İKTİSAT I. İKTİSADIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ

Transkript

1

2 TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLARİ I. İKTİSADIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ İnsan ihtiyaçlarını karşılayacak kaynakların sınırlı olması kavramına kıtlık denir. İktisat bilimi kıtlık gerçeğine dayanır. İktisatçılar iktisadı kıtlık kavramı çerçevesinde açıklarlar. Bu bağlamda iktisat, toplumların sınırlı kaynakları ile sınırsız ihtiyaçlarını nasıl karşılayacaklarını inceleyen sosyal bir bilimdir. İnsan ihtiyaçlarının sonsuz olması ve bu ihtiyaçları karşılayacak kaynakların sınırlı olması nedeniyle; insanlar çeşitli alternatifler arasında bir tercih yapmak zorunda kalır. Bu nedenle iktisat bir tercih bilimi olma özelliği taşır. İktisadın Özellikleri: İktisat sosyal bir bilimdir. Bu özellik iktisadın insan davranışlarını incelemesinden kaynaklanır ve söz konusu özelliğin sonucu olarak iktisat biliminin yöntemi gözlemdir. İktisat bir kıtlık bilimidir. İktisat tercihlere dayalı bir bilimdir. İktisat insan davranışlarının sadece ekonomik yönünü inceler. İktisat; üretim, tüketim, bölüşüm gibi konularla ilgilenen bir bilimdir. İktisat analitik bir bilimdir. ani bir soruna birden daha fazla çözüm üretir. İktisadın Bölümleri: a) Mikro İktisat: İktisadın, mevcut durumu inceleyerek insan davranışı ve piyasa, firma ve birey gibi nispeten küçük birimlerle ilişkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. Mikro iktisadın temel konuları arasında üretim, tüketim, kaynakların dağılımı gibi konular yer alır. b) Makro İktisat: İktisadın, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür. Enflasyon, milli gelir, istihdam, toplam yatırımlar, para, bankacılık toplam talep, büyüme makro iktisadın konularını oluşturur. c) Pozitif İktisat: İktisadın, mevcut durumu inceleyerek ne olduğunu belirlemeye çalışan ve değer yargısı içermeyen bölümüdür. Örnek; yatırımı arttırma yolları nelerdir? d) Normatif İktisat: Toplumsal refahın en üst düzeyde sağlanabilmesi için Ne olması gerektiğini inceler ve önerilerde bulunur. Örnek; yatırımların artması için vergi oranları düşürülmelidir., İKTİSADİ MESELE Sınırlı kaynaklarla sınırsız ihtiyaçlarını karşılama sorunu ile karşı karşıya kalan her toplum üç temel soru ile karşı karşıyadır. Bunlar; Sınırlı kaynakların sınırsız ihtiyaçlardan hangilerinin karşılanmasına tahsis edileceği üzerine yoğunlaşır. Ne, ne kadar üretilecek sorusuna cevap bulmaya çalışır. Malların mevcut üretim tekniklerinden hangisi kullanılarak üretilecek olgusu üzerine yoğunlaşır. Nasıl üretilecek sorusuna cevap bulmaya çalışır. Üretilen malların kişiler tarafından nasıl paylaşılacağı üzerine yoğunlaşır. Kimler için üretilecek sorusuna cevap bulmaya çalışır. İktisatçılar ne, nasıl ve kimler için üretilecek sorularını bir arada değerlendirerek iktisadi mesele olarak adlandırırlar. Bütün toplumlar iktisadi mesele ile karşı karşıyadır. İktisat bilimi ve iktisatçılar bu soruları dağılımda, üretimde ve bölüşümde etkinlik kavramları ile açıklarlar. Dağılımda etkinlik; sınırlı kaynaklarla üretilen malların kişilerin sahip olmak istediği ve mevcut gelirleri ile sahip olabildikleri mallardan farklı olup olmadığı üzerine yoğunlaşır. Bu kavram ne üretilecek sorusuna cevap niteliğindedir. Tüketicilerin satın almak istediği ve gelirleri ile satın aldıkları malların farklı olmadığı durum, dağılımda etkinliği ifade eder. Üretimde etkinlik; üretilen malların minimum maliyetle üretilip üretilmediği üzerinde durur. Bu kavram nasıl üretilecek sorusuna cevap niteliğindedir. Malların en düşük maliyetle üretildikleri durum, üretimde etkinliğin sağlandığını ifade eder. Bölüşümde etkinlik; gelir dağılımı veri iken üretilen mallara en fazla fayda atfeden kişiler tarafından tüketilip tüketilmediği üzerinde durur ve kimler için üretilecek sorusuna cevap niteliğindedir. Malların en çok fayda elde eden kişiler tarafından kullanıldığı ve toplumdaki refah düzeyinin değişmediği durum bölüşümde etkinliği ifade eder. Dağılımda, üretimde ve bölüşümde etkinliğin sağlandığı durum ekonomik etkinlik ya da kısaca etkinlik olarak adlandırılır. TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLAR 1) EKONOMİK BİRİMLER a. Hanehalkı: Ekonomideki temel fonksiyonu tüketim olan ve üretim sürecine genellikle emek faktörü olarak dahil olan ekonomik birimdir. b. Firma: Ekonomide mal ve hizmetlerin üretimini gerçekleştiren ve diğer firmalardan mal ve hizmet satın alan ekonomik birimdir. c. Devlet: Temel fonksiyonu ekonomiyi düzenlemek olan ve tam kamusal malların üretimini üstlenen ekonomik birimdir. d. Dış Dünya: Ekonomideki dış ticareti oluşturan, ithalat ve ihracatı yapan ekonomik birimdir. 2) İHTİAÇ KAVRAMI VE ÖZELLİKLERİ İhtiyaç; karşılandığında mutluluk, karşılanamadığında üzüntü veren duygudur. emek yemek, uyumak, giyinmek, eğlenmek, su içmek iktisadi olarak ihtiyaçlara örnek gösterilebilir. İhtiyaçların Özellikleri: İnsan ihtiyaçları sonsuzdur. Söz konusu özellik ihtiyaçların genellikle sürekli olarak tekrarlanmasından ve sayılarının her geçen gün biraz daha artmasından kaynaklanır. İhtiyaçlar karşılandıkça şiddetleri azalır. Ancak bazı ihtiyaçlar karşılandıkça şiddetleri artar. Örneğin; sigara, alkol, uyuşturucu gibi bağımlılık yaratan mallarda kullanıcı ihtiyacını karşıladıkça belirli bir süre sonra söz konusu malları daha fazla ister. İhtiyaçların şiddetleri genellikle birbirinden farklıdır. İhtiyaçlar ve ihtiyaçları karşılayan mal ve hizmetler birbirini ikame edebilir.( Birbirinin yerine geçebilir.) 1

3 TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLARİ İhtiyaçlar zorunlu ihtiyaçlar ve zorunlu olmayan ihtiyaçlar olmak üzere ikiye ayrılır. İnsanların yaşayabilmesi için karşılamak zorunda oldukları ihtiyaçlar zorunlu ihtiyaçlardır. Örneğin yemek yemek, su içmek gibi ihtiyaçlar zorunlu ihtiyaçlardır. Karşılanamadığında yaşamsal tehlike yaratmayan eğlenmek, sinemaya gitmek gibi ihtiyaçlar ise zorunlu olmayan ihtiyaçlara örnektir. 3) İKTİSAT BİLİMİNDE KITLIK KAVRAMI İktisat biliminde kıtlık kavramı herhangi bir doğal kaynak, mal ve hizmet veya üretim faktörünün yeryüzünde herkese yetecek kadar olmaması durumunda ortaya çıkan bir kavramdır. Buna göre herhangi bir kaynağın ya da mal ve hizmetin sayısal olarak çok fazla olması söz konusu kaynakların sınırsız olduğunu, diğer bir ifade ile kıt olmadığını göstermez. eryüzündeki tüm kaynakların sınırlı olduğu, dolayısıyla kıt olduğu kabul edilir. Örneğin yeryüzündeki su miktarı, üretilen tüm tarımsal ürünlerin miktarı yeryüzünde herkese yetecek kadar fazla olmadığı için kıt kaynaklardır. 4) MAL VE HİZMETLER Mal: İhtiyaçları tatmin etme özelliği taşıyan fiziksel varlıklardır. Hizmet: İhtiyaçları tatmin etme özelliğine sahip olan fakat maddi olmayan şeylerdir. Örnek; eğitim, bankacılık, sigortacılık, kuaförlük vb. Hizmet, kişisel ve ticari olmak üzere iki grupta toplanır, Kişisel hizmet: Berberler, hizmetçiler, dişçiler ve operatör doktorların sundukları hizmetlerdir. Ticari Hizmet: Üretim organizasyonunu oluşturan birimlerin sundukları hizmetlerdir. Bankacılık, ticaret, sigorta ve iletişim gibi hizmetler bu sınıfta yer alır. MAL TÜRLERİ a. Ekonomik Mal: Elde edilebilmek için çaba harcanan ve bedel ödenen mallardır. Ekonomik mal kavramının ortaya çıkmasında yatan iktisadi olgu kıtlıktır. b. Serbest Mal: Doğada hazır olan mallardır. Örnek; su, hava vb. c. Tüketici Malı: İhtiyaçları doğrudan karşılayan mallardır. d. Üretici Malı: Diğer üretici veya tüketici malların üretiminde kullanılır. Bu mallara sermaye malları, yarı mamul mallar, hammaddeler gibi isimlerde verilebilir. e. Dayanıklı Mal: Uzun süre fayda sağlayan mallardır. Buzdolabı, otomobil vb. f. Dayanıksız Mal: Kullanıldığında faydası hemen biten mallardır. Örnek; yiyecek ve içecekler vb. g. İkame (Rakip) Mal: İhtiyaçların karşılanmasında birbirlerinin yerine kullanılabilen mallardır. Örnek; çay ve kahve gibi h. Tamamlayıcı Mal: İhtiyaçların karşılanmasında bir arada kullanılan mallardır. Örnek; otomobil ve benzin gibi i. Talep Kanununa Uygun Mal: Malın fiyatının düşmesi karşısında talep edilen miktarı artan mallardır. j. Giffen Mal: Malın fiyatının düşmesi karşısında talep edilen miktarı azalan mallardır. k. Normal Mal: Tüketicinin gelirinin artmasına bağlı olarak tüketim miktarını arttırdığı mallardır. l. Düşük Mal: Tüketicinin gelirinin artmasına bağlı olarak tüketim miktarını azalttığı mallardır. 5) ÜRETİM, TÜKETİM VE KANAKLAR a. Tüketim: Mal ve hizmetlerin ihtiyaçların karşılanmasında doğrudan ya da dolaylı olarak kullanılmasıdır. b. Üretim: Malların istekleri karşılama özelliğine fayda; fayda yaratma faaliyetine de üretim denir. Ayrıca üretim bir mal veya hizmetin yaratılmasını ve bunlara yönelik her türlü ticari faaliyeti kapsar. Mal ve hizmetlerin faydaları dört farklı şekilde artırılabilir. Söz konusu faydalar; Şekil Faydası, er Faydası, Zaman Faydası ve Mülkiyet Faydası olarak sıralanabilir. c. Üretim Faktörleri (Kaynaklar): Üretim sürecinde kullanılan unsurlara kaynak, üretim faktörü ya da girdi denir. Kaynaklar dört grupta incelenir. Toprak: Hem toprağın kendisini hem de toprağın altındaki ve üstündeki tüm doğal varlıkları kapsar. Üretim sürecine katılmasıyla elde edeceği gelire rant denir Emek: Üretim sürecinde kullanılan bedeni ve zihinsel insan gücünü ifade eder. Üretim sürecine katılmasıyla elde ettiği gelire ücret denir. Sermaye: Üretim sürecinde kullanılan makine, araç-gereç ve ara mallarını ifade eder. Üretime katılmasıyla elde ettiği gelire faiz denir. Bunun dışında iş gücünün eğitilmesi ile elde ettikleri bilgi birikimi ve beceriler beşeri sermaye olarak adlandırılır. Girişimci (Müteşebbis): Diğer üç kaynağı bir araya getirerek, üretim riskini üstlenen ve amacı kâr etmek olan özel veya tüzel kişilerdir. Üretime katılmasıyla elde ettiği gelire kâr denir. 6) ALTERNATİF İKTİSADİ SİSTEMLER a. Piyasa Ekonomisi: İktisadi faaliyetlerin işleyişini bireylerin serbest girişimlerine ve bireyler arasındaki anlaşmalara bırakan sistemdir. Söz konusu sistemde temel ekonomik sorunlar birbirinden bağımsız hareket eden üretici ve tüketici kararıyla belirlenir. b. Kumanda Ekonomileri: Temel ekonomik sorunların çözümünde merkezi otoritenin etkin olduğu sistemdir. c. Karma Ekonomik Sistem: Piyasa ekonomisinin etkin olduğu, bununla birlikte devletin ekonomiye gerekli hallerde müdahale ettiği sistemdir. 7) İKTİSATTA FONKSİONEL İLİŞKİ VE ÖNEMLİ GRAFİKLER I. İKTİSADİ DEĞİŞKENLER Dışsal Değişken (Exogen Değişken): Değeri model dışında belirlenen değişkenlerdir. İçsel Değişken(Endogen Değişken): Değeri model içinde belirlenen değişkenlerdir. Stok Değişken: Değeri zamanın belirli bir anında ölçülen değişkendir. Değişkenin değeri statik bir durumu açıklar. Para, servet, dış borç örnek olarak verilebilir. Akım Değişken: Belirli bir zaman dilimi için ölçülen değişkendir. Akım değişken belirli bir zaman süreci kullanılarak ifade edilir. Örneğin, aylık gelir, milli gelir vb. 2

