Ekonomi I FĐRMA TEORĐSĐ. Piyasa Çeşitleri. Tam Rekabet Piyasası. Piyasa yapılarının çeşitli türleri; Bir uçta tam rekabet piyasası (fiyat alıcı),

Transkript

1 Ekonomi I Tam Rekabet Piyasası FĐRMA TEORĐSĐ Bu bölümü bitirdiğinizde şunları öğrenmiş olacaksınız: Hasılat, maliyet ve kar kavramları ne demektir? Tam rekabet ne anlama gelir? Tam rekabet piyasasında kısa dönem ve uzun dönem denge durumları nasıl sağlanır? Piyasa Çeşitleri Piyasa yapılarının çeşitli türleri; Bir uçta tam rekabet piyasası (fiyat alıcı), Diğer uçta ise tek bir satıcının yer aldığı tekel piyasası (fiyat koyucu) bulunur. Bu iki uç piyasa türünün arasında tekelci rekabet ve oligopol piyasaları yer alır. 1

2 Piyasa Çeşitleri HASILAT, MALĐYETLER VE KAR Firma teorisinin merkezinde kar maksimizasyonu kavramı yer alır. Kar maksimizasyonunu kullanarak çeşitli piyasa türlerini analiz edebilmek için hasılat ve maliyet kavramlarının net bir şekilde anlaşılması gerekir. Maliyet kavramını daha önce gördük. HASILAT Toplam hasılat = Fiyat (P) x Miktar (Q) Ortalama hasılat = P x Q/ Q Talep eğrisi verilmişse, toplam hasılat (TR) eğrisini çizebiliriz. Marjinal hasılat (MR) eğrisi satılan mal miktarı bir birim değiştiğinde toplam hasılatın (TR) nasıl değişeceğini gösterir 2

3 HASILAT Görüldüğü gibi MR (marjinal gelir) eğrisi talep eğrisinin altındadır. MR sıfır olduğunda TR (toplam gelir) en yüksek düzeydedir. HASILAT Talebin fiyat esnekliği eğer 1 den büyükse (talep görece esnek ise), fiyatın düşmesi toplam hasılatı arttırır. Bu durum talebin fiyat esnekliğinin 1 e, marjinal hasılatın ise 0 a eşitlenmesine kadar devam eder. Bu noktadan sonra fiyat azalmaya devam ederse toplam hasılat düşer. HASILAT Eğer talep tam olarak esnekse (e= ) mala konulan fiyat ortalama ve marjinal hasılata eşittir. Bu durum toplam hasılat eğrisinin orijinden geçen bir doğru olmasına yol açar. Toplam hasılat eğrisinin eğimi konan fiyata bağlı olarak değişir. 3

4 Kar maksimizasyonu (a) diyagramında toplam hasılat ve toplam maliyet eğrileri verilmiştir. Đki eğri arasındaki alan toplam kar ve toplam zarar alanlarını göstermektedir. Maksimum kar düzeyi toplam hasılat ve toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey mesafenin en yüksek olduğu q2 miktarında gerçekleşir. En yüksek zarar ise q0 miktarındadır. Q1 miktarında 0 kar elde edilmektedir. Bu noktaya kara geçiş noktası adı verilir. Kar maksimizasyonu (b) diyagramında kar maksimizasyonunun marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu ve marjinal maliyet eğrisinin marjinal hasılat eğrisini aşağıdan kestiği noktada gerçekleştiği görülmektedir. Kar maksimizasyonu (c) diyagramında kar eğrisi çizilmiştir. (a) da olduğu gibi kar maksimizasyonu q2 miktarında gerçekleşmekted ir. 4

