adlandırılır.

16 ĐKAME VE GELĐR ETKĐSĐ Đkame etkisi Fiyatının diğer alternatiflerine göre daha ucuzlaması nedeniyle satın alınan ilave mal miktarı ĐKAME VE GELĐR ETKĐSĐ Gelir etkisi Tüketim sepetindeki mallardan birinin ya da daha fazlasının fiyatındaki azalma nedeniyle satınalma gücünde ortaya çıkan artış. ĐKAME VE GELĐR ETKĐSĐ AB bütçe doğrusu ve IC1 kayıtsızlık eğrisi veri iken tüketici a noktasında dengededir. X malı fiyatı düşünce bütçe doğrusu dışarı doğru dönerek AC haline gelir. a noktasından b noktasına hareket Đkame etkisini gösterir.

17 ĐKAME VE GELĐR ETKĐSĐ Burada x ve y mallarının göreli fiyatları değişmiştir, ancak reel gelir sabittir. B noktasından c noktasına hareket gelir etkisini gösterir. Burada göreli fiyatlar sabitken, reel gelir artmıştır. DÜŞÜK MALLAR Diğer malların ucuz ama düşük kaliteli alternatifleri. Reel gelir belli bir eşiği aştığında, tüketiciler bu malları daha pahalı ancak daha kaliteli alternatifleriyle ikame ederler. DÜŞÜK MALLAR Şekil, x malının fiyatındaki azalma sonrasında gelir etkisinin [(b) noktasından (c) ye hareket] ikame etkisine [(a) noktasından (b) ye hareket] ters yönde işlediği durum gösterilmiştir. Đkame etkisi gelir etkisinden daha fazla olduğu için mala ilişkin talep eğrisi hala pozitif eğimlidir

18 GĐFFEN MALI Adını, bazı düşük mallar için talep eğrisinin yukarı doğru eğimli olması gerektiğini ileri süren 19. yüzyıl iktisatçılarından Sir Robert Giffen den almıştır. Giffen malı olabilmesi için söz konusu malın düşük mal olması gerekli ancak yeterli değildir. Aralarındaki tek fark gelir etkisinin ikame etkisini ortadan kaldırmasıdır. Sonuç pozitif eğimli bir talep eğrisidir. TALEP EĞRĐSĐNĐN ELDE EDĐLMESĐ Farksızlık Analiziyle TALEP EĞRĐSĐ elde edilmesi. x malı fiyatı düştüğünde bütçe doğrusu dışa doğru dönerek AB den AC ve AD ye doğru giderken, tüketici de daha yüksek kayıtsızlık eğrilerine ulaşabilir ve daha fazla x malı tüketebilir. Mal fiyatının düşmesi talep miktarının genişlemesine yol açtığı için aşağı doğru eğimli bir talep eğrisi söz konusudur.