4 TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLARİ Bağımlı Değişken: Değeri fonksiyonun içinde belirlenen değişkendir. Örneğin =f(x) fonksiyonunda bağımlı değişken dir. Bağımsız Değişken: Değeri fonksiyonun dışında belirlenen değişkendir. Örneğin =f(x) fonksiyonunda bağımsız değişken X dir. III. İktisatta Kullanılan Bazı Önemli Şekillerin orumu: a) Pozitif Eğimli Doğrunun Şekli Marjinal Değer: Bağımsız değişkendeki bir birim değişimin toplam değerde meydana getirdiği değişmeyi ölçer. NOT: Marjinal değer, ilgili değişkenin birinci türevine eşittir ve ilgili toplam değişkene herhangi bir noktadan çizilen teğetin eğimine eşittir. Kısaca ifade edersek; marjinal değer ilgili değişkenin eğimini verir. Ortalama Değer: Bağımsız değişkenin bir birimi başına hesaplanan toplam değeridir. Örneğin bir malın satışından 125 birim toplam gelir elde ediliyorsa ve bu maldan 5 adet satılıyorsa ortalama hasılat = 25 birimdir. (125/5=25) II. TÜREV VE İNTEGRAL: Basit Türev Kuralları: 1. X n türevi; Sıfırdan farklı n reel sayısı için, Örnek: f(x) = X n şeklindeki fonksiyonun türevi ı df(x) n-1 f = = nx şeklinde ifade edilir. dx 5X # ifadesinin türevi; 3.5X #34 olur ve buna göre cevap; 15. X 2 bulunur. 2. Sabit Sayının Türevi; Sıfırdan farklı c gibi bir reel sayı için, f(x) = c ise f ı (x) x 0 dır. Bir fonksiyondaki sabit sayının türevi sıfıra eşittir. Örnek: 36 sayısının türevi; 36 = 36. X C buna göre 0x36. X 34 olur ve 0x36 = 0 olduğu için ; 36 sayısının türevi 0'a eşittir X b) Negatif Eğimli Doğrunun Şekli X c) Azalarak Artan Eğrinin Şekli d) Artarak Artan Eğrinin Şekli X Örnek: kaçtır? 3X # + 2X J + 10X + 25 fonksiyonunun birinci türevi Çözüm: Soruda yer alan fonksiyon X değişkenine göre bir kez daha yazılırsa; 3X # + 2X J + 10X X C şeklinde ifade edilir. Buna göre X'e göre türev alındığında; 3.3X # X J X X C34 3.3X J + 2.2X X C X 34 (X C = 1 ve 0x25 = 0 L dır. ) Buna göre;sorunun cevabı; 9X 2 + 4X + 10 bulunur. d) Orijine İçbükey Eğrinin Şekli 0 X 3

5 0 a. Orijine Göre Dışbükey Eğrinin Şekli X TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLARİ Üretim imkânları eğrisi ile ilgili bilinmesi gereken ikinci husus söz konusu eğrinin eğimi; bir diğer ifade ile marjinal dönüşüm oranıdır. Üretim imkânları eğrisinin eksenleri kestiği noktalar üretim faktörlerinin tamamı bir malı üretmek için kullanıldığında o maldan üretilebilecek maksimum miktarı ifade etmektedir. Eğrinin eksenini kestiği A noktasında ekonomide hiç X malı üretilmezken maksimum miktarda malı üretilmektedir. Aynı durum X malı içinde geçerlidir. Ekonomide sadece malı üretilirken ekonominin X malı üretmeyi tercih etmesi durumunda malı üretiminde kullanılan üretim faktörlerinin bir kısmı X malı üretimine kaydırılmalıdır. (B,C veya D noktalarına geçiş) Bu durumda malı üretiminden belli bir miktar vazgeçmek gerekmektedir. Dolayısıyla ekonomide bir malın üretimini arttırabilmek için diğer malın üretiminden vazgeçmek gerekecektir ki buna fırsat maliyeti ya da marjinal dönüşüm oranı denmektedir. 8) ÜRETİM İMKÂNLARI EĞRİSİ VE TAM İSTİHDAM Mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belirli bir dönemde ekonominin maksimum düzeyde üretebileceği çeşitli çıktı bileşimlerinin geometrik yerini gösteren eğridir. Mevcut üretim faktörlerinin tam olarak üretimde kullanıldığı durum tam istihdam olarak nitelendirilir. Üretim imkânları eğrisi ile ilgili olarak bilinmesi gereken ilk husus nokta analizidir. Aşağıdaki şekilde yer alan ve üretim imkânları eğrisinin üzerinde yer alan A,B,C,D ve E noktaları üretim imkânları eğrisinin tanımı gereği ekonomide tüm kaynakların kullanıldığı noktaları temsil eder ve bu noktalarda ekonomi tam istihdamdadır. Bunun dışında A noktasında ekonomide sadece buğday, E noktasında ise ekonomide sadece otomobil üretilmektedir. Üretim imkânları eğrisinin sol altında kalan F gibi bir noktada ekonomideki kaynakların tamamı kullanılmamakta, diğer bir ifade ile ekonomi eksik istihdam da bulunmaktadır. Eğrinin sağ üst tarafında kalan G gibi bir noktada ise ekonomide kısa dönemde üretim gerçekleştirilemez. Bu durum temel nedeni söz konusu noktadaki üretimi gerçekleştirecek üretim kaynaklarının ekonomide yeteri kadar olmamasıdır. Fırsat maliyeti ya da marjinal dönüşüm oranı formül olarak; Marjinal Dönüşüm Oranı = Fırsat Maliyeti ÜXZ[\[]^] _`abç[c] \`c \[dz`xe]^`d[ ^ğ[ş[\ = ÜXZ[\[ `XZZeXec`] \`c \[dz`xe]^`d[ ^ğ[ş[\ = h i şeklinde ifade edilir. 4

6 Üretim imkânları eğrisi ile ilgili bilinmesi gereken üçüncü nokta; farklı biçimlerde çizilen üretim imkânları eğrileri ve söz konusu çizimlerin nedenleridir. Üretim imkânları eğrisinin eğimini veren fırsat maliyetinin aldığı değişim aralıklarına göre üç farklı üretim imkânları eğrisi çizilebilir. Buna göre artan fırsat maliyeti söz konusu iken orijine göre içbükey çizilen üretim imkânları eğrisi, fırsat maliyeti azalan olduğunda orijine göre dışbükey ve fırsat maliyeti sabit olduğunda negatif eğimli bir doğru şeklinde çizilmektedir. TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLARİ Üretim imkânları eğrisi ile ilgili bilinmesi gereken dördüncü ve son durum söz konusu eğrinin sağa kaymasıdır. Söz konusu eğrinin sağa kayması, ekonomide yer alan kaynakların kalite ya da miktarındaki artış ve teknolojik gelişme sonucunda gerçekleşir ve üretim imkânları eğrisinin sağa kayması ekonominin büyümesi anlamını taşımaktadır. 5

7 II. TÜKETİM TEORİSİ TÜKETİM TEORİSİ Toplam Fayda- Marjinal Fayda İlişkisi Mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama özelliğine fayda denir. Rasyonel hareket eden bir tüketici, veri geliri ile kendisine en yüksek faydayı sağlayan mal ve hizmet miktarını satın almaya yönelir. Diğer bir ifade ile tüketicinin denge koşulu fayda maksimizasyonudur. Amacı fayda maksimizasyonu olan bir tüketicinin, çeşitli mal bileşimleri tüketimi sonucu elde edeceği faydanın ne kadar olduğunu bilmesi gerekir. Söz konusu faydanın ölçümü ve özellikleri ile ilgili iki farklı iktisadi görüş bulunmaktadır. Söz konusu yaklaşımlar; Kardinalist yaklaşım ve Ordinalist yaklaşım olarak ikiye ayrılır. a) Kardinal aklaşım (Sayısalcılar): Faydanın ölçülebileceğini savunurlar. Fayda objektif bir kavramdır. ani aynı maldan eşit miktarda tüketen herkes aynı faydayı elde eder. Ölçü birimi util dir. Bir malın sağlayacağı fayda diğer malın sağlayacağı faydayı etkilemez. Her birey, belli bir malı eşit miktarda tükettiğinden aynı toplam faydayı elde eder. Bireysel faydaların toplamı toplam faydayı verir. Savunucuları; H.Gossen, S.Jevons, K.Menger, L. Walras tır. Q TU MU( TU/ Q) Tüketilen mal miktarı (Q), marjinal fayda (MU) ve toplam faydanın (TU) yer aldığı yandaki tabloyu incelediğimizde; Tüketilen mal miktarı 4 birim oluncaya kadar (ilk 3 birimde) toplam fayda artmakta ve aynı üretim aralığında marjinal fayda azalmaktadır. 4.mal tüketiminde toplam fayda maksimum olurken, marjinal fayda 0 olur. 4.mal tüketiminden sonra mal tüketimine devam edildikçe örneğin 5. mal tüketimi yapılırsa marjinal fayda azalır ve negatif değer alır. ukarıda incelediğimiz tabloyu grafik üzerinde gösterelim. b) Ordinalist aklaşım ( Sırasalcılar) Fayda ölçülemez. Fayda subjektiftir. ani bir malın sağladığı fayda kişiden kişiye değişir. Bir malın sağlayacağı fayda diğer malın faydasını etkiler. ani bir malın tüketiminden sağlanan fayda, öteki malların tüketiminden sağlanan faydadan bağımsız olamaz. Fayda sıralanabilir. Savunucuları; F..Edgeworth, V.Pareto, G.B. Antonelli, R.Hicks, I.Fisher dir. KARDİNAL TÜKETİM TEORİSİ Faydanın ölçülebileceğini savunan kardinal yaklaşım fayda ve tüketimi incelerken toplam fayda ve marjinal fayda kavramlarını kullanır. Toplam Fayda (TU): Bir tüketicinin belirli bir dönemde tükettiği bir malın tüm birimlerinden elde ettiği faydaya toplam fayda denir. Marjinal Fayda (MU): Bir tüketicinin belirli bir dönemde tükettiği malın her ilave biriminden elde ettiği faydaya marjinal fayda denir. Marjinal fayda formül olarak; MU = TU ile gösterilir. Buna Q göre marjinal fayda toplam faydadaki değişme ile tüketilen mal miktarındaki değişimin birbirine oranı ile ölçülür. Bunun dışında fayda fonksiyonu veri iken marjinal fayda toplam fayda fonksiyonunun birinci türevine eşittir. Örneğin; TU = U = 12X X 2 şeklinde verilen X malına ilişkin toplam fayda fonksiyonuna göre marjinal fayda, dtu MU = = 12-2X olaca dx ktır. Toplam fayda ile marjinal fayda arasındaki ilişkiyi tek şekil altında gösterdiğimizde dikkat edilecek hususlar şöyledir. ü ü ü ü ü ü Toplam fayda maksimum iken marjinal fayda sıfırdır Marjinal fayda pozitif değer alırken ve azalırken toplam fayda azalarak artmaktadır. Marjinal fayda negatif değer alırken toplam fayda azalmaktadır. Marjinal fayda toplam faydaya yön vermektedir. Marjinal fayda daima azalmaktadır. Marjinal fayda toplam fayda eğrisinin herhangi bir noktadaki eğimine eşittir. Tüketicinin tükettiği mal miktarı arttıkça her ilave birimden elde ettiği faydanın yani marjinal faydanın giderek azalmasına azalan marjinal fayda ilkesi denir. 6