5 Kar maksimizasyonu Şekil tam rekabetçi bir firmaya ilişkindir. Böyle olduğunu Şekil (b) deki talep eğrisinin tam olarak esnek olmasından ve Şekil (a) daki toplam hasılat eğrisinin orijinden geçen bir doğru olmasından anlıyoruz. Talep eğrisine bu bölümün sonraki kısımlarında tekrar döneceğiz. Kar maksimizasyonu Şekil kısa döneme ilişkindir. Çünküşeklin a diyagramında toplam maliyet eğrisi dikey ekseni kesmektedir, yani sabit maliyetler söz konusudur. Kar ( ) toplam hasılat (TR) eksi toplam maliyete (TC) eşittir: = TR-TC Kar maksimizasyonu Firma q2 kadar ürettiğinde kâr en yüksek düzeye çıkar. Şekil (a) da görüldüğü gibi bu üretim miktarında TR ve TC eğrileri arasındaki fark en yüksektir ve pozitiftir. Kar maksimizasyonu toplam hasılat ve toplam maliyet kavramları kullanılarak analiz edildiği gibi, marjinal kavramlarla da incelenebilir (b). 5

6 Kar maksimizasyonu Kar maksimizasyonu marjinal maliyetin (MC) marjinal hasılata (MR) eşit olduğu ve MC nin MR yi alttan kestiği noktada sağlanır. Kar maksimizasyonu MR nin bir birim daha fazla mal satışının toplam hasılatta, MC nin ise bir birim daha fazla üretmenin toplam maliyetlerde yarattığı değişme olduğunu daha önce belirtmiştik. Kar maksimizasyonu Başa baş noktası :Toplam hasılatın toplam maliyete eşit olduğu nokta. Şekil (b) de gördüğünüz gibi, üretim q0 noktasına gelene kadar marjinal maliyetler (MC) marjinal hasılattan (MR) daha fazladır ve bu nedenle firma zarar etmektedir. q0 üretim düzeyinde zarar maksimum seviyeye çıkmıştır (c). q0 ile q2 arasında bir birim daha fazla satıştan elde edilen hasılat, bir birim daha fazla üretimden doğan maliyetin üzerindedir. q1 üretim düzeyinde firma başa baş noktasındadır (TR=TC) ve üretim q1 in üzerine çıktığında kar elde etmeye başlar. 6

7 Kar maksimizasyonu MC=MR eşitliğinin sağlandığı q2 üretim düzeyinde kar en yüksek seviyededir. Üretim q2 miktarını aştığında bir birim daha fazla üretmenin maliyeti (MC), bir birim daha fazla satıştan elde edilen hasılatın (MR) üzerine çıkmaya başlar. Şekil (C) de gördüğünüz gibi q2 kar maksimizasyonunun sağlandığı üretim düzeyidir. Kar maksimizasyonunun MR=MC noktasında sağlandığını unutmayın. Tam rekabet nedir? Aynı ürünü (homojen ürün) aynı fiyattan satan çok sayıda firmanın yer aldığı piyasa türüdür. Firmalar piyasa fiyatını etkileyemeyecek kadar küçük oldukları için fiyat alıcısı olarak adlandırılır. Bireysel bir firmanın malını sattığı piyasayı etkileme gücü ne derece düşükse, rekabet o ölçüde yüksektir. Tam rekabet nedir? En aşırı durum olan TRP de her bireysel firma 0 piyasa gücüne sahiptir. Örneğin; Trakya da ayçiçeği üreten bir çiftçi, Anadolu daki üretici ile rekabet etmez. Çünkü piyasada oluşan fiyattan istediği kadar mal satabilecektir. 7

8 Tam rekabet nedir? Çok sayıda alıcının da olduğu piyasada yeni firmaların piyasaya girişi önünde engel yoktur. Alıcı ve satıcıların tümü piyasa hakkında tam enformasyona sahiptir. TRP Varsayımları 1. Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı vardır ve bunlardan hiçbiri piyasayı etkileyemez. Firmaların her biri piyasaya göre çok küçük olduğu için piyasa fiyatını etkilemesi söz konusu değildir. Daha önce belirtildiği gibi fiyat alıcısı olan firmalar, piyasanın belirlemiş olduğu fiyat düzeyinde tam olarak esnek bir talep eğrisiyle karşı karşıyadır. TRP Varsayımları Endüstri talep eğrisinin yukarı doğru eğimli normal bir talep eğrisi olduğu (a) tam rekabet piyasasında, firma talep eğrisinin tam esnek olması nedeniyle firmanın fiyatını Po üzerine çıkarması halinde, malına ilişkin talep 0 a düşecektir. 8