8 TÜKETİM TEORİSİ DEĞER PARADOKSU (ELMAS SU PARADOKSU) Adam Smith in 1776 yılında yayınlanan Milletlerin Zenginliği adlı kitabında, bir maldan elde edilen toplam faydayı kullanım değeri, bir malın diğer malları satın alma gücünü ise değişim değeri olarak tanımlamıştır. Kullanım değeri yüksek olan su gibi bir malın değişim değerinin çok az olmasına karşın, kullanım değeri çok az olan elmas gibi bir malın değişim değerinin çok olması elmas - su paradoksu olarak nitelendirilir. ORDİNAL TÜKETİM TEORİSİ Ordinal yaklaşımda tüketici dengesine ulaşmak için kullanılan değişkenler farksızlık eğrileri ve bitçe doğrusudur. a) Farksızlık Eğrisi: Tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayan farklı mal bileşimlerinin geometrik yerine farksızlık eğrisi denir. ukarıdaki şekilde yer alan farksızlık eğrisi üzerindeki A,B ve C noktalarında tüketici farklı mal bileşimleri ile aynı fayda düzeyini sağlamaktadır. Farksızlık Eğrisinin Özellikleri: 1. Farksızlık eğrisi üzerindeki tüm noktalarda tüketicinin elde ettiği fayda düzeyi eşittir. 2. Farksızlık eğrileri orijinden uzaklaştıkça(sağa kaydıkça) tüketicinin elde ettiği fayda artar. 3. Farksızlık eğrileri birbirini kesmez. 4. Farksızlık eğrileri negatif eğimlidir. Bunun nedeni marjinal ikame oranıdır.(mrs) 5. Farksızlık eğrileri orijine göre dışbükeydir. Bunun nedeni azalan MRS'dir. Aynı şekilde B mal bileşiminden C mal bileşimine geçildiğinde D MRS = = = -5 olarak bulunur. Bu bir birim daha DX 6-7 fazla X malı tüketmek için 5 birim malı tüketiminden vazgeçmek gerektiğini gösterir. Görülüyor ki X malı tüketimini her defasında bir birim arttıran tüketici için marjinal ikame oranı giderek azalmaktadır. Bu duruma azalan marjinal ikame oranı prensibi denir. Marjinal ikame oranı aynı zamanda farksızlık eğrisinin eğimini temsil eder. Ve söz konusu eğim malların marjinal faydalarının birbirine oranı ile ifade edilir. (MRS= MU x/mu y) Farksızlık Eğrilerinin Alternatif Durumları A) Orijine Göre Dışbükey Farksızlık Eğrileri: MARJİNAL İKAME ORANI Azalan Marjinal İkame Oranı Prensibi Tüketici farksızlık eğrisi üzerinde bir mal bileşiminden diğerine geçtiğinde, bir malın tüketim miktarını arttırırken diğer malın tüketim miktarını azaltmaktadır ancak fayda düzeyinde bir değişiklik olmamaktadır. Tüketicinin aynı farksızlık eğrisi üzerinde mallardan birinin kullanımını bir birim arttırdığında aynı fayda düzeyinde kalabilmek için diğer maldan ne kadar vazgeçmesi gerektiğini gösteren orana marjinal ikame oranı (MRS) denir. 0 ukarıdaki şekilde yer alan ve orijine göre dışbükey olan farksızlık eğrileri tipik farksızlık eğrileridir. 7

9 TÜKETİM TEORİSİ Çizilen farksızlık eğrilerinin orijine göre dışbükey olma nedeni azalan marjinal ikame oranının(mrs) varlığıdır. D) Doksan Derecelik Açı apan L şeklindeki Farksızlık Eğrileri: Farksızlık eğrilerinin orijine göre dışbükey olması ve X malı arasında kısmi ikamenin varlığını gösterir. ( U= C.X a. b ) B) Orijine Göre İçbükey Farksızlık Eğrileri: Tüketiciye fayda sağlarken birlikte tüketilmesi zorunlu olan mallar(tamamlayıcı mallar) için çizilen farksızlık eğrileri L şeklinde çizilir. Farksızlık eğrileri L şeklinde olduğunda mallar arasında ikame söz konusu olmaz ve bu durumda marjinal ikame oranı sıfır olur.(mrs=0) (U=min(aX,b) Farksızlık eğrilerinin orijine göre içbükey çizilmesinin nedeni artan marjinal ikame oranının ( artan MSR) varlığından kaynaklanır. E) Pozitif Eğimli Farksızlık Eğrisi Farksızlık eğrilerinin içbükey çizilmesi mallar arasındaki uyumsuzluğu gösterir. Buna göre tüketici X ve mallarını ayrı ayrı tükettiğinde elde ettiği faydayı, malları birlikte tükettiğinde elde edemez. Söz konusu mallara örnek olarak turşu ve künefe örnek verilebilir. Bu durumda tüketicinin en yüksek faydayı sağlaması mallardan sadece bir tanesini tüketmesi ile mümkün olur(köşe çözümü) (U=X ) C) Negatif Eğimli Doğru Şeklindeki Farksızlık Eğrileri: Tüketicinin birlikte tükettiği mallardan birisi kendisine zarar veriyorsa bu tip mallara kötü mal denir. Bu durumda tüketicinin farksızlık eğrisi pozitif eğimlidir. Tüketici tüketerek fayda sağladığı mal ile aynı zamanda faydasını azaltan bir malı (kötü mal) birlikte tüketmek durumundadır. F) Tek Başına Fayda Sağlayan Malın Farksızlık Eğrisi Birbirleri yerine tamamen ikame edilebilen iki mal için farksızlık eğrisi çizildiğinde, bu farksızlık eğrisi düz bir doğrudur. Tam ikame varsa ucuz olan mal tüketilir. Varsayalım ki toz şekerin fiyatı 8 TL, küp şekerin fiyatı 6 TL, Bu iki mal birbirlerinin tam ikamesi ise tüketici sadece mavi kalem tüketir ve E noktasında dengeye gelir. Bu duruma köşe çözümü denir. Bu durumda MRS oranı sabittir. (U=aX+b) X ve gibi iki mal ile karşı karşıya olan bir tüketici bir malı tüketmeyi hiç arzu etmeyebilir. Bu durumda farksızlık eğrisi, tüketicinin faydasız olarak gördüğü ve tüketmek istemediği mal eksenine paralel bir doğru şeklinde olacaktır. Tüketici hiçbir koşulda X malını, malı ile ikame etmek istememektedir. (U=X) 8

10 TÜKETİM TEORİSİ BÜTÇE DOĞRUSU (Bütçe Kısıtı) Tüketicinin veri bütçesi ile satın alabileceği maksimum X ve malı bileşimlerini gösteren doğruya bütçe doğrusu denir. Tüketicinin veri bütçesinin tamamını harcadığı varsayımı altında bütçe doğrusu, Bütçe Denklemi M=P X. X + P. şeklinde yazılır. ORDİNALİST AKLAŞIMA GÖRE TÜKETİCİ DENGESİ (Fayda Maksimizasyonu) Sırasalcı yaklaşıma göre tüketici dengesi yani fayda maksimizasyonu tüketicinin farksızlık eğrisi ile bütçe doğrusunun birbirine teğet olduğu noktadaki mal bileşiminde sağlanır. M Tüketicinin parasal geliri X X malından tüketilen miktar malından tüketilen miktar P x X 1 malının fiyatı P malının fiyatı ukarıdaki şekilde yer alan bütçe doğrusu görüldüğü üzere negatif eğimli bir doğru şeklindedir. Eğrinin eksenleri kestiği noktaları inceleyecek olursak; A noktası tüketicinin tüm geliri ile satın alabileceği malı miktarını, B noktası ise tüketicinin tüm geliri ile satın alabileceği X malı miktarını gösterir. Bununla birlikte tüketicinin geliri arttığında bütçe doğrusu sağa kayarken, tüketici gelirinin azalması bütçe doğrusunun sola kayacaktır. Son olarak bütçe doğrusunun eğimi malların fiyatlarının birbirine oranına eşittir. Diğer bir ifade ile bütçe doğrusunun eğimi ' P x P y + 'dir. Tüketici A ve B gibi noktalarda dengeye gelmek istemez çünkü U 1 farksızlık eğrisinin üzerinde olan bir tüketici, E noktasına gittiğinde daha yüksek bir fayda seviyesini gösteren U 2 farksızlık eğrisine ulaşır. Tüketicinin amacı faydasını maksimize etmek (en çok yapmak) olduğuna göre E noktasında dengeye gelir. Tüketici U 3 farksızlık eğrisine gitmek istese de buna parasal geliri yetmeyeceği için (çünkü bütçe doğrusunun üzerinde) bunu yapamaz. Tüketici dengesini ifade eden bu durum aynı zamanda farksızlık eğrisi ve bütçe kısıtının eğimlerinin birbirine eşit olması anlamına gelir. Daha önce değindiğimiz gibi farksızlık eğrisinin eğimi marjinal ikame oranına (MRS= MU x MU y ) ve bütçe doğrusunun eğimi ise malların fiyatları oranına ' P x P y + eşittir. Bundan dolayı tüketici denge şartı; MU x P x P y P x = MU y P y ya da MU x MU y = olarak ifade edilir. azdığımız formülü sözel olarak ifade edersek tüketici dengesi; mallar için harcanan son liraların malların marjinal faydalarını eşitlemesi durumda gerçekleşir. Şekilde de görüldüğü gibi tüketici dengesi farksızlık eğrisi ile bütçe doğrusunun teğet olduğu E noktasında X e, e mal bileşimi tüketilerek sağlanmaktadır. 9

11 TÜKETİM TEORİSİ TÜKETİCİ DENGESİNİN DEĞİŞMESİ A) FİATLARDAKİ DEĞİŞMELER Gelir ve tercihler değişmezken fiyatlardaki değişmeler tüketici dengesini etkiler. a) X Malı Fiyatının Düşmesi: Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi malının fiyatı sabitken, X malı fiyatının düşmesi sonucunda tüketicinin tüketebileceği X malı miktarı artar ve bütçe doğrusunun eğimi azalır yani bütçe doğrusu yatıklaşır. c) Malı Fiyatının Düşmesi: Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi X malının fiyatı sabitken, malı fiyatının düşmesi sonucunda tüketicinin tüketebileceği malı miktarı artar ve bütçe doğrusunun eğimi artar yani bütçe doğrusu dikleşir. 0 X 0 X b) X Malı Fiyatının Artması: d) Malı Fiyatının Artması : Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi malının fiyatı sabitken, X malı fiyatının artması sonucunda tüketicinin tüketebileceği X malı miktarı azalır ve bütçe doğrusunun eğimi artar yani bütçe doğrusu dikleşir. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi X malının fiyatı sabitken, malı fiyatının artması sonucunda tüketicinin tüketebileceği malı miktarı azalır ve bütçe doğrusunun eğimi azalır yani bütçe doğrusu yatıklaşır. 0 X 0 X 10

12 TÜKETİM TEORİSİ Fiyat-Tüketim Eğrisi Tüketicinin gelir düzeyi ve tercihleri veri iken tükettiği mallardan birinin fiyatının değişmesi durumunda oluşan yeni tüketici denge noktaların geometrik yerine fiyat-tüketim eğrisi denir. Fiyat tüketim eğrisi, mallardan birinin fiyatının düşmesiyle tüketicinin fayda maksimizasyonu sağladığı noktaların oluşturduğu bir eğridir. Dolayısıyla; * Fiyat-tüketim eğrisi üzerindeki her noktada tüketici dengededir yani fayda maksimizasyonunu sağlanmıştır. * Fiyat-tüketim eğrisi üzerindeki her noktada tüketici veri bütçesinin tamamını iki mala harcanmıştır. Not: Fiyat tüketim eğrisi yardımı ile bireysel talep eğrisi elde edilir. B) GELİRİN DEĞİŞMESİ Tüketicinin zevk ve tercihleri ile tükettiği malların fiyatları sabitken, tüketici gelirinin değişmesi bütçe doğrusunun paralel olarak kaymasına neden olur. a) Gelirin Artması 0 X Gelir- Tüketim Eğrisi Tüketicinin geliri değiştikçe oluşan yeni denge noktalarını birleştiren eğriye gelir-tüketim eğrisi denir. Gelir tüketim eğrisi çizilirken dikkat edilmesi gereken nokta, eksenlerde yer alan mallardan en az bir tanesinin normal mal olmasıdır. * Gelir tüketim eğrisinin pozitif çizilmesi eksenlerde yer alan her iki malın da normal mal olduğu anlamına gelir. * Gelir tüketim eğrisinin negatif eğimli olması eksenlerde yer alan mallardan birinin normal mal, diğerinin düşük mal olması anlamına gelir. * Her iki mal da düşük mal ise gelir-tüketim eğrisi çizilemez. Not: Gelir-tüketim eğrisi yardımı ile Engel Eğrisi çizilir. 11

13 ARZ VE TALEP ANALİZİ III. TALEP VE ARZ ANALİZİ 1) TALEP: Tüketicinin çeşitli fiyatlardan satın almak istediği mal ve hizmet miktarına talep adı verilir. Bireysel Talep Şedülü ve Bireysel Talep Eğrisi: Bireysel Talep Şedülü: Tüketicinin farklı fiyat seviyesinde talep edeceği miktarları gösteren tablodur. Fiyat (P) Talep Edilen Miktar (Q) Piyasa Talep Eğrisi Piyasada bulunan bütün tüketicilerin bireysel talep eğrilerinin yatay toplamı piyasa talep eğrisini verir. atay toplama; aynı fiyattan bütün tüketicilerin tükettiği mal miktarlarını toplama işlemidir. Örnek: Q malı için piyasada 3 tüketici olsun. Bunların bireysel talep eğrileri şöyledir: 5 20 br br br. Talep Şedülü br. Talep şedülü ve çizilen talep eğrisine dikkat edilirse herhangi bir malın fiyatı ile talep edilen miktarı arasında ters yönlü bir ilişki mevcuttur. Söz konusu ters yönlü ilişki çizilen talep eğrisinin negatif eğimli olmasına neden olur. Talep Kanunu: Bir malın fiyatı ile talep edilen miktarı arasındaki ters yönlü ilişkiye talep kanunu denir. Talep kanunu bireysel talep eğrisinin negatif çizilmesinin en önemli nedenidir. Piyasa talep eğrisini bulmak için yatay toplama yapacağız. P = 5 Q toplam = = 36 P = 8 Q toplam = = 28 P = 10 Q toplam = = 19 12

14 ARZ VE TALEP ANALİZİ Bireysel Talep Fonksiyonu Bireysel talep fonksiyonu; tüketicinin bir maldan talep ettiği miktar ile onu etkileyen tüm değişkenler arasındaki ilişkiyi tanımlar. Bireysel talep fonksiyonu aşağıdaki gibi gösterilebilir. Q d=f(p,p c,p s,i,z,n,e) Talep fonksiyonunda yer alan sembolleri incelediğimizde; Q d= Talep Miktarı P= Malın kendi fiyatı P c= Tamamlayıcı malın fiyatı P s= İkame malın fiyatı I= Tüketici geliri N=Tüketici sayısı( nüfus) E= Tüketicinin fiyat beklentisi Talep Eğrisindeki Hareketler A) Talep Miktarının Değişmesi (Talep Eğrisi Üzerinde Hareket) Talep eğrisi üzerindeki hareketin tek bir nedeni vardır ve bu neden malın kendi fiyatında meydana gelen değişmedir. andaki şekilde görüldüğü gibi malın fiyatı P 1 iken talep edilen miktar Q 1'dir. Söz konusu malın fiyatı P 2 düzeyine düştüğünde talep edilen miktar Q 2 olmakta ve talep eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına geçilmektedir. Talep Eğrisinin Sağa Kaymasına Neden Olan Faktörler Tamamlayıcı Mal Fiyatının Düşmesi: Daha öncede belirttiğimiz gibi ihtiyaçların giderilmesi için birlikte kullanılan mallara tamamlayıcı mallar denir. Tamamlayıcı mallara örnek olarak otomobil-benzin örneğinden hareket edilirse, talep edilen malın otomobil olduğu kabul edildiğinde, benzin fiyatının düşmesi otomobil talebinin artmasına ve talep eğrisinin bir bütün olarak sağa kaymasına yol açar. İkame Mal Fiyatının Artması: İkame mal; herhangi bir ihtiyacı karşılarken birbiri yerine geçen mallara verilen isimdir. Örneğin çay ve kahve ikame mallardır. Tüketicinin kullandığı esas ürünün çay olduğunu kabul edersek, kahvenin fiyatının artması tüketicinin çay talebini arttırmasına ve talep eğrisinin sağa kaymasına neden olacaktır. Tüketici Gelirinin Değişmesi: Tüketici gelirindeki değişmelerin talep eğrisini nasıl etkileyeceğini incelemeden önce daha önce verilen mal tanımlarından ikisini hatırlamamız gerekir. Normal mal olarak ifade edilen ve gelir arttıkça tüketimi artan mallarda talep eğrisinin sağa kayması gelirin artması sonucunda gerçekleşir. Bununla birlikte, tüketicinin geliri arttıkça talebi azalan mallar vardır ki bu mallara düşük mal adı verilir. Düşük mallarda tanım gereği, talep eğrisinin sağa kayması gelirin azalmasına bağlıdır. Zevk ve Tercihlerin İlgili Mal Lehine Gelişmesi: Tüketicinin kullandığı mal ile ilgili zevk ve tercihlerinin artması söz konusu mal için çizilen talep eğrisinin sağa kaymasına neden olacaktır. Tüketicinin Fiyat Beklentileri: Tüketici kullandığı malın fiyatının gelecekte artacağını bekliyorsa söz konusu mala olan talebini arttırır ve talep eğrisi sağa kayar. B) Talebin Değişmesi Talebin değişmesi; talep eğrisinin bir bütün olarak sağa ya da sola kayması anlamına gelir. Talep eğrisinin sağa kayması söz konusu mal ile ilgili talebin arttığını, talep eğrisinin sola kayması ise mal ile ilgili talebin azaldığını ifade eder. Talep eğrisinin sağa ya da sola kaymasına neden olan faktörler talep fonksiyonunda yer alan ve malın kendi fiyatı dışındaki faktörlerdir. Buna göre tamamlayıcı mal fiyatının, ikame mal fiyatının, gelirin, zevk ve tercihlerin, fiyat beklentilerinin ve tüketici sayısının değişmesi talep eğrisinin sağa ya da sola kaymasına neden olur. Tüketici Sayısının Artması: Herhangi bir malı talep eden tüketicilerin sayısı arttıkça ilgili mal için çizilen talep eğrisi sağa kayar. Örneğin belirli bir dönemde İstanbul'da talep edilen ekmek miktarı Eskişehir'de talep edilen ekmek miktarından daha fazladır. Bu durumun temel nedeni İstanbul'da yaşayan nüfusun (tüketici sayısının), Eskişehir'de yaşayan nüfustan çok daha fazla olmasıdır. Söz konusu faktörlerin tersi durumda hareket etmesi talep eğrisinin sola kaymasına neden olacaktır. 13

15 ARZ VE TALEP ANALİZİ 2) ARZ: Bir üreticinin belli bir dönemde üretmek ve satmak istediği mal miktarına arz denir. Bireysel Arz Fonksiyonu: Bir firmanın bir maldan arz ettiği miktar ile onu etkileyen tüm değişkenler arasındaki ilişkiyi tanımlayan fonksiyondur. Arz Eğrisindeki Hareketler A) Arz Miktarının Değişmesi ( Arz Eğrisi Üzerinde Hareket) Q s = f(p,p y,p g,t g,s g,t,e,n f.h) Bu bağlamda üreticinin bireysel arzını etkileyen unsurlar şunlardır. Ø Malın fiyatı (P) Ø Üretim faktörlerinin fiyatları (P g) Ø Teknolojik gelişme(t) Ø Diğer malların fiyatları(p y) Ø Vergiler (T g) Ø Sübvansiyonlar (S g) Ø Firma beklentileri (E) Ø Firma sayısı (N f) Ø Hava ve iklim koşulları(h) Bireysel Arz Şedülü ve Bireysel Arz Eğrisi Bireysel Arz Şedülü: Firmanın belli bir dönemde arz ettiği mal miktarı ile fiyat arasındaki ilişkinin tablo biçiminde ifade edilmesidir. Malın Fiyatı(P) Arz Edilen Miktar(Q s) Arz eğrisi üzerindeki hareketin tek bir nedeni vardır ve bu neden malın kendi fiyatında meydana gelen değişmedir. andaki şekilde görüldüğü gibi malın fiyatı P 1 iken arz edilen miktar Q 1'dir. Söz konusu malın fiyatı P 2 düzeyine yükseldiğinde arz edilen miktar Q 2 olmakta ve arz eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına geçilmektedir. B) Arzın Değişmesi Arzın değişmesi; arz eğrisinin bir bütün olarak sağa ya da sola kayması anlamına gelir. Arz eğrisinin sağa kayması söz konusu mal ile ilgili arzın arttığını, arz eğrisinin sola kayması ise mal ile ilgili arzın azaldığını ifade eder. Arz eğrisinin sağa ya da sola kaymasına neden olan faktörler arz fonksiyonunda yer alan ve malın kendi fiyatı dışındaki faktörlerdir. Buna göre girdi fiyatının, diğer malların fiyatlarının, sübvansiyonların, vergilerin, teknoloji düzeyinin, üretici beklentilerinin, üretici sayısının, hava koşullarının değişmesi arz eğrisinin sağa ya da sola kaymasına neden olur. Arz Eğrisinin Sağa Kaymasına Neden Olan Faktörler Arz şedülü ve çizilen arz eğrisine dikkat edilirse herhangi bir malın fiyatı ile arz edilen miktarı arasında doğru yönlü bir ilişki mevcuttur. Söz konusu doğru yönlü ilişki çizilen arz eğrisinin pozitif eğimli olmasına neden olur. Arz Kanunu: Bir malın fiyatı ile arz edilen miktarı arasındaki doğru yönlü ilişkiye arz kanunu denir. Arz kanunu bireysel arz eğrisinin pozitif çizilmesinin en önemli nedenidir. Piyasa Arz Eğrisi: Tüm firmaların belli bir dönemde değişik fiyat düzeylerinden üretip satmak istedikleri mal miktarını gösteren eğriye piyasa arz eğrisi denir. Piyasa arz eğrisi firma arz eğrilerinin yatay toplamı olarak elde edilir. Girdi Fiyatlarının Düşmesi: Üreticilerin üretim yaparken kullandığı girdilere, diğer bir ifade ile kullandığı üretim faktörlerine yaptıkları ödemeler üretici firmalar için bir maliyet unsurudur. Bundan dolayı söz konusu maliyet unsurlarının azalması üretici firmaların maliyetlerinin azalmasına yani kârlarının artmasına neden olacaktır. Daha yüksek kâr düzeylerinde firmaların arzları artacak ve arz eğrisi sağa kayacaktır. Diğer Malların Fiyatlarının Düşmesi: Üretici firmanın iki mal ürettiğini varsayarsak, mallardan birinin fiyatı düştüğünde, firma daha yüksek fiyattan satış yaptığı mala olan arzını arttıracaktır. Sübvansiyonların Artması: Devletin üreticiye verdiği destek olan sübvansiyonların artması firmanın kâr marjını yükseltecek ve buna bağlı olarak arz eğrisi sağa kayacaktır. Vergilerin Düşmesi: Firma için bir maliyet unsuru olan vergilerin düşmesi, firmanın kârının artmasına ve bundan dolayı daha çok mal üretmesine neden olacak ve arz eğrisi sağa kayacaktır. 14

16 ARZ VE TALEP ANALİZİ Üretici Sayısının Artması: Bir firmanın ürettiği malı üreten firma sayısının artması, her firmanın daha çok üretim yapmasına neden olur ve arz eğrisi sağa kayar. Tablodaki piyasa dengesi değişimlerin grafiksel analizini aşağıda incelemeniz mümkündür. Firmaların Fiyat Beklentileri: Bir firma ürettiği malın fiyatının gelecekte düşeceğini bekliyorsa, bugünkü yüksek fiyattan daha çok mal üretip satmak ister ve arz eğrisi sağa kayar. Hava Koşullarının İyi Gitmesi: Özellikle tarımsal üretim yapan bir firma için hava koşullarının mevsim normallerine göre gitmesi firmanın üretiminin artmasına neden olur. Söz konusu değişkenler anlattığımızın tersi yönde değişirse arz eğrisi sola kayar. PİASA DENGESİ Bir maldan talep edilen miktarın o maldan arz edilen miktara eşit olduğu duruma piyasa dengesi denir. Dengede oluşan fiyata piyasa denge fiyatı, miktara ise piyasa denge miktarı denir. Arz edilen miktarın talep edilen miktarı aşan kısmına arz fazlası, benzer şekilde talep edilen miktarın arz miktarını aşan kısmına da talep fazlası olarak adlandırılır. PİASA DENGESİNİN DEĞİŞMESİ - DENGEDEKİ DEĞİŞMELER Piyasa dengesini arz ve talepteki değişimler etkilemektedir. Bu değişimler şunlardır. Etkileyen Faktör Arz sabitken, talep artarsa Talep sabitken, arz artarsa Arz ve talep aynı yönde ve aynı miktarda artarsa Arzdaki artış talepteki artıştan daha küçük olursa Arzdaki artış, talepteki artıştan daha fazla olursa Arz azalırken talep aynı oranda artarsa Arz azalırken talep daha fazla artarsa Arz azalırken talep daha az artarsa Sonuç Fiyat ve miktar artar Fiyat düşer, miktar artar Fiyat sabit, miktar artar. Fiyat ve miktarı artar Fiyat düşer, miktar artar. Fiyat artar, miktar sabit kalır. Fiyat ve miktar artar. Fiyat artar, miktar azalır 15