9 TRP Varsayımları 2. Üretici ve tüketiciler tam enformasyona sahiptir ve piyasada geçerli olan fiyatı bilirler. Eğer üretici firma malına Po üzerinde bir fiyat koyarsa, çok sayıda küçük firmanın olduğu tam rekabet piyasasında tüketiciler mallarını başka firmalardan satın alırlar TRP Varsayımları 3. Mal homojendir yani üretilen bütün mallar birbirinin aynıdır. Dolayısıyla tüketicilerin malı nereden alacaklarına ilişkin bir tercihleri yoktur, firmalar arasında kayıtsızdırlar. TRP Varsayımları 4. Tam rekabet piyasasında firmaların endüstriye giriş çıkışı serbesttir. Piyasada var olan firmalar yeni firmaların girişini engelleyemez 9

10 Tam rekabet piyasasında kısa dönem Tam rekabet piyasasında her birim mal tek fiyattan (P) satılacağından, ortalama gelir ve piyasa fiyatı aynıdır. P = AR = TR / Q Tam rekabet piyasasında kısa dönem TRP de firmanın hedefi kar max dır. Kısa dönemde rekabetçi firmanın bazı girdileri sabittir. Ancak kullandığı değişken kaynakların (emek, hammadde vs.) miktarını değiştirerek kar max sağlayabilir. Tam rekabet piyasasında kısa dönem Firmanın kar mı yoksa zarar mı edeceği, fiyatın (veya AR ortalama gelir) ortalama maliyet (AC) eğrisinin altında mı yoksa üstünde mi olduğuna bağlıdır. 10

11 Tam rekabet piyasasında kısa dönem - I Kısa dönemde tam Rekabet piyasasındaki bir firmanın karı (a) daki gibi pozitif, (b) deki gibi sıfır (başa baş) ve (c) deki gibi negatif olabilir. Tam rekabet piyasasında kısa dönem (a) Durumunda Firma MC=MR eşitliğini sağlayan q1 kadar mal üretmiş ve kar Maksimizasyonunu gerçekleştirmiştir. Maliyet eğrileri normal kar olarak adlandırılan bir kar unsurunu içerir. Tam rekabet piyasasında kısa dönem Normal kar, firmanın mevcut faaliyetinde kalmasını sağlamak için gereken getiridir. Uzun vadede ayrılıp başka endüstriye geçmesini engelleyen kardır. Toplam hasılat OP1Aq1, toplam maliyet ise OCBq1 alanıdır ve firma P1ABC alanı kadar aşırı kar elde etmektedir. 11

12 Tam rekabet piyasasında kısa dönem (b) durumundaki firma q2 kadar üreterek kar maksimizasyonunu sağlamıştır ve toplam maliyetlerini karşılamaktadır. Normal kar elde eden firma başa baş noktasındadır. Tam rekabet piyasasında kısa dönem (c) durumundaki firma q3 kadar üreterek kar maksimizasyonunu sağlamıştır. Ancak P3DEF alanı kadar zarar eden bu firma zarar minimizasyonu yapmaktadır. Tam rekabet piyasasında kısa dönem Firmaların kısa dönemde zarar etmesi, endüstriden çıkmalarına işaret olabilir. Kısa dönemde zarar etmesine karşın, şimdilik ortalama değişken maliyetlerini karşılayan firmalar, ileride tekrar AVC+AFC karşılayacak gelir (normal kar) elde edeceklerini düşünerek faaliyetlerini sürdürebilirler. 12

13 Tam rekabet piyasasında kısa dönem Kısa dönemde firma ortalama değişken maliyetlerini (AVC) karşılayabildiği sürece faaliyetini sürdürür. Yandaki şekilde yer alan firma için de durum böyledir. Firmanın toplam hasılatı OpoCq alanı, toplam maliyeti ise OABq alanıdır. Tam rekabet piyasasında kısa dönem Firma faaliyetine devam ederek OEDq alanına eşit olan toplam değişken maliyetlerini karşıladığı gibi, sabit maliyetlerinin bir kısmını da (EPoCD alanı) karşılamaktadır. Firma zarar etmektedir ancak bu zarar, faaliyetine son vermesi halinde edeceği zarardan daha azdır. Eğer firma kapanırsa karşılaşacağı zarar EABD alanıdır. AFC= ATC - AVC Tam rekabet piyasasında kısa dönem NOT: AVC eğrisi üzerindeki fiyatlarda firma fiyatı (marjinal hasılatı) marjinal maliyete eşitler ve böylece marjinal maliyet eğrisinin AVC eğrisi üzerinde (F noktası üzerinde) kalan kısmı firmanın arz eğrisini oluşturur. 13