17 ARZ VE TALEP ANALİZİ DEVLETİN PİASAA MÜDAHALESİ A) FİAT KONTROLLERİ Devletin Piyasaya Müdahalesi Taban Fiyat Tavan Fiyat Vergiler Sübvansiyonlar 1. Taban Fiyat Bu durumda devlet üreticileri korumak için, fiyatı denge fiyatının üzerinde belirler ve bu fiyattan daha aşağıda işlem yapılmasına izin vermez. Oluşan bu fiyata fiyat tabanı denir. Piyasa dengeye gelemez ve bir arz fazlası oluşur. Arz fazlası malları devlet kendi satın alabilir. ukarıdaki şekilde görüldüğü gibi tavan fiyat uygulaması sonucunda piyasada talep fazlası meydana gelir. Tavan fiyat uygulaması ile ilgili temel noktalar; Tavan fiyat uygulamasının amacı tüketici korumaktır. Tavan fiyat uygulaması sonucunda kıtlık meydana gelir. Tavan fiyat piyasa fiyatının altında olmalıdır. Piyasa denge fiyatının üzerinde bir tavan fiyat belirse piyasa denge fiyatı geçerli olur. 3. Vergiler Vergi; devletin kamu harcamalarını gerçekleştirebilmek amacıyla halktan zorunlu olarak aldığı paralara verilen isimdir. Vergileri spesifik ve advalorem olmak üzere iki sınıfa ayırmak mümkündür. ukarıdaki şekilde görüldüğü gibi piyasa dengesinin sağlandığı P 1 fiyatının üzerinde bir taban fiyat uygulaması ekonomide arz fazlasına neden olur. Taban fiyat ile ilgili bilinmesi gereken temel noktalar; Taban fiyatta amaç üreticileri korumaktır. Devlet bir malın piyasada işlem göreceği minimum fiyatı belirler. Taban fiyat, piyasa denge fiyatının üzerinde olmalıdır Piyasa denge fiyatının altında bir taban fiyat belirlenirse piyasa denge fiyatı geçerlidir Spesifik Vergi: Malların maddi ölçütleri üzerinden alınan vergidir. Bir malın ağırlığı, hacmi, uzunluğu ya da adeti üzerinden alınan vergiler spesifik vergilerdir. Örnek; motorlu taşıtlar vergisi Advalorem Vergi: Belirli bir gelir ya da parasal büyüklüğün yüzdesi şeklinde alınan vergilerdir. Örnek; gelir ve kurumlar vergisi. 4. Sübvansiyonlar Devletin üreticileri desteklemek amacıyla üreticilerin maliyetlerini azaltmaya yönelik verdiği destektir. B) MİKTAR KONTROLLERİ (Kotalar) 2. Tavan Fiyat Devlet fiyatı denge fiyatının altında belirler ve belirlenen bu fiyatın üzerinde işlem yapılmasına izin vermez. Bu durumda bir talep fazlası ortaya çıkar, sonuçta üretilen mallar talebi karşılamaya yetmez. Bu durumda kuyruklar, karaborsa, karne, kayırılan müşteri, ilk gelen ilk alır gibi sorunlar ortaya çıkar. 1) Üretim Kotası: Devletin üretimi sınırlandırmak ve kontrol altında almak istediği malların üretimine sınırlama getirmesidir.(keten, kenevir.vb) Üretim kotaları sonucunda malı üretebilecek üretici sayısı azalır ve buna bağlı olarak malın fiyatı yükselir, malı üretebilen üreticilerin gelirleri artar, malların kalitesi artar ve söz konusu piyasada kıtlık oluşur. 2) İthalat Kotası: erli endüstriyi korumak amacıyla ithal edilen mal miktarına devlet tarafından sınırlama getirilmesidir. İthalat kotası sonucunda ithal edilen malın fiyatı artar, talep miktarı azalır. 16

18 ARZ VE TALEP ANALİZİ TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ RANTI 1. Tüketici Rantı: Tüketicinin bir malı için ödemeye razı olduğu fiyatla gerçekte ödediği fiyat arasındaki olumlu farka tüketici rantı denir. Örneğin pantolon için 100 TL vermeye razı olan bir tüketici, söz konusu malı 75 liraya alıyorsa, aradaki 25 lira tüketicinin elde ettiği rant olarak nitelendirilir. Q 0 ise piyasa dengesindeki miktardır. Buna göre Q=80-2P fonksiyonunda P yerine piyasa fiyatı olan 30 TL'yi yazarsak, Q 0=20 bulunur. Sorunun ikinci aşamasında bulduğumuz değerleri yerine yazarak elde edilen üçgenin alanını hesaplamamız gerekmektedir. Sorunun cevabı olan bölge şekilde gösterilen taralı bölgedir. Söz konusu üçgenin alanının hesaplayabilmek için dik kenar uzunluklarının çarpımını 2'ye bölmek yeterlidir. ukarıdaki şekilde görünen taralı alan tüketici rantını gösteren alandır. Tüketici rantı grafiksel olarak, denge fiyatının üzerinde ve talep eğrisinin altında kalan alan olarak ifade edilir. Tüketici Rantı ile İlgili Soru Kalıpları: Tüketici rantının hesaplanmasına ilişkin 2 farklı soru kalıbı bulunmaktadır. Örnek 1: Q d= 80-2P şeklinde verilen bir talep fonksiyonunda malın fiyatının 30 TL olması durumunda tüketici rantı kaç TL olur? Buna göre tüketici rantı; 10x20 2 Örnek 2: = 100 dür. Bir malın fiyatı 3 TL iken talep miktarı 10 birim, malın fiyatı 2 TL iken talep miktarı 14 birim oluyorsa tüketici rantındaki değişim kaç birimdir? Cevap: Tüketici rantındaki değişimin sorulduğu bu sorunun çözümü için soruda verilen değerlere göre bir talep eğrisi çizmek ve elde edilen yamuğun alanını hesaplamak yeterlidir. Cevap: Tüketici rantının hesaplanması ile ilgili söz konusu soruyu çözebilmek için rant alanını çizmek ve gerekli değerleri yerine yazmak yeterlidir. Soruda verilen değerlere göre çizilen talep eğrisinde tüketici rantındaki değişme şekilde görülen yamuğun alanına eşittir. Söz konusu yamuk dikkat edilirse bir dikdörtgen ve bir üçgenden oluşmaktadır. Dikdörtgenin alanı kenarları çarpımına eşittir.( 1X10=10) Üçgenin alanı ise dik kenarların çarpımının 2'ye bölünmesiyle bulunur.( 1x4/2=2) ukarıdaki şekilde sorunun çözümünü yapabilmek için bulmamız gereken değerler; P 1,P 0 ve Q 0 değerleridir. Söz konusu yamuğun alanı ise 10+2 =12 'ye eşittir. P 1 fiyatı tüketicinin talep miktarının 0 yapan fiyattır. Buna göre Q= 80-2P fonksiyonunda Q değerini sıfır yapan fiyat düzeyi; 0=80-2P ve 2P=80, P 1= 40 TL bulunur. P 0 fiyatı piyasada geçerli olan fiyat yani 30 TL'dir. 17

19 ARZ VE TALEP ANALİZİ 2. Üretici Rantı Üreticinin bir malı satmaya razı olduğu fiyat ile malı gerçekte sattığı fiyat arasındaki olumlu farktır. Örneğin bir firma malı 100 TL'ye satmayı planlarken, söz konusu malı 120 TL'ye satarsa söz konusu firma 20 TL üretici rantı elde etmiş olur. ukarıdaki şekilde görünen taralı alan üretici rantını gösteren alandır. Üretici rantı grafiksel olarak, denge fiyatının altında ve arz eğrisinin üzerinde kalan alan olarak ifade edilir. 18

20 ESNEKLİK IV. ARZ VE TALEP ESNEKLİKLERİ 1) TALEBİN FİAT ESNEKLİĞİ Bir malın fiyatı %1 değiştiğinde talep edilen miktardaki yüzdesel değişime talebin fiyat esnekliği denir. Esneklik fiyat değişimlerine karşı duyarlılığın bir ölçütüdür. Talep esnekliği formül olarak; Talep edilen mal miktarındaki % değişim E d = Mal fiyatındaki % değişim Q 2 Q 1 Q = 1 P 2 P 1 P 1 Şeklinde ifade edilir. Talebin Fiyat Esnekliği Türleri a) Nokta Esneklik: Talep eğrisi üzerindeki bir noktanın esnekliğinin hesaplanmasıdır. Nokta esneklik formülü normal esneklik formülü ile aynıdır. b) ay Esnekliği: Talep eğrisi üzerindeki iki nokta arası için hesaplanan esneklik formülüdür. ay esnekliğinin formülü; Doğrusal Talep Eğrisi ve Esneklik P. E = E >1 E=1.. 0<E<1 0 P 0 ukarıdaki şekilde görüldüğü gibi doğrusal bir talep eğrisi üzerinde esneklik değerleri farklılık göstermektedir. Talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktada esneklik değeri sonsuzken, talep eğrisinin miktar eksenini kestiği noktada esneklik değeri sıfırdır. Talep eğrisinin tam orta noktasında talep esnekliği değeri 1'e eşittir. Esnekliğin 1 olduğu nokta ile sonsuz olduğu nokta arasında esneklik 1'den büyük, esnekliğin 1 olduğu nokta ile 0 olduğu nokta arasında esneklik değeri 1'den küçüktür. E ay = Q 2 Q 1 Q 2 + Q 1 P 2 P 1 P 2 + P 1 şeklinde ifade edilir. Esnekliğin orumlanması Talebin fiyat esnekliği talep kanunundan dolayı negatif çıkmak zorundadır. Bununla birlikte yorumlama yapılırken söz konusu değer pozitif kabul edilir. E=0 0<E<1 E=1 E>1 E= Tam inelastik Sonsuz İnelastik talep Esnek esnek talep Birim (Hiç talep talep (esnek esnek esnek (elastik (tam olmayan talep olmayan talep) esnek talep) talep talep) % Q % P = 0 ( Q=0) 0 < % Q % P < 1 ( Q< P) % Q % P = 1 ( Q= P) % Q % P > 1 ( Q> P) % Q % P = ( P=0) Q Q Q Q Q QQ Özel Talep Fonksiyonu ve Esneklik Q=a.P -b şeklinde verilen sabit terimi olmayan talep fonksiyonunda esneklik değeri sabittir ve "b" ifadesine eşittir. Örneğin Q=4P -2 talep fonksiyonunda esneklik değeri 2'ye eşittir. Talebin Fiyat Esnekliği ve Toplam Hasılat Arasındaki İlişki Toplam hasılat(tr); herhangi bir malın satışı sırasında satıcının elde ettiği ciroyu temsil eder ve toplam hasılat satış fiyatı ile satış miktarının çarpımına eşittir. (TR=PxQ) Fiyat değişimleri sonucunda toplam hasılatın nasıl değişeceği ise esneklik değerlerine bağlı olarak değişir. Söz konusu değişim aşağıdaki tablodaki gibidir. Fiyatlar (P) Fiyat ükselirse Fiyat Düşerse E < 1 (Esnek Olmayan) Toplam Hasılat Artar. Toplam Hasılat Azalır. E > 1 (Esnek olan) Toplam Hasılat Azalır. Toplam Hasılat Artar. E = 1 (Birim esnek) Toplam Hasılat Değişmez. Toplam Hasılat Değişmez. Tabloya dikkat edecek olursak; esneklik değeri 1'den küçük olduğunda fiyat değişimi ile TR doğru yönlü hareket etmekte, esneklik değeri 1'den büyük olduğunda ise fiyat ile TR ters yönlü hareket etmektedir. Esneklik değerinin 1'e eşit olması durumunda ise fiyat artış ya da azalışları TR'nin değişmesine neden olmamaktadır. 19

21 ESNEKLİK Ürün için ikame edilebilirliğin derecesi: Bir mal veya hizmetin fiyat esnekliğini etkileyen en önemli faktörlerden birisi bu mal ile diğer mallar arasındaki ikamenin derecesidir. İkamenin derecesini aynı tüketici isteklerinin daha az veya daha fazla düzeyde bir ürün yerine başka ürün veya ürünlerin kullanılması belirleyecektir. Söz konusu ikame ilişkisi güçlü ise bu tür mal ve hizmetler için talep daha esnek olacaktır. Ürünün tüketici bütçelerindeki önemi: Bir mal veya hizmet için tüketicinin bütçesinden ayrılan oran bu ürünün esnekliğini belirleyen bir başka önemli faktördür. Tüketici bütçesinde çok küçük bir oran oluşturan ürünler, bütçeye nispeten yüksek oran oluşturan ürünlere göre daha düşük esnekliğe sahiptir. ukarıdaki şekilde görüldüğü gibi fiyat-tüketim eğrisinin alternatif durumlarında talep esnekliği farklı değerler alır. Buna göre; FTE yatay eksene paralel iken esneklik değeri 1'e eşittir. FTE pozitif eğimli iken esneklik değeri 1'den küçüktür. FTE negatif eğimli iken esneklik değeri 1'den büyüktür. FTE yatay eksene dik iken esneklik değeri 0'a eşittir. Doğrusal Talep Fonksiyonu ve Esnekliğin Hesaplanması Q=a-bP şeklinde verilen doğrusal talep fonksiyonunda esneklik; E = bx P Q formülü ile hesaplanır Vergi ansıması Ve Talebin Fiyat Esnekliği Vergi yansıması: Vergiyi ödeyen mükellefin, bunun bir kısmını veya tamamını fiyat mekanizması ile diğer kişilere aktarmasıdır. Verginin üretici ve tüketici tarafından hangi miktarda yüklenileceğini arz ve talep eğrilerinin esneklikleri belirler. Vergi yansıması ile ilgili genel kural şudur; esnekliği küçük olan vergiyi öder. Talep Esnekliğinin Arz esnekliğinde küçük olması durumunda Talep esnekliğinin 0 olması durumunda Talep esnekliğinin olması durumunda Arz esnekliğinin olması durumunda Verginin büyük kısmını tüketici, küçük kısmını ise üretici öder. Vergi yükünün tümünü tüketici öder. Vergi yükünü tümünü üretici öder. Vergi yükünün tümünü tüketici öder. TALEP ESNEKLİĞİNİ ETKİLEEN FAKTÖRLER Ürün için ikame edilebilirliğin derecesi Ürünün tüketici bütçelerindeki önemi Fiyat değişmelerinin geçici ve sürekli olması Malın tatmin ettiği ihtiyacın niteliği (Zorunlu ve lüks mal) Fiyat değişmelerinin geçici ve sürekli olması: Fiyattaki bir değişmenin geçici olduğu biliniyorsa talebin fiyat esnekliği yüksek olacaktır. Diğer bir yandan fiyattaki söz konusu değişim uzun dönemli olduğunda ise fiyat esnekliği düşük olacaktır. Malın tatmin ettiği ihtiyacın niteliği (Zorunlu ve lüks mal): Bir malın karşılaştığı ihtiyaç zorunlu ve yaşamsal ise yani bu ihtiyacın karşılanmasını ertelemek çok güç veya mümkün olmuyorsa talep esnekliği düşük olacaktır. Örneğin lüks mallar esnek talebe sahiptir. Eğer fiyat çok yükselirse tüketiciler bundan vazgeçebilir. Kısa ve uzun dönemde esneklik: Kısa dönem insanların tüm düzenlemeleri yapamadan ya da alışkanlıklarını yitirmeden önceki bir zaman dilimidir. Uzun dönem ise insanların alışkanlıklarını değiştirebildiği ya da tüm ayarlamaları yapabildiği bir dönemdir. Uzun dönemde talebin fiyat esnekliği kısa döneme nispeten daha yüksektir. 2) ÇAPRAZ TALEP ESNEKLİĞİ Diğer bir malın (ikame ya da tamamlayıcı) fiyatının değişmesi, söz konusu malın talep miktarını ne kadar etkileyeceğinin bir ölçüsüdür. Talep edilen mal miktarındaki % değişim E ç = Diğer malın fiyatındaki % değişim Q 2 Q 1 Q = 1 P 2 P 1 P 1 Çapraz talep esnekliği mallar arasındaki ilişkinin derecesi hakkında bilgi verir. Çapraz talep esnekliği negatif olan mallar tamamlayıcı mallardır. Çapraz talep esnekliği pozitif olan mallar ikame mallardır. Çapraz talep esnekliği 0 olan mallar ilgisiz mallardır. 20

22 ESNEKLİK 3) TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ Tüketicinin tükettiği bir maldan talep ettiği miktarın gelirdeki değişmelere olan duyarlılığına talebin gelir esnekliği denir. Talebin gelir esnekliği bir maldan talep edilen miktardaki yüzde değişmenin gelirdeki yüzde değişmeye oranı şeklinde hesaplanır. Şekillerde görüldüğü gibi normal bir mal için çizilen Engel Eğrisi pozitif eğimli ve miktar eksenine doğru kıvrılıyorsa mal lüks mal, çizilen eğri gelir eksenine doğru kıvrılıyorsa mal zorunlu maldır. c) Doğrusal Engel Eğrileri ve Esneklik E g = Talep edilen mal miktarındaki % değişim Gelirdeki % değişim = Q 2 Q 1 Q 1 G 2 G 1 G 1 Gelir esnekliği değerine bakılarak ilgili malın düşük ya da normal mal olduğu yorumlanır. Buna göre; Gelir esnekliği negatif ise mal düşük maldır. Gelir esnekliği pozitif ise mal normal maldır. Gelir esnekliği 0 ile 1 arasındaki ise mal zorunlu maldır. Gelir esnekliği 1'den büyük ise mal lüks maldır. Talebin Gelir Esnekliği ve Engel Eğrisi Engel Eğrisi, gelir tüketim eğrisinden hareketle elde edilen ve gelir esnekliğini grafiksel olarak gösteren eğridir. a) Normal Mal ve Düşük Mal 4) ARZ ESNEKLİĞİ Bir maldan arz edilen miktarın o malın fiyatındaki değişmelere olan duyarlılığına arzın fiyat esnekliği ya da kısaca arz esnekliği denir. Arz esnekliği bir maldan arz edilen miktardaki yüzde değişmenin o malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı şeklinde hesaplanır. ukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi normal mal söz konusu iken gelir arttıkça talep miktarı arttığından dolayı Engel Eğrisi pozitif eğimli, düşük mal söz konusu olduğunda ise gelir arttıkça talep azalacağı için Engel Eğrisi negatif eğimli olacaktır. b) Lüks ve Zorunlu Mal E s = Q 2 Q 1 Arz edilen mal miktarındaki % değişim Q = 1 Mal fiyatındaki % değişim P 2 P 1 P 1 ARZ ESNEKLİĞİNİ ETKİLEEN FAKTÖRLER Firmaların giderlerini üretime ayarlayabilme derecesidir. Firmaların geleceğe ilişkin beklentisidir. Arz esnekliğini etkileyen en önemli faktör firmaların giderlerini üretime ayarlayabilme derecesidir. Üretim dönemleri de arz esnekliğini etkiler. Örneğin, kısa dönemde arz esnekliği düşüktür. Çünkü firmalar sadece bazı girdilerini üretimi arttırmak için değiştirebilirler. Uzun dönemde ise arz esnektir. Çünkü firmalar tüm girdilerini değiştirme olanağına sahiptir. 21

23 Arz esnekliğini etkileyen bir diğer faktör ise firmaların geleceğe ilişkin beklentisidir. Eğer fiyat değişikliğinin geçici olduğu bekleniyorsa üretici için üretimi önemli ölçüde arttırmak yarar sağlamaz. Dolayısıyla arz esnekliği düşük olur. Ancak bekleyişin uzun süreceği yönünde olması durumunda arz daha esnek olacaktır. ESNEKLİK ARZ ESNEKLİĞİNİN GÖSTERİMİ Arz Fonksiyonu ve Esneklik Q s=a+bq arz fonksiyonunda arz esnekliğini bulabilmek için fonksiyonda yer alan P ve Q değerlerine sırası ile sıfır değeri verilir ve anlamlı olan rakama bakılarak esneklik yorumlanır. Örnek: Q s= 20+2P arz fonksiyonunda arz esnekliği bulunurken; Q= 0 için P=-10 olur. P=0 için Q=20 olur. Buna göre anlamlı olan rakam Q= 20 dir ve bundan dolayı arz fonksiyonu miktar ekseninden başlar yani arz esnekliği 1'den küçüktür. Bolluk Paradoksu King Kanunu: Kısaca bol ürün düşük gelir şeklinde ifade edilen King Kanunu, tarımsal ürünlerin arz ve talep esnekliklerinin gösterdiği özellikle açıklanır. Teoreme göre tarımsal ürünlerin arz ve talebi esnek değildir. 22

24 ÜRETİM TEORİSİ V. ÜRETİM TEORİSİ Üretim: Emek, sermaye, girişimci ve doğal kaynak faktörlerinin mal ve hizmete dönüştürülmesi faaliyetine verilen isimdir. Üretim Fonksiyonu: Belirli bir dönemde elde edilen toplam ürünle söz konusu ürünü gerçekleştirmek için kullanılan girdiler arasında fiziki ve matematiksel ilişkiyi gösteren fonksiyondur. Q = f (K,L) üretim fonksiyonu ÜRETİM DÖNEMLERİ Çok kısa dönem, kısa dönem ve uzun dönem olmak üzere üç üretim dönemi vardır. a. Çok Kısa Dönem Hiçbir üretim faktörünün miktarının değiştirilemediği dönemdir. "Pazar" ya da "Piyasa Dönemi" de denir. Bu dönemde arz esnekliği sıfırdır. b. Kısa Dönem Çıktı Sermaye Emek Girdiler (üretim faktörü) Girdi (input) üretim için gerekli en temel bileşendir. Girdiler fiziksel ölçü birimleriyle ifade edilir. Çıktılar da fiziksel ölçü birimleriyle ifade edildiğine göre üretim fonksiyonu reel bir analizdir. (Parasal değil) Girdi Üreticinin sadece bir faktörün miktarının (genellikle emeğin) değiştirilebildiği dönemdir. Bu dönemde arz esnekliği birden küçüktür. Kısa dönemde miktarı değiştirilebilen faktörlere değişken faktör, miktarı değiştirilemeyen faktörlere de sabit faktör denir. c. Uzun Dönem: Tüm girdilerin miktarlarının değiştirilebildiği dönemdir. Kısaca, bu dönemde tüm girdilerin miktarları değişkendir. Bu dönemde arz esnekliği birden büyüktür. 1) KISA DÖNEM ÜRETİM TEORİSİ (VERİMLİLİK ANALİZİ) Sabit Girdi İktisatta kısa dönemde miktarı değiştirilemeyen girdilere sabit girdi denir. Değişken Girdi İktisatta emek kısa dönemde değiştirilebilir. Bu yüzden emek değişken girdidir. Uzun dönemde hem emek hem de sermaye değiştirilebilir bu yüzden uzun dönemde her ikisi de değişken * Üretim teorisinde kısa dönem uzun dönem ayrımı sabit girdinin olup olmamasına göre yapılır. Kısa dönemde değiştirilemeyen girdiler mevcuttur ve bu durum kısa dönemi belirler. Uzun dönemde ise hiç sabit girdi yoktur bütün girdiler değiştirilebilir. Kısa dönem üretim teorisinde basitliğin sağlaması için üretimin sadece emek ve sermaye ile yapıldığı, bununla birlikte sabit faktör olan sermaye miktarının değişmediği göz önüne alınır. Diğer bir ifade ile üretimin sadece emek (L) ile yapıldığı analiz kısa dönem üretim analizidir. Buna göre kısa dönem üretim fonksiyonu; Q=f(L) şeklinde ifade edilir. Kısa Dönem Üretim Analizinde Kullanılan Değişkenler: a) Toplam Fiziki Ürün (TP): Değişken girdi miktarına bağlı olarak elde edilen ürün miktarıdır. b) Ortalama Fiziki Ürün (AP): Değişken girdi başına yani işgücü başına düşen üretim miktarıdır. Ortalama fiziki ürün toplam ürünün emek miktarına bölünmesiyle bulunur. AP = TP L c) Marjinal Fiziki Ürün (MP): Değişken girdi miktarı bir birim arttırıldığında toplam ürün miktarında meydana gelecek değişmedir. Son birim emeğin (işçinin) üretimde meydana getirdiği değişmedir. Marjinal fiziki ürün formülü; MP = TP şeklinde ifade edilir. L Not: Marjinal ürün aynı zamanda toplam ürünün 1. türevine eşittir. 23

25 ÜRETİM TEORİSİ Kısa Dönem Üretim Şedülü ve TP,AP,MP Eğrileri a)üretim Şedülü L TP AP MP TP TP Maksimum C B TP A L AP ukarıdaki üretim şedülünden hareketle aşağıdaki sonuçlara ulaşabiliriz. Toplam ürün(tp) 8. işçiye kadar artmakta ve daha sonra azalmaktadır. TP'nin artış hızı değişkendir. Buna göre 4. işçiye kadar TP artarak artarken, 4 ile 8. işçi arasında TP azalarak artmaktadır. 8. işçiden sonra MP negatif olmaktadır. Ortalama ürün(ap) ve marjinal ürün(mp) emek miktarı arttıkça önce artmakta sonra azalmaktadır. b)tp,ap ve MP Eğrileri Tabloda görülen üretim şedülüne göre çizilecek TP,AP ve MP eğrileri yandaki gibi olacaktır 0 3 İşçi 4 İşçi 8 İşçi ukarıdaki şekillere göre kısa dönem değişkenlerin birbirleriyle olan ilişkilerine yönelik aşağıdaki yorumlar yapılabilir. TP artarak artarken( 0 ile A arasında), MP artar. TP'nin bükülme noktasında(b), MP maksimumdur. TP azalarak artarken(a ile C arasında) MP azalır ve pozitiftir. TP maksimumken(c noktası) MP sıfırdır. TP azalırken( C'den sonra) MP azalır ve negatiftir. MP>AP iken AP artar. MP<AP iken AP azalır. MP=AP iken AP maksimumdur. (B noktası) AP MP L Azalan Verimler asası Teknoloji ve diğer girdi düzeyi sabitken bir girdinin miktarı arttıkça toplam ürünün önce artan daha sonra azalan hızla artmasına azalan verimler kanunu denir. Bu aynı zamanda değişken girdinin marjinal ürününün önce artmasını ve belli bir noktadan sonra azalmasını yani üretime katılan her işçinin önce bir önceki işçiden daha fazla üretim gerçekleştirdiğini ancak sonra bir öncekinden daha az üretim gerçekleştirdiğini ifade eder. 24

26 25 İKTİSAT ÜRETİM TEORİSİ ÜRETİM BÖLGELERİ VE ÜRETİM KARARI TP L AP L TP AP MP TP Maksimum A B C I.BÖLG E II III.BÖLGE TP L AP L TP AP MP TP Maksimum A B C 0 0 I.BÖLG E II.BÖLG E III.BÖLGE TP L AP L TP AP MP TP Maksimum A B C 0 0 I.BÖLG E II.BÖL GE III.BÖLGE