14 Tam rekabet piyasasında uzun dönem Uzun dönem nde bütün firmalar kısa dönem ve uzun dönem ortalama maliyet eğrilerinin en düşük noktasında faaliyetini sürdürür ve ölçek ekonomilerinden tam olarak yararlanır. Tam rekabet piyasasında uzun dönem (a) daki firmanın kısa dönem ortalama ve marjinal maliyet eğrileri sırasıyla SATC1 ve SMC1 dir. P1 piyasa fiyatında ve q1 miktarında firma, taralı alana eşit olan aşırı kar elde etmektedir. Bu durum firmayı ölçek ekonomisinden yararlanmak için kapasitesini genişletmeye teşvik eder ve firma SATC2 ve SMC2 ile gösterilen daha düşük ortalama ve marjinal maliyet eğrilerine kayar.ayrıca aşırı karın olması yeni firmaları da endüstriye çeker. Tam rekabet piyasasında uzun dönem Bu durum endüstri arzında artışa neden olur ve endüstri arz eğrisi Şekil (b) de görüldüğü gibi sağa, S1 den S2 ye kayar. Böylece piyasa fiyatı, uzun dönem denge fiyatı P2 ve denge miktarı Q2 ye ulaşıncaya kadar düşer. 14

15 Tam rekabet piyasasında uzun dönem Şekil (a) da görüldüğü gibi kapasitesini genişletmesinden sonra firmanın yeni kısa dönem ortalama ve marjinal maliyet eğrileri SATC2 ve SMC2 olmuştur. Tam rekabet piyasasında uzun dönem Firma artık ölçek ekonomilerinin tümünden yararlanarak, kısa dönem ve uzun dönem maliyet eğrilerinin en düşük noktasında faaliyetine devam etmektedir. Tam rekabet piyasasında uzun dönem Firma en düşük ortalama maliyet düzeyinde (E noktası) q2 miktarını üreterek uzun dönem ne ulaşmıştır. q2 nin altında ya da üstünde herhangi bir üretim miktarında zarar edecektir 15

16 TAM REKABET VE EKONOMĐK ETKĐNLĐK Uzun dönemde firmalar ortalama maliyet eğrisi üzerinde en düşük noktada faaliyet gösterirler. Daha açık ifade ile, TRP, tüketicilerin en düşük maliyetle üretilen mal ve hizmetler tüketmelerine olanak sağlar. Ekonomik etkinliğin temel koşulu, fiyatın marjinal maliyete eşit olmasıdır. Pareto Etkinliği Kaynaklar kıt olduğundan ekonomik etkinliğin sağlanması için sahip olunan kaynakların israf edilmemesi gerekir. Pareto ya göre; Bir tüketicinin refahını artırırken diğerinin refahını azaltmadan kaynakların kullanımı mümkünse kaynaklar etkin kullanılmıyor demektir. Bir tüketicinin refahını azaltmaksızın diğerinin refahını arttırmak mümkün değilse böyle kaynaklar etkin kullanılıyordur. Dağıtım Etkinliği Dağıtım etkinliği; Kaynakların firma ve endüstriler arasında toplumun (tüketicilerin) en fazla istediği mal ve hizmet bileşimlerini üretecek biçimde dağıtılmış olmasını gerektirir. Üretimin bileşimini değiştirerek toplumsal refahı arttırmanın olanaksız bulunduğu durumda sağlanmış olur. 16

17 Üretim Etkinliği Üretim etkinliği; Belirli bir üretimin minimum miktarda kaynak kullanılmasıyla elde edilmesini gerektirir, bu da MC=P koşulunun sağlanmasına bağlıdır. 17