27 ÜRETİM TEORİSİ DÖNEM ÜRETİM ANALİZİ (Eş Ürün Analizi) Uzun dönemde üretim yapan bir firma için üretimde kullanılan tüm girdiler değişkendir. Dolayısıyla uzun dönemde emek ve sermaye girdisi kullanarak üretim gerçekleştirecek bir firmanın üretim fonksiyonu Q = f(l, K) şeklinde olacaktır. Uzun dönem üretim analizinde kullanılan değişkenler eş ürün eğrisi ve eş maliyet doğrusudur. A) Eş Ürün Eğrileri Üretimde iki girdinin kullanıldığı ve bu girdilerin birbirlerini ikame edebilmeleri varsayımı altında, üreticiye aynı üretim düzeyini sağlayan çeşitli girdi bileşimlerinin geometrik yerine eş-ürün eğrisi denir. K K 0 DK A Eş ürün eğrisi B Q = f(l,k) B) Eş Maliyet Doğrusu Üretimde kullanılan girdilerden sermayenin geliri faiz, emeğin geliri ise ücrettir. a da diğer bir bakış açısıyla sermayenin üreticiye maliyeti faiz, emeğin üreticiye maliyeti ise ödenen ücretlerdir. Burada sermayenin fiyatının faiz oranı, emeğin fiyatının ise ücret seviyesi olduğu söylenebilir. K r (faiz) ya da P K L w (ücret) ya da P L M üreticinin parasal olanağı Sembollerden r faizi ya da aynı şeyi anlatmakta olan P K ise sermayenin fiyatını göstermektedir. W ücreti aynı anlamla P L ise emeğin fiyatını göstermektedir. r.k + w.l = M Eş maliyet doğrusu Sermayeye Ödenen toplam para Emeğe ödenen toplam para Bir üretici elindeki bütün parasal imkanları kullanmak üzere satın alabileceği çeşitli girdi miktarları bileşimini gösteren doğruya eş-maliyet doğrusu denir. L 0 DL L 1 L ukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi firma farklı girdi bileşimleri kullanarak A noktasından B noktasına geçtiğinde aynı çıktı düzeyini korumaktadır. Bu iki nokta arasındaki hareketle firma sermaye faktöründen DK kadar vazgeçmekle birlikte fiziki verim kaybına uğramaktadır. Ancak bunu emek faktörünü DL kadar daha fazla kullanarak karşılamaktadır. Eş Ürün Eğrilerinin Özellikleri Eğri üzerindeki her noktada çıktı düzeyi aynıdır. Orijinden uzaklaşan eğri daha yüksek üretimi gösterir. Eğriler birbirlerini ve eksenleri kesmezler. Eğriler negatif eğimlidir. Bunun nedeni marjinal teknik ikame oranıdır. (MRTS) Eğriler azalan marjinal teknik ikame oranı prensibi gereği orijine göre dışbükeydir. Bunun nedeni azalan marjinal teknik ikame oranıdır. (azalan MRTS) Marjinal Teknik İkame Oranı(MRTS) Aynı eş ürün eğrisi üzerinde faktörlerden birinden bir birim daha fazla kullanılması karşılığında diğer faktörden vazgeçilmesi gereken miktara marjinal teknik ikame oranı (MRTS) denir. MRTS aynı zamanda eş ürün eğrisinin eğimini gösterir ve formül olarak; ukarıda A noktasında hiç emek satın alınmamakta, bütün para ile sermaye satın alınmaktadır. B noktasında ise sadece emek satın alınmaktadır. A ve B arasında yani eş-maliyet doğrusu üzerinde her iki girdiden de çeşitli miktarlarda satın alınabilmektedir. Burada üreticinin gelirinin (M) sabit olduğu düşünülmektedir. A noktasında alınabilecek en fazla K miktarı: M Kmax = P K B noktasında alınabilecek en fazla L miktarı M Lmax = P L Eş maliyet doğrusunun eğimi DK Kullanımından vazgeçilen sermaye miktarı MRTS L,K= - = DL Kullanımı arttırılan emek miktarı şekilden ifade edilir. karşı kenar M/P tan α= K = eğim = = komşu kenar M/P L -P P K L 26

28 ÜRETİM TEORİSİ Üretici Dengesi Üretim teorisinde denge noktası optimal girdi bileşimini anlatmaktadır. ani üreticinin belirli olan parası ile ne miktarda K ve L alınmalıdır ki çıktı seviyesi maksimize edilebilsin. Bu durumu sağlayan koşul eş-ürün eğrisi ile eş maliyet doğrusunun teğet olması yani eğimlerinin eşit olmasıdır. K Örnek: Girdiler (K ve L) Ürün (Q) Artış Oranı Artış Oranı %15 %15 ölçeğe göre sabit getiri %20 %10 ölçeğe göre azalan getiri %10 %17 ölçeğe göre artan getiri K* E Q=200 Q=150 Q=100 İKAME ESNEKLİĞİ Eş ürün eğrisi üzerinde bir girdi bileşiminden diğerine geçildiğinde marjinal teknik ikame haddi değişir, buna bağlı olarak sermaye-emek (K/ L) katsayısı da değişir. Sermaye emek katsayısındaki değişmenin marjinal teknik ikame haddine (MRTS) ikame esnekliği denir. O L* L K/Loranındaki % sel değişme k = MRTS'deki % sel değişme Üretici K * kadar sermaye, L * kadar emek girdisi kullanarak optimum girdi kullanımını sağlamış olur. Bunun sonucunda Q=150 birim kadar çıktı üretmiş olur. Bu eldeki para ile üretilebilecek maksimum üretim düzeyidir. Daha yüksek bir üretim seviyesine mesela Q=200 birim gibi bir üretim seviyesine (eş ürün eğrisine) üreticinin parasal olanağı yetmez. dk MPL Eş-ürün eğrisinin eğimi= MRTS= - dl MP = - K -PL P Eş maliyet doğrusunun eğimi= K Eğimleri eşitlersek ve her iki taraftan eksileri kaldırırsak (her terimi ile çarparsak) dk MP P dl MP P L - = = K ÖLÇEĞE GÖRE GETİRİ L K denge koşulu Uzun dönemde firma üretimde kullandığı tüm girdileri değiştirerek üretim düzeyini değiştirebilir. Firma tüm girdilerini aynı oranda değiştirdiğinde aslında üretim ölçeğini değiştirmiş olur. Dolayısıyla uzun dönemde firmanın kullandığı girdi miktarındaki artışın üretim üzerine etkisi ölçeğe göre getiri kavramı ile ifade edilir. Ölçeğe göre artan getiri Ölçeğe göre sabit getiri Ölçeğe göre azalan getiri Girdi (K ve L nin) miktarının 2 katına çıkarılması durumunda çıktı seviyesi 2 kattan daha fazla artıyorsa ölçeğe göre artan getiri var demektir. Girdiler 2 kat arttırıldığında çıktı miktarı (Q) da 2 kat artıyorsa ölçeğe göre sabit getiri vardır. Girdiler 2 kat arttırıldığında çıktı 2 kattan az artıyorsa ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur. İkame esnekliği katsayısı Passus katsayısı olarak da bilinir, bu katsayı girdilerin birbirleri ile ikame etmenin kolaylığını ölçer. Bu katsayı, her zaman pozitiftir. Değeri ne kadar büyükse ikame o kadar kolaylaşır. ÇEŞİTLİ ÜRETİM FONKSİONLARI K 1) Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonu En çok kullanılan ve bilinen üretim fonksiyonudur. Q=A.K a.l b şeklinde ifade edilir. Girdiler arasında ikame ilişkisi vardır. İkame esneklik katsayısı (k), her zaman 1 e eşittir. Azalan MRTS söz konusudur. Ölçeğe göre getiri a+b parametrelerinin toplam değerlerine göre yorumlanır. Buna göre; Q 1 Q 2 Q 3 a+b>1 ise ölçeğe göre artan getiri a+b<1 ise ölçeğe göre azalan getiri a+b=1 ise ölçeğe göre sabit getiri vardır. L 27

29 ÜRETİM TEORİSİ 2) Leontief Üretim Fonksiyonu K K Q L L Girdiler arasında tam tamamlayıcılık ilişkisi vardır. Q=min(aK,bL) şeklinde ifade edilir. Ölçeğe göre sabit getiri vardır. k=0'dır -MRTS=0'dır. 3) Doğrusal Üretim Fonksiyonu K L - Girdiler arasında mükemmel ikame ilişkisi vardır. - Q=aK+bL şeklinde ifade edilir. - Ölçeğe göre sabit getiri vardır. - İkame esneklik katsayısı sonsuza eşittir. - MRTS sabit bir katsayıdır. 4) Sabit İkame Esneklikli Üretim Fonksiyonu (CES üretim fonksiyonu) CES üretim fonksiyonu gösterim olarak; Q= (L p + K p ) E P şeklinde ifade edilir. Bu fonksiyonda "a" parametresi ölçeğe göre getiriyi verir. Buna göre; E>1 ise ölçeğe göre artan getiri E<1 ise ölçeğe göre azalan getiri E=1 ise ölçeğe göre sabit getiri söz konusudur. Bunun dışında CES tipi üretim fonksiyonlarında ikame esnekliği değeri k = 1 değerine eşittir. Dolayısıyla a 1Da parametresinin alacağı değer fonksiyonun ikame esnekliğini belirlemektedir. a=1 için k= olur a=0 için k=0 olur a=0 için k=1 olur 28

30 MALİET TEORİSİ VI. MALİET TEORİSİ KISA VE UZUN DÖNEM MALİETLER ÖLÇEK EKONOMİSİ Kar maksimizasyonu hedefleyen bir firma kendisine en yüksek karı sağlayacak üretim düzeyini belirlerken üretim maliyetlerini göz önüne almak zorundadır. Bu bağlamda öncelikle bir firma için açık maliyet, örtük maliyet, muhasebe karı ve iktisadi kar tanımlamalarını yapmakta fayda görüyoruz. Daha sonra firma için maliyetler kısa ve uzun dönem için analiz edilecektir. b) Toplam Değişken Maliyetler (TVC): Üretim miktarına bağlı olarak değişen maliyetlerdir. Üretim miktarı sıfırken toplam değişken maliyetler de sıfır olacağı için grafik orijinden başlamaktadır. Eğri, kısa dönemde azalan verimler yasası gereği önce azalarak artan ancak sonra artarak artan bir şekildedir. TVC TVC Açık maliyet: Firmaların kullandıkları üretim faktörlerine fiilen yaptığı ödemelerdir. (İşçi ücretleri, enerji giderleri, bina kirası gibi) Aynı zamanda muhasebe maliyetidir. Örtük maliyet: Fiilen bir ödemeyi gerektirmeyen, üretim faktörlerinin alternatif kullanım alanlarının olmasından kaynaklanan maliyettir. Aynı zamanda fırsat maliyetidir. Q Muhasebe kârı: Toplam hasılat Açık maliyet Ekonomik kâr: Toplam hasılat (Açık maliyet + Örtük maliyet) Faaliyet Karı = Toplam Hasılat Toplam Değişken Maliyet Faaliyet karı bir firmanın üretim yapıp yapmamaya karar verebilmesi için dikkate aldığı kar unsurudur. Bir firma için, Toplam Hasılat < Toplam Değişken Maliyet firma üretim yapmayacaktır. Toplam Hasılat = Toplam Değişken Maliyet firma kapanma noktasındadır. Toplam Hasılat > Toplam Değişken Maliyet firma değişken maliyetlerini karşılamıştır ve üretime devam edecektir. c) Toplam Maliyet (TC): Sabit maliyetler ile değişken maliyetlerin toplamından oluşur. Sabit maliyet üretimden bağımsız olduğu için eğri, kısa dönemde azalan verimler yasası gereği önce azalarak artan ancak sonra artarak artan bir şekildedir. A. KISA DÖNEM MALİETLER 1)Toplam Maliyetler a) Toplam Sabit Maliyetler (TFC): Üretim düzeyinden bağımsız maliyetlerdir. ani üretim miktarı sıfır olsa bile firmanın katlanmak zorunda kaldığı maliyetlerdir. Bir maliyetin sabit maliyet olup olmadığına karar vermek için bu maliyetin üretim için yapılıp yapılmadığına bakılır. ani üretime katılmayan maliyetler sabit maliyetlerdir. Örnek: Firmanın bekçi maliyetleri, binalarının kirası vs. 2) Ortalama Maliyetler ve Marjinal Maliyet a) Ortalama Sabit Maliyetler (AFC) Bir birim çıktı başına düşen sabit maliyeti gösterir. AFC TFC TFC AFC = Q TFC Q Q TFC sabit iken Q sürekli artarsa AFC de sürekli küçülür ve sıfıra yaklaşır. 29

31 MALİET TEORİSİ b) Ortalama Değişken Maliyetler (AVC) Bir birim çıktı başına düşen değişken maliyeti gösterir. Eğrinin U şeklinde olmasının nedeni kısa dönemde azalan verimler yasasının geçerli olmasıdır. C C MC = TC Q şekilde ifade edilir. e) AC,AVC,MC Eğrileri Arasındaki İlişki AC MC AVC MC AC AVC c) Ortalama Toplam Maliyet (AC) Bir birim çıktı başına düşen toplam maliyeti gösterir. Eğrinin U şeklinde olmasının nedeni kısa dönemde azalan verimler yasasının geçerli olmasıdır. AC AC AC AC AVC AVC TVC AVC = Q TC TFC + TVC TFC TVC AC = = = + = AFC + AVC Q Q Q Q Q Q ukarıdaki şekle dikkat edilirse; ACmin AVCmin MC eğrisi AC ve AVC eğrilerini minimum noktalarda kesen bir eğridir. MC eğrisinin AVC eğrisinin altında olduğu bölgede AVC eğrisi azalırken, MC eğrisi azalabilir,minimum olabilir veya artabilir. MC eğrisi AC eğrisinin altında iken AC eğrisi azalır, MC eğrisi azalır,artar veya minimumdur. AC eğrisi artarken AVC ve MC eğrileri artar. AVC eğrisi artarken MC eğrisi artar, AC eğrisi azalır,artar ya da minimumdur. MC eğrisi azalırken AC ve AVC eğrileri azalır. KAPASİTE SORUNU Kapasite ile ilgili önemli kavramlar aşağıda verilmiştir. LRAC A B C LRAC MCmin Q AC = AFC + AVC Dikkat edilirse AC nin minimum noktası, AVC nin minimum noktasının sağında olmalıdır. Bunun dışında AC eğrisi ile AVC eğrileri birbirine yaklaşan eğrilerdir. Bunun temel nedeni üretim arttıkça AFC 'nin azalmasıdır A T. A. M. d) Marjinal Maliyetler (MC) Q MC MC Tam Kapasite: Ortalama maliyetin minimum olduğu noktadır. Atıl Kapasite(Eksik Kapasite): Tam kapasitedeki üretim miktarının altında üretim sürdürülmesi durumudur. Aşırı Kapasite: Tam kapasite üretim miktarının üstünde üretim sürdürülmesi durumudur. Maksimum Kapasite: Firmanın, kısa dönem mevcut tesisleriyle üretebileceği en yüksek üretim miktarını ifade eder. Q Marjinal maliyet(mc); üretim miktarı bir birim değiştiğinde toplam maliyette meydana gelecek değişikliği gösterir ve formül olarak; 30

32 MALİET TEORİSİ B. UZUN DÖNEM MALİETLER Tüm girdi miktarlarının değişebildiği dolayısıyla sabit ve değişken girdi ayrımının olmadığı uzun dönemde bir firma uzun dönem toplam maliyet, uzun dönem ortalama maliyet ve uzun dönem marjinal maliyet şeklinde üç maliyetle karşı karşıyadır. Uzun Dönem Toplam Maliyet (LRTC): Her alternatif çıktı düzeyinde optimal girdi bileşiminin içerdiği maliyete uzun dönem toplam maliyet denir. Uzun Dönem Ortalama Maliyet (LRAC): Uzun dönem toplam maliyetin üretim düzeyine bölünmesiyle bulunan maliyettir. Uzun Dönem Marjinal Maliyet (LRMC): Bir birim ilave çıktı üretmenin toplam maliyette yarattığı değişmeyi gösteren maliyettir. ÖLÇEĞE GÖRE GETİRİ VE UZUN DÖNEM ORTALAMA MALİET EĞRİSİ LRAC Uzun Dönem Maliyet Eğrisindeki Hareketler a) Eğri Üzerinde Hareket: Uzun dönem maliyet eğrisi(lrac) üzerinde hareketlenmenin nedeni içsel ekonomilerin( ölçek ekonomilerinin) varlığıdır İçsel ekonomiler; bir firmanın uzun dönemde üretim miktarını arttırmasıyla yani tesis ölçeğini büyütmesiyle birlikte sağladığı maliyet avantajları ya da katlandığı yeni maliyetleri ifade etmektedir. İçsel ekonomilerin varlığı halinde LRAC eğrisinin üzerinde meydana gelecek hareketler aşağıdaki gibi olacaktır. b) LRAC Eğrisinin ukarı- Aşağı Kayması LRAC eğrisinin bir bütün halinde hareket etmesinin nedeni dışsal ekonomilerin varlığıdır. Dışsal Ekonomiler: Uzun dönemde bir firmanın içinde bulunduğu endüstriden sağladığı maliyet avantajları ya da katlandığı yeni maliyetleri ifade etmektedir. ÖLÇEĞE GÖRE ARTAN GETİRİ ÖLÇEĞE GÖRE AZALAN GETİRİ LRAC LRAC LRAC0 LRAC1 Q1 Q O Q Üretim için gerekli bütün girdiler istenildiği gibi ayarlanabileceğine göre, uzun dönemde firma için azalan verimler kanunu söz konusu olamaz. Bunun yerine ölçeğe göre getiri kavramı yer almaktadır. LRAC Pozitif Dışsal Ekonomiler Uzun dönemde bir firma için ölçeğe göre artan, azalan ve sabit getiri olmak üzere üç durum söz konusudur. LRAC1 Ölçeğe Artan Ölçeğe Azalan Göre Getiri Göre Getiri Uzun dönemde firmanın üretim miktarını arttırmasıyla birlikte LRAC eğrisinin azaldığı yani negatif eğimli olduğu bölgeyi ifade eder. Uzun dönemde firmanın üretim miktarını arttırmasıyla birlikte LRAC eğrisinin arttığı yani pozitif eğimli olduğu bölgeyi ifade eder. O Negatif Dışsal Ekonomiler LRAC0 Q Ölçeğe Göre Sabit Getiri Uzun dönemde firmanın üretim miktarını arttırmasıyla birlikte LRAC eğrisinin yatay eksene paralel olduğu durumdur. 31

33 TAM REKABET PİASASI VII. TAM REKABET PİASASI 1) TAM REKABET PİASASININ ÖZELLİKLERİ Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı vardır. Piyasada üretilen malların kaliteleri aynıdır.( Mallar homojendir.) Piyasaya giriş ve çıkışlar serbesttir. Piyasadaki aktörler tam bilgiye sahiptir. Piyasada faktör akışkanlığı tamdır. Alıcı ve satıcılar piyasada oluşan fiyatı kabullenirler.(kısa dönemde fiyat sabittir.) Tam rekabet piyasasında firmalar reklam yapmazlar. P 0 D=AR=P=MR Q 2) TAM REKABETÇİ FİRMANIN TALEP VE HASILA EĞRİLERİ a) Toplam Hâsıla (veya Toplam Gelir) (TR): Firmanın ürünün fiyatı ve satılan ürün miktarının çarpımına eşittir. ( TR = P. Q P TR ukarıdaki şekle dikkat edilirse tam rekabet piyasasındaki bir firmanın talep eğrisi yatay eksene paraleldir yani bu talep eğrisinin esnekliği sonsuzdur ve söz konusu talep eğrisi(d), ortalama hasılata(ar),malın fiyatına(p) ve marjinal hasılata(mr) eşittir. D=AR=P=MR 3) Tam Rekabet Piyasasında Kâr Analizi ve Kısa Dönem Firma Dengesi A) Piyasalardaki Kâr Analizleri a) Toplam Hasılat(TR)-Toplam Maliyet(TC) Analizi Q Ø Ø Ø Ø Kâr= TR-TC TR>TC Aşırı kâr( ekonomik kâr, iktisadi kâr) TR<TC Zarar TR=TC Başabaş noktası(normal kâr) ukarıdaki şekilde görüldüğü gibi tam rekabetçi bir firmanın toplam hasılat eğrisi(tr) orijinden başlayan ve pozitif eğimli olan bir doğru şeklindedir. TR=PxQ şeklinde ifade edilen TR eğrisinin pozitif eğimli bir doğru olmasının nedeni tam rekabet piyasasında kısa dönemde fiyat düzeyinin sabit olmasından kaynaklanır. b) Ortalama Hasılat (AR): Ürün başına düşen hasıla yani gelirdir. TR P.Q P.Q AR = = (P sabit bir sayı iken) AR = = P Q Q Q c) Marjinal Gelir(Hasılat)(MR): Satılan mal miktarı 1 birim arttığında toplam hasılada meydana gelecek değişmedir. Toplam hasılanın türevi toplam hasıladaki değişmeyi yani marjinal hasılayı verir. MR = TR Q = Px Q = P = MR, (P sabit bir sayı iken) MR = P Q b) Ortalama Hasılat(AR)-Ortalama Maliyet(AC) Analizi Ø Ø Ø Ø Ortalama Kâr= AR-AC AR>AC Aşırı kâr( ekonomik kâr, iktisadi kâr) AR<AC Zarar AR=AC Başabaş noktası(normal kâr) c) Marjinal Hasılat(MR)-Marjinal Maliyet(MC) Analizi Ø Ø Ø Ø Marjinal Kâr= MR-MC MR>MC Aşırı kâr( ekonomik kâr, iktisadi kâr) MR<MC Zarar MR=MC Maksimum kâr( FİRMA DENGESİ) Not: Herhangi bir değişkenin marjinal değerine ulaşabilmek için söz konusu değişkenin birinci türevini almak yeterlidir. Buna göre marjinal maliyet(mc), toplam maliyet(tc) fonksiyonunun 1. türevine, marjinal hasılat(mr) ise toplam hasılatın(tr) 1. türevine eşittir. Dikkat edilirse tam rekabet piyasasında fiyat düzeyi sabit olduğu için AR=MR=P'dir. Ayrıca firmalar mal fiyatı sabitken söz konusu fiyattan istedikleri kadar mal satabilir ve alıcılarsa bu fiyattan istedikleri kadar mal satın alabilirler. Söz konusu durumun doğal sonucu olarak sabit fiyat düzeyi aynı zamanda tam rekabet piyasasındaki bir firmanın talep eğrisine(d) eşittir. Buna göre tam rekabet piyasasındaki temel denkli olan D=AR=P=MR eşitliği ortaya çıkar. 32

34 TAM REKABET PİASASI B) Tam Rekabet Piyasasında Dengenin Alternatif Gösterimleri a) Toplam Hâsıla(TR)- Toplam Maliyet (TC) aklaşımı b) Ortalama Maliyet(AC)-Marjinal Maliyet(MC) - Ortalama Hasılat(AR)- Marjinal Hasılat(MR) aklaşımı TR TC D TC B TR A E Kar 0 Q0 Q * Q1 Q ukarıdaki şekilde görüldüğü üzere a ve b noktalarında AC=AR olduğunda dolayı firma bu noktalarda normal kâr elde etmektedir.( başabaş noktası) Firmanın a noktasının solunda ve b noktasının sağında üretim yapması durumunda firmanın ortalama maliyeti(ac), ortalama hasılatından(ar) büyük olduğu için firma zarar etmektedir. Zarar 0 Q0 Q * F Q1 TK Q Söz konusu firma a ve b noktaları arasında üretim yapması durumunda aşırı kâr elde edecektir. Ancak firmanın kârını en yükseğe çıkardığı nokta diğer bir ifade ile firmanın dengeye geldiği nokta c noktasıdır. Söz konusu noktada dikkat edilirse, firmanın marjinal maliyeti(mc), marjinal hasılata(mr) eşit olmaktadır. c) Marjinal Hasılat(MR)- Marjinal Maliyet(MC) aklaşımı P MC ukarıdaki şekilde görülen TR ve TC eğrileri incelendiğinde Şekilde yer alan A ve B noktalarında firmanın toplam hâsıla değeri(tr), toplam maliyete (TC) eşit olduğundan söz konusu noktalarda firma normal kâr elde etmektedir. (başabaş noktası) Firma için 0 ile A noktası arasında ve B noktasının sağında kalan alanlarda zarar söz konusudur. Bu durumun nedeni bu bölgelerde TC>TR olmasıdır. A ve B noktaları arasında ise firma aşırı kâr elde etmektedir. Firmanın en yüksek kârı elde ettiği yer ise TR ve TC eğrileri arasındaki mesafenin en fazla olduğu yer olan D-E aralığıdır. Söz konusu aralıkta TR ve TC eğrilerinin eğimleri birbirine eşittir. TR eğrisinin eğimi; MR, TC eğrisinin eğimi ise MC'dir. Buna göre firma dengesi MR=MC eşitliğinde sağlanır. P. A 0 Q QA B. QB P=AR=P=MR ukarıdaki şekilde yer alan MR-MC analizi incelendiğinde firmanın a noktasının solunda ve b noktasının sağında üretim yapması durumunda MC>MR olur ve buna bağlı olarak söz konusu alanlarda firma zarar eder. Firmanın denge şartı; MR= MC olması idi. Şekle dikkat edilirse firma hem A noktasında hem de B noktasında MR=MC eşitliğini sağlamaktadır. Ancak firmanın dengesi sadece bir noktada sağlanır ki bu nokta b noktasıdır. Bu durumun nedeni a noktasından sonra üretimi arttıracak rekabetçi firmanın aşırı kâr elde edecek olmasıdır. Aşırı kâr fırsatını kaçırmak istemeyen firmalar a noktasında üretimi durdurma kararı almak istemeyeceklerdir. a noktası firma için kâr minimizasyonunu ifade eder. 33